Τον Κώστα Αποστολίδη, θυμάμαι καλά, τον γνώρισα πριν από μια εικοσαετία και πλέον στη Θεσσαλονίκη, στο πλαίσιο του Συνεδρίου «Αριστοτέλης» που τα χρόνια εκείνα διοργάνωνε το Τμήμα Βορείου Ελλάδας της Ελληνικής Εταιρείας Διοίκησης Επιχειρήσεων (ΕΕΔΕ). Στη σχετική εκδήλωση είχα κάνει μια ομιλία με τίτλο «Γιατί ο Σωκράτης θα ήταν ένας πετυχημένος μάνατζερ».
Το σχετικό κείμενο της ομιλίας μου ήταν εμπνευσμένο από το έργο ενός φιλοσόφου τού επιχειρείν, του Πέτερ Κέστενμπαουμ (Peter Koestenbaum), 96 ετών σήμερα, ο οποίος είναι διάσημος για την σύνδεση της σωκρατικής φιλοσοφίας με την επιχειρηματικότητα ως τρόπο ύπαρξης.
Στην ομιλία μου αυτή είχα αναφέρει μια σκέψη του Γερμανού φιλοσόφου, ο οποίος είχε γράψει: «Κάποιοι άνθρωποι είναι πιο ταλαντούχοι από άλλους. Κάποιοι άλλοι είναι μορφωτικά πιο προνομιούχοι από άλλους. Όλοι όμως έχουμε την ικανότητα να γίνουμε μεγάλοι. Η μεγαλοσύνη όμως έρχεται αν αναγνωρίσεις ότι οι δυνατότητές σου περιορίζονται από τον τρόπο που χρησιμοποιείς την ελευθερία σου και από την αίσθηση που έχεις απέναντι στις πηγές της μάθησης. Αυτές οι τελευταίες είναι πολύτιμες πηγές γνώσεων, οι μόνες ικανές να συμβάλλουν σε μετασχηματισμούς».
Μετά την ομιλία, ο Κώστας Αποστολίδης, με ένα πλατύ χαμόγελο με πλησίασε και με ρώτησε αν πίστευα ότι οι ηγεσίες των επιχειρήσεων μπορούσαν να αλλάξουν. Αναφερόμενος εκ νέου στον Κέστενμπαουμ, του απάντησα ότι κατά την άποψή του, ο Σωκράτης διδάσκει πως υπάρχει ένας καλός τρόπος να εξηγήσουμε τον άνθρωπο. Αν το καταφέρουμε, τότε υπάρχει ένας καλός τρόπος να εννοήσουμε τον άνθρωπο. Να τον θεωρήσουμε δηλαδή σαν ον μοναδικό στο είδος του και να περιγράψουμε την πνευματική του φυσιογνωμία.
«Σε εποχές ισχυρών αναταράξεων, ο Αριστοτέλης θα έλεγε ότι ο ηγέτης πρέπει να δεσμευτεί να καταλάβει καλύτερα τον εαυτό του. Πρέπει στη συνέχεια να αλλάξει συνήθειες. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αλλάξει τον τρόπο να είναι ευφυής», είπα στον Κώστα Αποστολίδη.
«Ευχαριστώ πολύ», απάντησε ο Κώστας Αποστολίδης, προσθέτοντας ότι θα αναζητούσε βιβλία του Πέτερ Κέστενμπαουμ. Από τότε δεν τον ξαναείδα. Με αφορμή όμως τον αιφνίδιο θάνατό του, διάβασα πολλά για το έργο, την προσωπικότητά του και τις ευαισθησίες του. Συγκινήθηκα δε ιδιαίτερα για τη σημασία που έδινε στον πολιτισμό. Διαπίστωσα επίσης ότι υπήρξε ένας σημαντικός αυτοδημιούργητος σύγχρονος Έλληνας επιχειρηματίας, γεμάτος θέληση, οράματα και τεράστια περιέργεια. Μπορώ να πω ότι αν ο Κώστας Αποστολίδης ήταν ευρύτερα γνωστός στην Αμερική, θα τον κατέτασσαν στους περίφημους ανατροπείς στερεοτύπων, σ’ εκείνους που δημιουργούν νέα δεδομένα και καταστάσεις (disruptors).
Για αυτή την κατηγορία επιχειρηματιών, ο Γκίντεον Ρόουζ (Gideon Rose) εκδότης του γνωστού μηνιαίου περιοδικού Foreign Affairs, έχει την δική του ερμηνεία: «Είναι οι άνθρωποι που με εμπιστοσύνη δρουν πέρα από οικογενειακά ταμπού και κοινωνικές αντιστάσεις και, μέσα από νέους συνδυασμούς οικονομικών συντελεστών, ανοίγουν νέους δρόμους», λέει. Είναι όμως λίγοι, καθ’ όσον οι ανατροπές απαιτούν και μεγάλες δόσεις τόλμης.
Ίσως λοιπόν οι καλύτερες περιγραφές για τους επιχειρηματίες και το επιχειρείν από διαφορετικές οπτικές γωνίες να έγιναν από τους Καρλ Μαρξ και Γιόζεφ Σουμπέτερ, με τον τελευταίο να είναι και ο μέγας θεωρητικός της «δημιουργικής καταστροφής». Διότι αυτό που πετυχαίνουν με τις εφευρέσεις και τις καινοτομίες τους οι περίφημοι disruptors δεν είναι τίποτε άλλο παρά «δημιουργική καταστροφή». Ωστόσο, για να γίνει αυτή πράξη και να μπορέσει έτσι να εμπνεύσει κάποιους εγχώριους «ανατροπείς» κεκτημένων, απαιτείται όραμα. Αυτό δηλαδή που λείπει παντελώς στην χώρα μας.
Είναι απλός σαδισμός δήθεν φιλελεύθεροι πολιτικοί να υπόσχονται ακόμα θέσεις στο Δημόσιο, όταν το τελευταίο αδυνατεί να αποδεχθεί στοιχειώδεις εκσυγχρονισμούς. Την ώρα που χιλιάδες ταλαντούχοι νέοι ρίχνουν μαύρη πέτρα πίσω τους, η μη αναγωγή του οράματος της υπεύθυνης κοινωνίας τού επιχειρείν σε βασικό εργαλείο συνολικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα δεν είναι απλό λάθος ή παράλειψη, αλλά κάτι πολύ χειρότερο. Πρόκειται για πνευματική διαστροφή.
Πριν αρκετά χρόνια είχα την ευκαιρία να συνομιλήσω στην Αθήνα με τον Μουχάμαντ Γιουνούς (Muhammad Yunus), ο οποίος τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης του 2006, τον εφευρέτη των μικροπιστώσεων, από το πολύ φτωχό Μπανγκλαντές. Μεταφέρω τα λόγια του, που δεν ξεχνιούνται όταν κάποιος θέλει να καταλάβει την πραγματικότητα:
«Οι φτωχοί δεν είναι υπεύθυνοι για την φτώχεια τους. Δεν είναι ούτε τεμπέληδες, ούτε ανίκανοι. Είναι όμως θύματα της κοινωνίας και της πολιτικής που τους θέλει φτωχούς και τους συντηρεί στην φτώχεια. Αν όμως προσέφερε στον καθένα την ευκαιρία να γίνει επιχειρηματίας, ένα ολόκληρο πολιτικο-κοινωνικό σκηνικό θα άλλαζε. Πέρα από κάθε ντετερμινισμό, κανείς δεν γεννιέται επιχειρηματίας. Γίνεται. Ωστόσο, αυτό μπορεί να συμβεί μόνον αν τους το επιτρέπει το σύστημα μέσα στο οποίο εξελίσσονται οι άνθρωποι. Το πραγματικό επιχειρείν, που απέχει πολύ από το να είναι απλή συσσώρευση πλούτου, είναι πριν απ’ όλα φιλοσοφική επιλογή».
Αυτά τόνιζε ένας άνθρωπος από το Μπαγκλαντές, ο οποίος δικαίως μπορεί να υπερηφανεύεται ότι, με το σύστημά του, έβγαλε από την μιζέρια περισσότερα από δύο εκατομμύρια άτομα, κυρίως γυναίκες. Ο κόσμος αυτός ξέφυγε από την μέγγενη της φτώχειας και του εθισμού σε αυτήν, γιατί είχε την θέληση και την δίψα να επιχειρήσει. Είχε το θάρρος και το όραμα να αναλάβει κινδύνους και να μην περιμένει κάποιους «μάγους» και «σωτήρες» να του βρουν μια θέση στο Δημόσιο και να τον συντηρούν με δανεικό χρήμα. Παρόμοιες ήταν, υποθέτω, και οι αντιλήψεις του Κώστα Αποστολίδη κρίνοντας από την επιχειρηματική και κοινωνική δράση του.
«Επιχειρηματίας δεν είναι μόνον αυτός που δημιουργεί και εμπορεύεται αγαθά. Είναι επίσης και ο άνθρωπος που ανοίγει δρόμους στις ιδέες και τις πρωτοβουλίες, που ανανεώνει διαδικασίες και που τελικά αρνείται να υποτάξει το πνεύμα του στην συνήθεια», έγραψε πριν από 300 χρόνια ο Ριχάρδος Καντιγιόν (Richard Cantillon, 1680(;)-1739). Αρκετά χρόνια αργότερα, ο επίσης Γάλλος οικονομολόγος Ζαν-Μπατίστ Σε (Jean-Baptiste Say, 1767-1832), εμπνευσμένος από την θεωρία του Καντιγιόν έγραφε στο περίφημο Δοκίμιο για την φύση του εμπόρου (1755): «Επιχειρηματίας είναι κάθε άνθρωπος που αφήνει ελεύθερο χώρο στην περιέργειά του». Αυτή η τελευταία δέσποζε στον χαρακτήρα του εκλιπόντος δημιουργού. Όμως, απελευθερωμένη περιέργεια σημαίνει συνολική άρνηση της ακινησίας, της αστάθειας και του φόβου που καλλιεργούν οι «μάστορες της εξουσίας».
Η επιχειρηματικότητα, λοιπόν, είναι όραμα. Και οι δήθεν πραγματιστές και ρεαλιστές, που χαμογελούν ειρωνικά όταν ακούν την λέξη, άλλα έχουν κατά νουν – και σίγουρα όχι πολύ καλά για την ανάπτυξη μιας οικονομίας και την πρόοδο μιας κοινωνίας.
Χωρίς καμία αμφιβολία, ο Κώστας Αποστολίδης ανήκε σε αυτή την ιδεώδη κατηγορία των επιχειρηματιών.
Γεννημένος στη Δράμα το 1948, σε οικογένεια με ρίζες προσφυγικές, σπούδασε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, κατόπιν στον Καναδά και ύστερα στο Χάρβαρντ, με αποκλειστικά δικά του οικονομικά μέσα. Διάνοια, που μέσα από την απόκτηση γνώσεων γεννούσε ιδέες, εξαρχής συνέλαβε ότι οι ευρεσιτεχνίες σε δύσκολα τεχνικά θέματα θα του άνοιγαν μια επιχειρηματική δίοδο. Ένα τμήμα αγοράς σε επιχειρηματική διάλεκτο.
Και αυτό συνέβη το 1987 με αφετηρία την ίδρυση της Raycap, μια εταιρεία η οποία με σταθερά βήματα καταξιώθηκε διεθνώς στον τομέα της ηλεκτρικής προστασίας συστημάτων από απότομες αυξομειώσεις τάσης, όπως λ.χ. μετά τη ρίψη ενός κεραυνού. Έτσι ξεκίνησε και έφτασε να δημιουργήσει την πρώτη μεγάλη πατέντα, που ήταν το Strikesorb για τη θωράκιση ηλεκτρικού εξοπλισμού από κρουστικές υπερτάσεις. Ύστερα ανέπτυξε συστηματικά αυτήν την τεχνολογία, με σειρά προϊόντων που του έφεραν συνεργασίες με την FAA για τη θωράκιση των ραντάρ όλων των αμερικανικών αεροδρομίων, την Vestas για όλες τις ανεμογεννήτριές της, τον τηλεπικοινωνιακό γίγαντα AT&T για τους σταθμούς κινητής τηλεφωνίας και δεκάδες άλλους πανίσχυρους ομίλους. Συνέχισε και με άλλες πατέντες, που είχαν την αρχική τους έμπνευση στα θέματα που απασχολούσαν τους πελάτες του. Με πιο απλά λόγια, ο Αποστολίδης συνελάμβανε ιδέες που μετατρέπονταν ταυτόχρονα σε γνώση και τεχνολογικά προϊόντα. Μεγαλοφυές και πρωτοπόρο σαν σύλληψη. Και πού αυτό; Στην Ελλάδα την οποία ο Έρικ Γουάινερ (Eric Weiner), στο κορυφαίο βιβλίο του Η γεωγραφία της μεγαλοφυΐας[1], κατατάσσει την Αρχαία Ελλάδα στις πιο δημιουργικές περιοχές του κόσμου.
Σε ομιλία του τον Οκτώβριο του 2011 στο TEDx, ο Κώστας Αποστολίδης, παρά την εκτός Ελλάδος καταξίωσή του ως αξιόπιστος συνεργάτης σε μεγάλες εταιρείες του διεθνούς στερεώματος, εξήγησε αναλυτικά τη φιλοσοφία του η οποία δεν άλλαξε ποτέ: ότι η προτεραιότητα δεν είναι το κέρδος, αλλά να βρεις την λύση που ψάχνει ο πελάτης σου. Ότι επένδυε στην έρευνα, την καινοτομία και την σταθερά υψηλή ποιότητα, και τα προϊόντα του δεν είχαν ημερομηνία λήξης.
Με αυτήν την αντίληψη κατάφερε από το να έχει προσλάβει τρεις εργάτες το 1987 σε εκατοντάδες εργαζόμενους σε επτά μονάδες σήμερα, στην Αττική, τη Δράμα, το Άϊνταχο, τη Νότιο Καρολίνα και το Νιου Τζέρσεϋ στις ΗΠΑ, το Μόναχο και την Σλοβενία. Για να βρίσκεται πρωτοπόρος επένδυσε στα καλύτερα μυαλά «και τα καλύτερα παιδιά», ώστε οι εργαζόμενοι να εστιάζουν στην δουλειά και όχι στις προσωπικές τους φιλοδοξίες ή τα χρήματα. Αυτό συνετέλεσε στη δημιουργία ενός εξαιρετικού ανθρώπινου δυναμικού δεμένου και μονιασμένου. Το κλίμα στο εργοστάσιο της Δράμας το μαρτυρεί αυτό.
Αξιοσημείωτη όμως, ήταν και η αγάπη που είχε ο Κώστας Αποστολίδης για την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Δράμα. Όπως ανέφερε ο Αλέξης Παπαχελάς, «όσο μακριά και αν έφτασε η παρουσία της εταιρείας, στην Αμερική και στη Γερμανία, ο Αποστολίδης γυρνούσε πάντοτε στη Δράμα. Όταν κάποιος συμπολίτης του πέθανε από ανακοπή, φρόντισε να γεμίσει την πόλη με απινιδωτές. Είχε σχέδια και φιλοδοξίες για την πόλη του και προσέλαβε ένα μεγάλο γραφείο του Λονδίνου για να κάνει ένα νέο πολεοδομικό σχεδιασμό» (Καθημερινή, 28.2.2024).
Στο πλαίσιο αυτό, έκανε σπουδαία έργα, όπως το να αποκαταστήσει το Σαντιρβάν Τζαμί, αγοράζοντας και απαλλοτριώνοντας δυο πολυκατοικίες που είχαν κτιστεί μέσα στον περιβάλλοντα χώρο του τεμένους. Πριν από λίγο καιρό ξεκίνησε ένα πρόγραμμα συνεργασίας με το Μπενάκη ώστε να φιλοξενούνται εκεί εκθέσεις από τις συλλογές αντικειμένων του Μουσείου. Η τελευταία αφορούσε την αυτοκρατορική Κίνα. Είχε καλέσει το αρχιτεκτονικό γραφείο του Νόρμαν Φόστερ να κάνει μια μελέτη για την κεντρική πλατεία της πόλης, ώστε να γίνει μια ριζική ανάπλαση.
Όμως, πέρα από τη μελέτη ανάπλασης του κέντρου της πόλης, ο Κώστας Αποστολίδης χρηματοδότησε μελέτες και για άλλα έργα, όπως το κολυμβητήριο, η ανάπλαση της Πλατείας Ελευθερίας, ο περιαστικός δρόμος στους πρόποδες του Κορυλόβου και η μετατροπή του Στρατοπέδου Ανδρικάκη σε Κέντρο Κινηματογράφου.
Έχοντας πάντα κατά νουν και τον πολιτισμό, μεγάλη υπήρξε η προσφορά του Κώστα Αποστολίδη στο Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας. Όπως σημειώνει ο διευθυντής του, Γιάννης Σακαρίδης, ο Κώστας Αποστολίδης στάθηκε επί 12 χρόνια στο πλευρό του Φεστιβάλ ως πολύτιμος χορηγός και υποστηρικτής, «αθλοθετώντας το χρηματικό έπαθλο του βραβείου Grand Prix (Α΄ Βραβείο του Διεθνούς Διαγωνιστικού Προγράμματος) και υποστηρίζοντας τα εκπαιδευτικά προγράμματα και τις δράσεις».
Ο Αποστολίδης ψηφιοποίησε επίσης την ιστορική εφημερίδα Θάρρος, μια πολυδιάστατη πηγή πληροφοριών για τη ζωή και την ιστορία της Δράμας επί 50 περίπου έτη (1923-1981). Χάρη στο ενδιαφέρον του, δημιουργήθηκε ένας δυναμικός ιστότοπος, όπου ερευνητές, επιστήμονες, μελετητές και το ευρύτερο κοινό έχουν άμεση πρόσβαση στο αρχείο της.
Από αυτά που προηγούνται γίνεται και στην πράξη σαφές ότι στη σημερινή εποχή που η γνώση αποτελεί τον πρώτο παραγωγικό πόρο για πολλές επιχειρήσεις, μία σημαντική διάσταση του επιχειρείν είναι η ικανότητα του επιχειρηματία ή της επιχειρηματικής μονάδας να μαθαίνουν. Από κάθε άποψη δε, η διάσταση αυτή είναι κρίσιμη σε ό,τι αφορά την συμπεριφορά τους και την ικανότητά τους να επιτυγχάνουν. Για να είναι επιτυχημένοι, οι επιχειρηματίες πρέπει να μπορούν να διδάσκονται από τις αποφάσεις, από τα λάθη, από την εμπειρία και από τα δίκτυά τους. Πρόκειται για διαδικασία η οποία χαρακτηρίζεται από σημαντικά και κρίσιμα μαθησιακά γεγονότα. Η ικανότητα να μεγιστοποιούν την γνώση ως αποτέλεσμα της βίωσης αυτών των μαθησιακών γεγονότων, θα καθορίσει το πόσο επιτυχημένη θα γίνει, τελικώς, η επιχείρησή τους.
Πριν από όλα όμως, πρωτοπόροι τύπου Κώστα Αποστολίδη, τον έρωτα για καινοτομία και νέες ιδέες, δεν αφήνουν ποτέ να μετατραπεί σε ζήλια.
[1] Εκδόσεις Τραυλός, 2018 (The Geography of Genious, 2016).
