Η συμβολή του Μάριο Βίττι

Ὅ,τι ὁ Μάριο Βίττι ἐκόμισε στὴ νεοελληνικὴ φιλολογία μποροῦμε κάλλιστα νὰ τὸ ἀποδώσουμε στὸν κοσμοπολιτισμὸ τῆς σκέψης του, στὴ διάθεσή του νὰ δεῖ καὶ νὰ μελετήσει τὴ λογοτεχνία μας ἀπὸ τὸ πρωτοφανέρωμά της ὣς τὶς μέρες μας ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τοῦ εὐρωπαϊκοῦ συνόλου. Γεννημένος (τὸ 1926) καὶ μεγαλωμένος στὴν Πόλη, στὸ Πέραν, «ὅπου στοὺς δρόμους του ἄκουγες περισσότερο ἑλληνικά, γαλλικά, ἀρμένικα, σεφαραδίτικα παρὰ τουρκικά», καὶ στὴν Πρίγκιπο ὅπου περνοῦσε τὰ καλοκαίρια του,[1] σπουδασμένος στὴ Ρώμη (1946 κ.ἑ.) καὶ μὲ ἀναγνωστικὲς προτιμήσεις στὴν ἑλληνικὴ καὶ τὴν εὐρωπαϊκὴ λογοτεχνία,[2] οἱ ὁποῖες στὰ ἀμέσως μετὰ τὸν πόλεμο χρόνια ὑποστηρίχθηκαν καὶ μὲ μιὰ ἔντονη κριτικογραφία, καὶ ζυμωμένος μὲ τὸ ζητητικὸ πνεῦμα τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὁ Μάριο Βίττι, παιδὶ ἑνὸς Ἰταλοῦ καὶ μιᾶς Ρωμιᾶς Πολίτισσας, παρέμεινε κατὰ βάθος ὅπως ὅταν ξεκίνησε, προσηλωμένος μελετητὴς τῆς ἑλληνικῆς καὶ τῆς ἰταλικῆς λογοτεχνίας καὶ τῆς πολιτισμικῆς τους παράδοσης, πλασμένες μέσα ἀπὸ τὴ δημιουργικὴ συνάντηση τῆς ἑλληνολατινικῆς γραμματείας μὲ τὴ ζωή. Στὴν Πόλη, τὴν ἕδρα μιᾶς κοινοπολιτείας τοῦ πνεύματος, ἔκανε τὰ πρῶτα του βήματα στὴ συγγραφὴ πρὶν ξεδιπλώσει μιὰ πορεία ζωῆς καὶ δημιουργίας ποὺ χάραξε μὲ λογισμὸ καὶ μ᾽ ὄνειρο καὶ ὑπηρέτησε μὲ θαυμαστὴ προσήλωση ὣς τὴν ὕστατη στιγμή της. Στὸ ἑλληνικὸ τοπίο ἀναγνώρισε τὶς μεγάλες στιγμὲς ἑνὸς λαοῦ ποὺ πορευόταν στὸν χρόνο περνώντας μέσα ἀπὸ τὶς συμπληγάδες τῆς ἱστορίας. Στὴ Ρώμη, τὸν Δεκέμβρη τοῦ 2001, οἱ ἀναμνήσεις διαδέχονται ἡ μία τὴν ἄλλη καθὼς συμπυκνώνουν μιὰ διαδρομὴ ζωῆς γεμάτη συγκινήσεις, γεμάτη γνώσεις: ἐνῶ παρουσιάζεται μὲ τὴ δέουσα ἐπισημότητα ἡ καινούργια ἔκδοση τῆς Storia στὴν ξακουστὴ Sala Pietro da Cortona στὸ Καπιτώλιο, ὁ Βίττι, ἀνασκοπώντας μιὰ διαδρομὴ 76 χρόνων στὴ μελέτη τῆς λογοτεχνίας, παλεύει «νὰ διώξει ἀπὸ τὸ μυαλὸ μιὰν ἀνάμνηση ποὺ κρατοῦσε ἀπὸ τὰ μαθητικά του θρανία, τὴ στέψη τοῦ Πετράρχη στὸ Καπιτόλιο»· καὶ μὲ τόνο ἀπολογητικὸ ἐπεξηγεῖ: «μοῦ εἶχε κάνει μεγάλη ἐντύπωση, ὅταν εἶχα διαβάσει γι᾽ αὐτὴν τὴν τελετή, στὴ μακρινὴ τότε Κωνσταντινούπολη...».[3] Ἰδού μιὰ πορεία ζωῆς θεμελιωμένη στὸν λογισμὸ καὶ στ᾽ ὄνειρο. Ἀριστερά: Τραγωδία ὀνομαζομένη Εὐβιένα ..., Ἐνετίησιν αχμς´(1646). Δεξιά: Mario Vitti, «Προεισαγωγικὰ στὴν Εὐβιένα, Τραγωδία Ποιηθεῖσα ὑπὸ τοῦ κυροῦ Θεοδώρου Μοντζελέζε», Κρητικὰ Χρονικά, 14 (1960), 435-451. Στὸ κείμενο αὐτό, τὸ ἀφιερωμένο στὴ μνήμη του,[4] θὰ ξετυλίξουμε τὴ συμβολὴ τοῦ Μάριο Βίττι στὴ μελέτη μιᾶς ἀπὸ τὶς πιὸ συναρπαστικὲς ἐποχὲς τῶν γραμμάτων μας, ἐκείνης ποὺ βρίσκεται στὸ μεταίχμιο τῶν νεότερων χρόνων, τότε ποὺ ἡ νέα ἑλληνικὴ λογοτεχνία σαρκώνεται ὑπὸ τὴν εὐεργετικὴ ἐπίδραση τῆς βυζαντινῆς, τῆς μεταβυζαντινῆς/ὀθωμανικῆς καὶ τῆς δυτικῆς/ἰταλικῆς πολιτισμικῆς παράδοσης. Ἡ ἐνασχόληση τοῦ Μάριο Βίττι μὲ τὴν πρώιμη νεοελληνικὴ λογοτεχνία ἐκδηλώθηκε κάπως ἀργά, τὸ 1958, στὸ περιθώριο τῶν συστηματικῶν ἐρευνῶν του γιὰ τὸ δημοτικὸ τραγούδι (1956, ἀρ. 1, 1958, ἀρ. 18)[5] καὶ τὴν νεοελληνικὴ ποίηση τοῦ 19ου καὶ τοῦ 20οῦ αἰώνα, μὲ μελέτες, μεταφράσεις καὶ ἀνθολογήσεις δημοτικῶν ἀσμάτων καὶ ἀντιπροσωπευτικῶν ἔργων σύγχρονών του ποιητῶν καὶ συγγραφέων (λ.χ., 1952 ἀρ. 11, 12, 1955, ἀρ. 1, 2, 1957, ἀρ. 8), πολλοὶ ἀπὸ τοὺς ὁποίους ὑπῆρξαν καὶ φίλοι του.[6] Ἡ στροφή, ἑπομένως, στὴ μελέτη τῶν ἀπαρχῶν (origini) τῆς λογοτεχνίας μας ὑπαγορευόταν ἀπὸ τὴν ἀνάγκη συγκρότησης μιᾶς ἐπιστημονικῆς ταυτότητας μὲ ἀκαδημαϊκὲς φιλοδοξίες, τεκμηριωμένες ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ μετάφραση ἔργων καὶ τὴ διδασκαλία τῆς γλώσσας ἀλλὰ καὶ μὲ γόνιμες ἔρευνες ἑστιασμένες σὲ πρώιμα ἀθησαύριστα ἑλληνικὰ κείμενα ποὺ σώζονταν σὲ χειρόγραφα καὶ ἔντυπα βιβλία τῶν Ἰταλικῶν Βιβλιοθηκῶν (Νάπολη, Ρώμη, Λούκα κ.ἄ.).[7] Ἡ ἐνασχόληση, συνεπῶς, μὲ τὴν πρώιμη νεοελληνικὴ λογοτεχνία εἶχε εὐκαιριακὸ χαρακτήρα, κατὰ τὸ μέτρο τῆς σημασίας τοῦ πρωτογενοῦς ὑλικοῦ ποὺ ὁ Βίττι εἶχε στὴ διάθεσή του, καὶ ἡ ὁποία περιελάμβανε τὴν ἔνταξη τοῦ τεκμηρίου στοὺς ἄξονες τῆς διαχρονίας καὶ τῆς συγχρονίας, καὶ τὴν ἔκδοσή του. Μὲ αὐτὲς τὶς ἐπιστημονικὲς ἐπιταγὲς πορεύθηκε ἡ γενιά του, ἀκολουθώντας τὴν ἀμέσως προηγούμενη, πάνω στὰ χνάρια αὐτῶν συνέχισε καὶ ἡ ἑπόμενη. Στὶς πρῶτες αὐτὲς δημοσιεύσεις του ὁ Βίττι ἀσχολήθηκε μὲ κατηχήσεις τῶν Ἰησουιτῶν στὴν ἑλληνικὴ γλώσσα, γραμμένες μὲ τὸ ἰταλικὸ ἀλφάβητο (φραγκοχιώτικα), κείμενα ποὺ στάθηκαν μέσο διάπλασης μιᾶς κοινῆς αἰσθητικῆς ἀντίληψης τοῦ λόγου τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα (1958 ἀρ. 4, 1961, ἀρ. 1)·[8] μὲ τὴν ἔκδοση καὶ τὸν σχολιασμὸ τοῦ παραινετικοῦ ποιήματος τοῦ Στέφανου Σαχλίκη (μέσα 14ου αἰ.) ἀπὸ τὸ χειρόγραφο τῆς Νάπολης (1960 ἀρ. 6),[9] μὲ τὶς προεισαγωγικὲς ἔρευνες γιὰ τὴν τραγωδία Εὐγένα τοῦ Θεόδωρου Μοντσελέζε, ἕνα ἔργο (1646) μὲ λαϊκὲς θεατρικὲς καταβολὲς (1960 ἀρ. 23, 1963 ἀρ. 1) καὶ μὲ τὴν κριτική της ἔκδοση (1965 ἀρ. 4, 1995, ἀρ. 7)· μὲ τὴν ἔμμετρη ἔκκληση τοῦ Χιώτη καθολικοῦ Ραφαὴλ Βερνάτσα, βιβλιοθηκάριου στὸ Βατικανὸ τὸ 1751, σύνθεση σὲ λόγια γλώσσα γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Κύπρου ἀπὸ τὸν ὀθωμανικὸ ζυγὸ (1960 ἀρ. 28)· μὲ τὴν ἐξέταση τοῦ κινήματος τῶν νεομαρτύρων στὸν μακρὺ αἰώνα τῆς Ἀντιμεταρρύθμισης μέσα ἀπὸ τὴ θυσία ἑνὸς νέου ἀπὸ τὴ Σμύρνη, τοῦ Μάρκου Κυριακόπουλου, τὸ 1643 (1962, ἀρ. 7)· μὲ τὴ συναγωγὴ βιβλιογραφικῶν πληροφοριῶν γιὰ τὸν Κερκυραῖο γιατρὸ Ἄγγελο Φορτία (1965, ἀρ. 2). Οἱ μελέτες αὐτὲς ἐξετάζουν στὸν εὐρύτερο γραμματειακὸ ὁρίζοντα τοῦ μεταβυζαντινοῦ κόσμου τὶς τάσεις καὶ τὶς συμπεριφορὲς οἱ ὁποῖες ἐκδηλώνονταν παράλληλα μὲ τὴν κύρια πορεία τῆς λογοτεχνίας στὴν Κρήτη καὶ στὴ Βενετία (τυπογραφία). Πρόκειται, κατ᾽ οὐσίαν, γιὰ προϊόντα ἔρευνας σὲ πεδία ἀκόμα μερικῶς χαρτογραφημένα, ἑνὸς κόσμου ποὺ ἐκινεῖτο μακριὰ ἀπὸ τὴ μεγάλη, καὶ καθοσιωμένη ἀπὸ τοὺς γραμματολόγους μας, λογοτεχνία τῶν «ἀπαρχῶν» καὶ τῶν μεταβυζαντινῶν ἀπολήξεών τους. Τὸ 1966, μὲ ὑπόδειξη τοῦ Ἐλπίντιο Μιόνι (1911-1991),[10] σπεύδει στὴ Λούκκα γιὰ νὰ μελετήσει ἕνα κώδικα ποὺ ἔκρυβε μιὰ συνεργασία τοῦ Κερκυραίου Νικολάου Σοφιανοῦ μὲ τὸν γιατρὸ Αγκοστίνο Ρίκκι (Agostino Ricchi), γιὰ τὴ συγγραφὴ τῆς λόγιας ἰταλικῆς κωμωδίας I tre tiranni (Οἱ τρεῖς Τύραννοι, 1533): στὸ ἔργο αὐτὸ παρεμβάλλονται δύο σκηνὲς ὅπου οἱ κωμικοὶ τύποι μιλοῦν ἑλληνικὰ σὲ στίχο δεκαπεντασύλλαβο, πενήντα χρόνια πρὶν τὴν ἐμφάνιση τῶν κρητικῶν κωμωδιῶν (1966, ἀρ. 4 καὶ 5).[11] Ἡ συνολικὴ εἰκόνα τῆς συγγραφικῆς δράσης τοῦ Βίττι ἀπὸ τὸ 1958 ὣς τὸ 1967 εἶναι ἐνδεικτικὴ τοῦ πόσο περιφερειακὴ ἦταν ἡ ἐνασχόλησή του μὲ τὴν πρώιμη νεοελληνικὴ λογοτεχνία καὶ μὲ τὴν παιδεία ὣς καὶ τὸν 18ο αἰώνα: μόλις 12 ἀπὸ τὶς 120 ἐγγραφὲς τῆς ἐργογραφίας του, τὸ 1/10 δηλαδή· καὶ ἀπὸ αὐτές, κάποιες εἶναι ἠθελημένα διπλές, στὴν ἰταλικὴ καὶ στὴν ἑλληνική, ἀνάλογα μὲ τὴ σημασία τοῦ εὑρήματος.[12] Ἀπὸ μιὰ πρώτη θεώρηση οἱ μελέτες αὐτὲς δίνουν τὴν ἐντύπωση ἀσύνδετων ἐρευνητικῶν πραγματώσεων, ἀποτέλεσμα τῆς τυχαιότητας τῶν εὑρημάτων ποὺ ὁ Βίττι εἶχε στὴ διάθεσή του. Κι ὅμως, ἂν τὶς ἐξετάσουμε προσεκτικότερα, συγκροτοῦν μιὰ θεματικὴ ἑνότητα ποὺ κινεῖται πέρα ἀπὸ τὰ γνωστὰ καὶ παγιωμένα σχήματα τῆς γραμματολογίας μας, σὲ ἐκδηλώσεις καὶ ἀναζητήσεις σὲ χώρους ποὺ βρίσκονταν σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸν ἰταλικὸ πολιτισμὸ τῆς Ἀντιμεταρρύθμισης. Μὲ ἐξαίρεση τὴν ἀνέκδοτη χειρόγραφη μορφὴ τοῦ ποιήματος «Ἀφήγησις παράξενος» τοῦ Σαχλίκη (1960, ἀρ. 6),[13] τὸ σύνολό τους ἐντάσσεται χρονικὰ στὶς ἰδεολογικὲς ζυμώσεις ποὺ συντελοῦνταν ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 16ου ὣς τὶς ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰώνα στὸν ἑλληνορθόδοξο κόσμο μὲ ὄχημα τὸ ἐκκλησιαστικὸ κήρυγμα ἀφενός, καὶ τὴ λογοτεχνία καὶ τὸ θέατρο ἀφετέρου. Γιὰ τὸν Βίττι ἡ γένεση τῶν λογοτεχνικῶν ἔργων ἐπηρεαζόταν ἀπὸ τὶς ἱστορικές, τὶς πολιτισμικὲς καὶ τὶς αἰσθητικὲς συνθῆκες τοῦ τόπου καὶ τοῦ καιροῦ ὅπου αὐτὰ γράφτηκαν, καὶ ἀπὸ τὶς ἀναγνωστικὲς τάσεις τοῦ κοινοῦ ὅπου ἀπευθύνονταν, καὶ ἡ ἐξέτασή τους ἔπρεπε νὰ γίνεται σὲ συνάρτηση μὲ τὶς πνευματικὲς καὶ καλλιτεχνικὲς ζητήσεις τοῦ ἰταλικοῦ χώρου, κυρίως μὲ αὐτές. Ἡ περίπτωση τῆς τραγωδίας Εὐβιένα εἶναι ἐνδεικτικὴ τοῦ πῶς εἶδε τὸ ἔργο ὁ Βίττι: ὄχι σὰν μιὰ ἔντυπη curiosité δραματουργικῆς ὑφῆς μὲ καταβολὲς στὸν λαϊκὸ πολιτισμὸ τῆς Ζακύνθου, ἄγνωστη ὣς τότε στὴν ἱστορία τῆς λογοτεχνίας μας, ἀλλὰ ὡς μία ἀκόμη ἔκφραση τῆς κίνησης τῶν ἰδεῶν τῆς Ἀντιμεταραρύθμισης, τῶν αἰσθητικῶν στοχεύσεων (τοῦ Μπαρὸκ) καὶ τοῦ ἀμοιβαίου συνδυασμοῦ τους στὸ πρῶτο μισὸ τοῦ 17ου αἰώνα στὴ Βενετία τῶν Ἑλλήνων καὶ στὶς ὑπερπόντιες κτήσεις της.[14] Ὅλες αὐτὲς οἱ ἀναζητήσεις, ποὺ ἐνέπλεκαν τοὺς μηχανισμοὺς παραγωγῆς τῆς λογοτεχνίας στὸ μεταίχμιο ἀνάμεσα στὴν προφορικότητα καὶ τὴ γραπτὴ ἀποτύπωση τοῦ ἔμμετρου λόγου, καὶ στὴ διάχυσή του σὲ χειρόγραφη καὶ ἔντυπη μορφὴ μὲ τὶς δογματικὲς καὶ ἰδεολογικὲς ἀντιπαραθέσεις μιᾶς κοινωνίας ποὺ γνώριζε νέους κυριάρχους καὶ νέο πλαίσιο ζωῆς καὶ δημιουργίας, θὰ ἀξιοποιηθοῦν στὴ σύνταξη τῶν τεσσάρων πρώτων κεφαλαίων τῆς Storia della letteratura neogreca (1971) / Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας (1978),[15] μιὰ σύνθεση ὅπου οἱ λογοτεχνικὲς ἐπιδόσεις τῶν Ἑλλήνων ἀπὸ τὸν 12ο ὣς τὴν ἀμέσως μετὰ τὸν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ἐποχὴ ξεδιπλώνονταν ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τῶν γενεῶν, τῶν ἰδεολογιῶν καὶ τῶν κοινωνικῶν δομῶν καὶ μετασχηματισμῶν τοῦ τόπου μας. Πάντως, καὶ προεξαγγελτικά, τὸ 1971 ὁ Βίττι ὁρίζει τὴ συγγραφὴ τῆς Storia ὡς συνειδητὴ πράξη ἀντίστασης καὶ διαμαρτυρίας γιὰ τὴν κατάλυση τῆς Δημοκρατίας στὴν Ἑλλάδα (1967-1974) καὶ ἀλληλεγγύης στὸν λαό της ποὺ εἶχε βγεῖ διπλὰ τραυματισμένος ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τοῦ πρόσφατου πολέμου καὶ δοκιμαζόταν σκληρὰ ἀπὸ τὴν ἀνελευθερία τοῦ καθεστῶτος. Τὸ δηλώνει ἀπερίφραστα στὸ εἰσαγωγικὸ σημείωμα τῆς ἰταλικῆς ἔκδοσης. «Ἡ πρώτη γραφὴ αὐτοῦ τοῦ δοκιμίου ἄρχισε μετὰ τὸν Ἀπρίλιο τοῦ ᾽67, ὅταν δηλαδὴ ἡ σπουδὴ τῆς ἀληθινῆς Ἑλλάδας ἀπέβαινε ἐναγώνια ὅσο ποτὲ τόσο γιὰ τοὺς ἕλληνες ὅσο καὶ γιὰ τοὺς ξένους ποὺ ἀφιέρωσαν τὴ ζωή τους, καὶ ἐπαγγελματικὰ ἀκόμη ὅπως ἐγώ, σὲ τοῦτο τὸν τόπο τοῦ ὁποίου μᾶς διαφεύγει ὁ ὁρισμὸς καὶ τοῦ ὁποίου ὅλες οἱ δημαγωγίες καὶ οἰ δικτατορίες, κατὰ τὸ παρελθὸν ἀλλὰ καὶ κατὰ τὸ παρόν, ἔφεραν στὸ προσκήνιο μόνο τὶς πιὸ ἄγονες καὶ ἀρνητικὲς πλευρές. Τὸ βιβλίο μου εἶναι θεμελιωμένο στὴν πίστη στὴν ἐλευθερία τῆς λογοτεχνικῆς δημιουργίας ποὺ ὅμως κάθε ἄλλο παρὰ αἴρει τὴν ἐπώμιση εὐθυνῶν: γι᾽ αὐτὸ προσπάθησα νὰ ἀναπαραστήσω τὸν ἀγώνα ποὺ ἀπὸ τὸν Μεσαίωνα καὶ ὣς σήμερα διαδραματίζεται ἀνάμεσα στὴν ἄσβεστη δίψα γιὰ ἐλευθερία καὶ στὶς πιέσεις ποὺ ἀπὸ μέσα καὶ ἀπὸ ἔξω παρεμποδίζουν τὴν πραγμάτωσή τους. Ρώμη 1970».[16] Ἐμφορούμενος ἀπὸ τὸ ἴδιο ἀκριβῶς κίνητρο, συντάσσει τὸν Μάρτιο τοῦ 1974 τὴν «Εἰσαγωγὴ» στὸ βιβλίο του γιὰ τὸν ρεαλισμό, τὴν ἰδεολογικὴ λειτουργία τῆς ἑλληνικῆς ἠθογραφίας, ποὺ ἀνοίγει μὲ τὰ ἑξῆς λόγια: «Ἡ ἐλευθερία ἀρχίζει ἀπὸ τὴν πληροφόρηση. Καὶ εἶναι ἀκριβῶς ἡ σχέση τοῦ ρεαλισμοῦ μὲ τὴν πληροφόρηση ποὺ συνετέλεσαν ὥστε, ὅσοι φοβοῦνται τὴν ἀδέσμευτη πληροφορία, νὰ θεωροῦν καὶ τὸ ρεαλισμὸ σὰν μιὰ δραστηριότητα ἐπιλήψιμη. Αὐτὸ τὸ εἴδαμε στὴν προπολεμικὴ Ἰταλία, ὅταν ὁ φασισμός, γιὰ νὰ κρατήσει τὴν ἐξουσία, βρέθηκε στὴν ἀνάγκη νὰ καταργήσει τὴν ἐλεύθερη πληροφόρηση καὶ νὰ πείσει, μὲ τὸ καλὸ ἢ μὲ τὸ κακό, τοὺς λογοτέχνες νὰ μὴν καταγίνονται μὲ τὸν ρεαλισμό. Ἡ πληροφόρηση, φυσικά, δὲν εἶναι κιόλας ρεαλισμός· ἔχει ὅμως κοινὸ μὲ αὐτὸν ἕνα οὐσιαστικὸ ἐπίτευγμα: ὁδηγεῖ στὴν ἐπίγνωση τοῦ τί συμβαίνει γύρω μας καὶ πιὸ πέρα, στὴν πορεία τοῦ κόσμου, καί, πιὸ συγκεκριμένα, στὴ συνειδητοποίηση τοῦ τί γίνεται γιὰ νὰ πραγματοποιηθοῦν οἱ προσδοκίες τῆς ἀνθρωπότητας, καὶ ποιές ἀντιξοότητες προβάλλουν καὶ ποιοί τὶς προκαλοῦν. Καὶ ἡ πληροφορία καὶ ὁ ρεαλισμὸς προσφέρουν τὸν μόνο τρόπο γιὰ νὰ συνειδητοποιήσουμε τὴ θέση μας μέσα στὴν κοινωνία.»[17] Παρὰ τὴν ἱστορικὴ συγκυρία τῶν χρόνων αὐτῶν ποὺ πρωταγωνιστεῖ στὸ τελευταῖο κεφάλαιο (τὸ 16ο) τῆς Storia, ἡ συγγραφή της ἀνταποκρινόταν καὶ σὲ μιὰ ἀδήριτη ἀνάγκη, τὴν ἐξέταση τῆς λογοτεχνίας μας ἀπὸ τὴ ὀπτικὴ γωνία τῶν ἰδεολογικῶν, τῶν κοινωνικῶν καὶ τῶν αἰσθητικῶν προσανατολισμῶν τῶν δημιουργῶν της μέσα στὸ ἑλληνικὸ καὶ εὐρωπαϊκὸ γίγνεσθαι. Ἐλπίντιο Μιόνι (1911-1991). Ὁ Βίττι προσεγγίζει τὴν πρώιμη νεοελληνικὴ λογοτεχνία ἀκολουθώντας ἀπὸ ἀπόσταση ἀσφαλείας τὸ περίγραμμα τῶν γνωστῶν γραμματολογικῶν σχημάτων.[18] Στὴν πορεία ἐμπλέκει τὰ ρεύματα, τὶς δομὲς καὶ τὴν ιδεολογία· ὅπου αὐτὰ διασταυρώνονται, τὰ συμπεράσματά του εἶναι τολμηρὰ καὶ ἐρεθιστικὰ γιὰ συζήτηση. Ἔτσι πορεύεται μέχρι νὰ φθάσει τὴν ἀφήγησή του στὰ πιὸ γνώριμα νερά του, τὴ λογοτεχνία τοῦ 19ου καὶ τοῦ 20οῦ αἰώνα. Τὸ μεγάλο χρονικὸ ἄνυσμα τῶν ὁρίων της (ἀπὸ τὸν 12ο αἰώνα ὣς τὶς ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰώνα) δυσκολεύει τὸν ἱστορικὸ τῆς λογοτεχνίας στὴν ταξινόμηση τοῦ ὑλικοῦ του, ἀφοῦ τόσο τὸ λογοτεχνικὸ πεδίο της ὅσο καὶ ἡ γραμματολογική του ἀποτύπωση ἐξακολουθοῦν νὰ εἶναι ἀνοικτὰ σὲ ἀναθεωρήσεις καὶ ἀνακατατάξεις, κάποτε ἐντυπωσιακὲς ὡς πρὸς τὴν ἐποχὴ συγγραφῆς, τὰ πρόσωπα καὶ τὰ ἰδιαίτερα γνωρίσματα τοῦ ἔργου τους. Ἡ πρόκριση αὐτή, ἂν σήμερα φαίνεται εὔλογη καὶ πειστική, δὲν ἦταν προφανὴς στὰ χρόνια τῆς πνευματικῆς διαμόρφωσης τοῦ Βίττι: ὁ βιογραφισμός, ἡ ἀπαρίθμηση τῆς χειρόγραφης καὶ ἔντυπης παράδοσης καὶ ἡ γραμμικὴ παρουσίαση τῶν ἔργων ἔδιναν τὸ μέτρο καὶ τὸν ρυθμὸ τῆς πραγμάτευσης τῆς πρώιμης νεοελληνικῆς λογοτεχνίας μὲ τὴν ὀργάνωση τῆς γραμματολογικῆς ὕλης νὰ κινεῖται σὲ θεματικοὺς ἄξονες αὐστηρὰ τυποποιημένους σὲ σχήματα καὶ ὁμαδοποιήσεις σύμφωνα μὲ τὸν εἰδολογικὸ κανόνα τῆς δημώδους βυζαντινῆς λογοτεχνίας (Κὰρλ Κρουμπάχερ, Ἠλίας Βουτιερίδης, Χὰνς-Γκέοργκ Μπέκ).[19] Ἱστορικὰ γεγονότα ὅπως οἱ δύο ἁλώσεις (1204, 1453) τῆς Βασιλεύουσας πόλης ποὺ ὁδήγησαν στὸν διαμελισμὸ τῆς χιλιόχρονης Αὐτοκρατορίας, συνδυάζονταν μὲ τὶς βαθιὲς ἀλλαγὲς σὲ θεσμικὸ-πολιτικὸ καὶ κοινωνικὸ ἐπίπεδο καὶ μὲ τὶς πολιτισμικὲς μεταφορὲς στὸν ἀναπεπταμένο χῶρο τῆς ἑλληνολατινικῆς Ἀνατολῆς, οἱ λογοτεχνικὲς ἐκδηλώσεις τῶν ὁποίων καταγράφονταν ἡ μία μετὰ τὴν ἄλλη ὡς ἁπλὰ μορφώματα τῆς ἀνθρώπινης ἔκφρασης. Τὰ ἡρωικὰ θέματα, οἱ ἑλληνικοὶ μύθοι, οἱ διδακτικές, σατιρικὲς καὶ ἐρωτικὲς ἱστορίες μὲ ἀληθινὴ ἢ φανταστικὴ πλοκή, ἡ λυρικὴ ποίηση μελετῶνται ἀπὸ τὸν Βίττι μὲ κριτήρια τὸ δημῶδες ὕφος ὡς συνειδητὴ στροφὴ στὴ νέα ὑπὸ διαμόρφωση κοινωνικὴ καὶ πολιτισμικὴ πραγματικότητα, καὶ τὸν διάλογο τῶν ἔργων μὲ τὴ Δύση νὰ βαραίνουν περισσότερο στὴ σκέψη του: μέσω τῆς γλώσσας ὁ Βίττι συνδέεται μὲ τὴν παραδοσιακὴ προσέγγιση τοῦ λογοτεχνικοῦ πεδίου, μέσω τῆς ἰδεολογίας ἀναζητεῖ ὁμοιότητες καὶ διαφορὲς γιὰ νὰ προσδιορίσει τὰ ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ μιᾶς νεοελληνικῆς ἰδιοπροσωπίας ποὺ βρίσκεται ἐν τῇ γενέσει της. Ἡρωικὲς δράσεις στὰ ἀνατολικὰ σύνορα τῆς Αὐτοκρατορίας ἀλλὰ καὶ στὸ παλάτι καὶ στὶς γειτονιὲς τῆς πρωτεύουσας, ὅπου ξετυλίγεται καθημερινὰ ἕνας ἀγώνας ἐπιβίωσης γιὰ τὴν ἐξασφάλιση τοῦ ἐπιούσιου, συμβάλλουν στὸ πλάσιμο μιᾶς νοοτροπίας μὲ τὴν ἀνάμιξη ἰδεολογημάτων, ἀντλημένων ἀπὸ τὴ διαρκῶς ἀνανεούμενη ἑλληνορωμαϊκὴ παράδοση, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὶς θεματικὲς καὶ ὑφολογικὲς τάσεις τῶν νεοσύστατων λογοτεχνιῶν στὶς ἐθνικὲς γλῶσσες τῆς Εὐρώπης ὅπως περνοῦσαν στὰ φραγκοκρατούμενα καὶ τὰ λατινοκρατούμενα ἐδάφη τῆς βυζαντινῆς Ἀνατολῆς καὶ βεβαίως στὴν Κωνσταντινούπολη. Ὁ Βίττι παρακολουθεῖ αὐτὲς τὶς ἐπιμέρους διαδρομὲς τοῦ δημώδους λόγου γιὰ νὰ ἀναγνωρίσει στάσεις καὶ δράσεις ἱκανὲς νὰ ὁρίσουν τοὺς μέσους ὅρους καὶ νὰ περιγράψουν τὰ φαινόμενα τῶν ἀπαρχῶν τῆς λογοτεχνίας μας χωρὶς νὰ καταφεύγει σὲ βιαστικὲς ἑρμηνεῖες, στατιστικοποιήσεις καὶ εὔθραυστες ποσοτικὲς ἀναλύσεις. Τὰ ἔργα ποὺ ἐξετάζει εἶναι membra disiecta,[20] τὰ θραύσματα μιᾶς λογοτεχνικῆς παραγωγῆς ποὺ λόγω τοῦ χρόνου καὶ τῶν εἰδικῶν ὅρων παραγωγῆς καὶ διάχυσης τῆς χειρόγραφης μορφῆς τους δυσκολεύουν τὴ θέαση τοῦ πεδίου δημιουργώντας ἄλλοτε συνέχειες καὶ ἄλλοτε δυσεξήγητες ἀσυνέχειες στὴ χαρτογράφηση καὶ τὴ βαθύτερη κατανόησή του. Ἡ ἴδια συνθήκη ἐπηρεάζει καὶ τοὺς ἑπόμενους αἰῶνες: τὰ διαθέσιμα ἔργα μπορεῖ νὰ εἶναι περισσότερα, ὅμως τὰ φαινόμενα στὰ ὁποῖα αὐτὰ ἐντάσσονται νὰ μὴν βοηθοῦν στὴν ὁριοθέτηση τοῦ πεδίου μὲ τὴν ἐπιθυμητὴ ἀκρίβεια. Ἡ πρώτη ἰταλικὴ ἔκδοση τοῦ 1971 ἐμπεριέχει, κοντὰ στὴν ὀργάνωση τῆς ὕλης, καὶ ὅλες τὶς δυσκολίες ποὺ ὁ Βίττι ἀντιμετώπισε γιὰ νὰ εὐθυγραμμίσει τὶς θεματικὲς καὶ εἰδολογικὲς κατευθύνσεις τῶν ἔργων τῆς πρώιμης λογοτεχνίας μας μὲ τὴν ἰδεολογικὴ καὶ αἰσθητική τους ταυτότητα σὲ μιὰ ἑνιαία ἀφήγηση. Δύο εἶναι οἱ μεγάλες ἑνότητες ποὺ μοιράζονται τὸ Τέταρτο κεφάλαιο ὅπου ὁ Βίττι ἐξετάζει τὸν ἔντεχνο λόγο στὰ χρόνια τῆς πρώιμης νεωτερικότητας.[21] Ἡ μία δὲν μᾶς ξαφνιάζει: πρόκειται γιὰ τὸν ἐντελῶς ἰδιαίτερο χαρακτήρα ποὺ προσλαμβάνει ἡ πνευματικὴ ζωὴ στὴν Κρήτη στὰ τετρακόσια πενήντα χρόνια τῆς παρουσίας τῶν Βενετῶν στὴ Μεγαλόνησο: εἶναι ὁ ρόλος ποὺ παίζει τὸ νησὶ γιὰ τὴ διατήρηση τῆς βυζαντινῆς πολιτισμικῆς παράδοσης καὶ γιὰ τὸν συγκρητισμὸ μὲ τὴ ἰταλικὴ ὁμόλογή της, ἀποτέλεσμα τῶν δράσεων ποὺ ξεδιπλώθηκαν μετὰ τὴν παγίωση τῆς ἐσωτερικῆς εἰρήνης καὶ τὸ ἄνοιγμα στὸν διάλογο καὶ τὴ δημιουργικὴ ἐκμετάλλευση τῶν εὐκαιριῶν ποὺ οἱ δύο ἐθνότητες δημιουργοῦσαν ἔχοντας θέσει στὸ περιθώριο τὶς δογματικὲς διαφορὲς καὶ ἀναπτύξει μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου δεσμοὺς θεμελιωμένους στὸ κοινὸ οἰκονομικὸ συμφέρον καὶ στὸ κοινὸ ὅραμα γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὴν πνευματικὴ δημιουργία. Μπροῦνο Λαβαννίνι (1898-1992). Ἡ δεύτερη ἑνότητα εἰσάγει ζητήματα καὶ διαδικασίες ποὺ συνδέονται μὲ τὸν πολύπτυχο ἰδεολογικὸ προσανατολισμὸ τοῦ Ἑλληνισμοῦ στὴ συνάντησή του μὲ τὸν εὐρωπαϊκὸ ἀφενός, καὶ μὲ τὸν Ὀθωμανικὸ ἀφετέρου παράγοντα. Στὸ ἐπίκεντρο βρίσκεται ἡ ἑλληνικὴ παιδεία καὶ τὰ πρόσωπα, τὰ ὁποῖα ἐργάζονται ἐπ᾽ ὠφελείᾳ τοῦ Γένους ἐκμεταλλευόμενα τὶς περιστάσεις καὶ ἀποφεύγοντας τὴν ἀπομόνωση: εἶναι ὁ ἀντιστασιακὸς χαρακτήρας ἑνὸς κόσμου ποὺ συνδυάζει τὸν Ἑλληνισμὸ καὶ τὸν Χριστιανισμὸ στὶς πιὸ πλατιὲς διαστάσεις τους γιὰ νὰ συγκροτήσει τὴν ταυτότητά του στὴ βάση τῶν προκλήσεων ποὺ ἡ ἱστορία τοὺς ἔφερνε διαρκῶς ἀντιμέτωπους. Γιὰ τὴν πρώτη ἑνότητα, ὅ,τι διαφοροποιοῦσε τὴν προσέγγιση τοῦ Βίττι ἀπὸ τὶς ἄλλες Ἱστορίες τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας καὶ ἰδίως μὲ τὶς μείζονες, τοῦ Κ. Θ. Δημαρᾶ (1904-1992)[22] καὶ τοῦ Λίνου Πολίτη (1906-1982),[23] ἦταν ἡ ἑστίαση στὴν περιγραφὴ τῶν ἱστορικῶν καὶ κοινωνικῶν ζυμώσεων καὶ στοὺς θεσμοὺς ποὺ ὀργάνωναν τὴν πνευματικὴ καὶ καλλιτεχνικὴ ζωὴ καὶ ἀποκρυστάλλωναν μὲ τὴν ἐπήρεια καὶ τὴ δράση τους τὴν ἰδεολογία καὶ τὴν αἰσθητικὴ στὴν Κρήτη, καὶ στοὺς δημιουργοὺς ποὺ μέσα στὸ πλαίσιο αὐτὸ καὶ χάρη στὶς ἀτομικές τους κλίσεις καὶ ἐπιλογὲς προώθησαν τὸν ἔντεχνο καὶ τὸν δημιουργικὸ λόγο πέρα ἀπὸ τὶς εἰδολογικὲς συμβάσεις καὶ κανονικοποιήσεις τῆς ἐποχῆς τους.[24] Ὁ Βίττι ἀντιμετωπίζει τὴν Κρήτη τοῦ 16ου καὶ 17ου αἰώνα ὡς προνομιακὸ πεδίο συνάντησης καὶ διάδρασης μὲ τὴν παραγωγὴ ἑνὸς ξεχωριστοῦ γιὰ τὶς ποιοτικές του συνιστῶσες πολιτισμοῦ καὶ μιᾶς λογοτεχνίας ποὺ σηματοδοτεῖ τὸ πρῶτο καὶ πλέον ἐμβληματικὸ κεφάλαιο τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ πρὶν ἀπὸ τὴν ἵδρυση τοῦ Ἑλληνικοῦ κράτους. Ἡ ποίηση, ἡ πεζογραφία, οἱ ποικίλες γραμματειακὲς ἐκφορὲς τοῦ λόγου ποὺ διαπλάθει συνειδήσεις καὶ ἀπελευθερώνει δυνάμεις ἀντίστασης καὶ σύνθεσης παρουσιάζεται στὸ πλαίσιο τοῦ Μανιερισμοῦ καὶ τοῦ Μπαρόκ, μιᾶς καὶ οἱ ἐκδηλώσεις φορτίζονται ἰδεολογικὰ καὶ αἰσθητικὰ καὶ κινοῦνται σὲ εὐθεία συσχέτιση μὲ τὶς ὁμόλογες προκλήσεις τῆς ἐποχῆς στὴ Δύση καὶ στὴν Ἀνατολή. Ἡ ἀνάγνωση αὐτὴ τοῦ δύστροπου 17ου αἰώνα ἀπὸ τὸν Βίττι, διατυπωμένη ἐπιγραμματικὰ στὴν Εἰσαγωγὴ τῆς Εὐβιένας,[25] παρουσιασμένη κατόπιν συνοπτικὰ στὸ Τρίτο Διεθνὲς Κρητολογικὸ Συνέδριο τὸν Σεπτέμβρη τοῦ 1971 (1972, ἀρ. 14 ἐπιφυλλίδα στὸ Βῆμα, 1974, ἀρ. 1) καὶ ἀναπτυγμένη συστηματικὰ στὸ Τέταρτο κεφάλαιο τῆς Ἱστορίας[26] στὴ βάση τῆς κοινωνιολογικῆς θεώρησης τοῦ Χάουζερ γιὰ τὴν πνευματικὴ καὶ καλλιτεχνικὴ ζωὴ τῆς ἐποχῆς, σάστισε τοὺς μελετητὲς ποὺ χαρακτήριζαν τὴ λογοτεχνικὴ αὐτὴ περίοδο ἀναγεννησιακή. Πρὶν καλὰ-καλὰ καταλαγιάσει ὁ διάλογος Ἐμμανουὴλ Κριαρᾶ, Λίνου Πολίτη καὶ Στυλιανοῦ Ἀλεξίου σχετικὰ μὲ τὸν λαϊκότροπο ἢ ἀναγεννησιακὸ χαρακτήρα τῆς Κρητικῆς λογοτεχνίας,[27] ὁ Βίττι ἀποτολμοῦσε μιὰν ὁλικὴ ἀνατροπὴ στὸ γραμματολογικὸ σχῆμα ἔχοντας ἐπίγνωση τῆς πρότασής του. Ἀπευθυνόμενος στοὺς συνέδρους κρητολόγους (τοῦ 1971) σημειώνει: «Ἡ παρούσα ὁμιλία μου δὲν καταλήγει σὲ κάποιο συμπέρασμα. Ξεκινώντας ἀπὸ μακριά, μὲ μιὰ προοπτικὴ ποὺ προσπαθεῖ νὰ ἀγκαλιάσει ὅλη τὴν Εὐρώπη, δὲν ἐννοεῖ νὰ παραπλανήσει τὴν ἔρευνα ἢ νὰ παρακάμψει τὶς δυσκολίες. Ἐπιθυμεῖ μονάχα νὰ ὑπενθυμίσει ὅτι καλὸ θὰ εἶναι, γιὰ τὴν προκοπὴ τῶν μελετῶν στὸν τομέα αὐτό, νὰ ξεπεράσουμε τὴν τοπικιστικὴ ἀνάλυση τῆς Κρητικῆς ἀκμῆς ἀλλὰ καί, ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, νὰ μὴ θεωρήσουμε τὴ μελέτη τῶν πηγῶν σὰν ἄθλο ἀναδίφησης. Ἐφόσον δὲν γνωρίζουμε σχεδὸν τίποτα γιὰ τὴ ζωὴ τῶν συγγραφέων καὶ γιὰ τὶς εἰδικὲς ἀφορμὲς ποὺ τοὺς ὁδήγησαν στὰ ἀριστουργήματά τους, ἕνας ὁμαλὸς τρόπος προσέγγισης τῶν ἔργων τους εἶναι ἡ σαφὴς τοποθέτηση τῆς φυσιογνωμίας τους μέσα στὴν ἐποχή, μέσα στὴν ἑλληνικὴ κοινωνικὴ πραγματικότητα καθὼς καὶ στὸ σύνολο τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ. Οἱ ἔρευνες καὶ οἱ θεωρητικὲς ἀναλύσεις ποὺ ὡρίμασαν τὰ τελευταῖα χρόνια στὴ δυτικὴ παιδεία ὄχι μόνον εὐνοοῦν, ἀλλὰ καὶ ἐπιβάλλουν μιὰ τέτοιου εἴδους ἐνημέρωση στὴν τοποθέτηση τῶν προβλημάτων μας».[28] Γιὰ τὴ δεύτερη ἑνότητα ὁ Βίττι χρειάστηκε νὰ οἰκοδομήσει ἐκ θεμελίων τὸ πεδίο. Εἶναι ἡ πνευματικὴ ἀτμόσφαιρα ποὺ διαμορφώνεται ἀπὸ τὸ δεύτερο μισὸ τοῦ 16ου αἰώνα καὶ βρίσκει τὴν πλήρη ἀνάπτυξή του τὸν 17ο αἰώνα μέχρι καὶ τὶς παρυφὲς τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ὁ Βίττι προτείνει μιὰ σύνθεση μὲ τὶς ἐπιμέρους διαδικασίες ὄσμωσης νὰ διαγράφονται στὸ πολιτισμικὸ στερέωμα ἐνταγμένες στὸν ἀδυσώπητο κόσμο τῆς Καθολικῆς Μεταρρύθμισης, καὶ στοὺς ρυθμοὺς τοῦ Μανιερισμοῦ καὶ τοῦ Μπαρόκ. Τὴν ἀντίθεση τῶν ὀρθοδόξων στὴν ἀθρόα διείσδυση τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας μὲ τὴ δράση τῶν Ἰησουιτῶν ὁ Βίττι τὴν ἀντιμετωπίζει ὡς μέσο ἀνίχνευσης τῶν ἰδιαίτερων ταυτοτικῶν χαρακτηριστικῶν τους. Δίπλα στοὺς ἐπώνυμους (καὶ τοὺς ἀνώνυμους σήμερα) συντελεστὲς τῆς λογοτεχνίας βρίσκουν περίοπτη θέση λόγιες μορφές, ἐκκλησιαστικοί, ἄρτια ἐκπαιδευμένοι καὶ τολμηροὶ ἀπέναντι στὶς προκλήσεις τῆς πίστης, τῆς παιδείας, τοῦ διεκκλησιαστικοῦ διαλόγου καὶ τῆς κρατικῆς ἐξουσίας. Ὁ κοσμοπολιτισμός τους σφυρηλατεῖται σὲ κέντρα ὅπως ἡ Ρώμη, ἡ Πάντοβα, ἡ Βενετία, ἡ Κωνσταντινούπολη, ἡ Σμύρνη, ἡ Ἀλεξάνδρεια, τόποι συνάντησης πολιτισμῶν, γλωσσῶν καὶ θρησκειῶν. Τὸ κήρυγμα, οἱ ὁμιλίες καὶ οἱ συγγραφὲς ἐκλαΐκευσης τοῦ θείου λόγου καὶ τοῦ δόγματος, μὲ τὶς πιὸ ἐκλεκτὲς ἀπὸ αὐτὲς νὰ κυκλοφοροῦν μαζικὰ ἀπὸ τὰ τυπογραφεῖα τῆς Βενετίας, δὲν δείχνουν ἁπλῶς τὸν σφύζοντα θρησκευτικὸ οὐμανισμὸ τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἀλλὰ καὶ τὸν ἐξεταστικὸ καὶ ἀντιρρητικὸ λόγο, ὅπου οἱ συνθῆκες τὸ ἐπέβαλλαν, μπροστὰ στὴν ἐπεκτατικὴ δράση τῶν Ἰησουιτῶν στὴν ὀρθόδοξη Ἀνατολή. Ὁ Βίττι ἑστιάζει στὸ πεδίο αὐτό, ποὺ ὣς τότε βρισκόταν στὶς παρυφὲς τοῦ ἐνδιαφέροντος τῶν γραμματολόγων, ἀναζητώντας ὄχι μόνο τὶς ἀντιθέσεις ἀλλὰ καὶ τὶς πιθανὲς ἢ ἐφικτὲς συγκλίσεις χάρη στοὺς λογίους ποὺ εἶχαν τὴ δύναμη τοῦ πνεύματος νὰ σηκώσουν τὸ βάρος τῆς σύγκρουσης ἀλλὰ καὶ τῆς σύνθεσης τῶν ἀντιθέσεων στὰ ποικιλώνυμα γραπτά τους, καὶ στοὺς δημιουργοὺς ποὺ διασταυρώνουν στὰ ἔργα τους τὴν ἰταλικὴ ἐπίδραση μὲ τὶς παραδόσεις καὶ τοὺς ἐκφραστικοὺς δρόμους τῆς λαϊκῆς φαντασίας. Ν.Μ. Παναγιωτάκης (1935-1997). Κῶς, καλοκαίρι 1997. Ἡ προσέγγιση τῆς πρώιμης νεοελληνικῆς λογοτεχνίας μὲ μέτρο τὴν ἐπίδραση ποὺ δέχεται ἀπὸ τὴν ἰταλικὴ θὰ ἦταν μονομερής, ἂν δὲν συνέτρεχε ἕνας ἀκόμη λόγος: ἡ ἑλληνικὴ παράδοση στὴν Κρήτη (καὶ στὰ Ἰόνια νησιὰ) ἦταν συμβατὴ μὲ τὴν ἰταλική, πλασμένη στὴ μακρὰ διάρκεια τοῦ χρόνου μὲ τὴ διασταύρωση καὶ τὸν συγκρητισμὸ ποὺ ἡ συμβίωση τῶν δύο ἐθνοτήτων εἶχε ἐπιτύχει. Μορφὲς ὅπως ὁ Κορνάρος καὶ ὁ Χορτάτσης ὁρίζουν μὲ σαφὴ τρόπο τὴ δυναμικὴ αὐτῆς τῆς μακραίωνης συνάντησης ἡ ὁποία στὰ τέλη τοῦ 16ου αἰώνα βρέθηκε στὴν πιὸ καλή της ὥρα: λόγιος καὶ λαϊκὸς πολιτισμὸς προσφέρουν τὶς πιὸ ἀντιπροσωπευτικές τους οὐσίες στὴ σύνθεση ἔργων ὅπως ὁ Ἐρωτόκριτος καὶ ἡ Ἐρωφίλη καθὼς οἱ λογοτεχνικὲς ἀρετὲς τοῦ τόπου παντρεύονται μὲ τὰ λόγια πνευματικὰ ἐπιτεύγματα τοῦ ἰταλικοῦ ἀναγεννησιακοῦ πολιτισμοῦ μὲ τέτοια ἐκλεκτικὴ διάθεση καὶ δημιουργικὸ οἶστρο ὥστε νὰ ἐκφράζεται μὲ φυσικότητα καὶ τέχνη ἀπαράμιλλη ἡ τοπικὴ βενετοκρητικὴ συνείδηση. Ὁ Βίττι ἑρμηνεύει τὴ λογοτεχνικὴ αὐτὴ ἄνθηση –καὶ τὴν ἀποδοχὴ καὶ διάχυση τῶν κόπων της στὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα– ὡς ἀποτέλεσμα τῆς ὑποταγῆς τῶν ποιητῶν αὐτῶν στοὺς κανόνες τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης, ἀπ᾽ ὅπου ἄλλωστε ἐξαρτιόταν ἡ νομιμοποίηση τοῦ ἔργου τους καὶ ἡ ἐπιβίωσή του.[29] Ἂν ἡ ποιητικὴ ἰδιοσυγκρασία τους περιοριζόταν σὲ αὐτὴ μόνο τὴ σχέση, τὸ ἔργο τους θὰ ἔμενε ἐγκλωβισμένο στὴν ἐποχή τους· ἀλλὰ κάτι τέτοιο δὲν συνέβη: ὁ δυναμισμὸς τῆς γραφῆς τους βρίσκεται στὸν μοναδικὸ τρόπο μὲ τὸν ὁποῖον ἐνσωματώνουν τὴν ἑλληνικὴ παράδοση στὸ προσωπικό τους ὕφος καὶ στὸν ἄκρως παραγωγικὸ διάλογο ποὺ ἀναπτύσσουν μὲ τὴ λόγια ἰταλικὴ παράδοση. Ὁ ἀμφιθαλὴς κρητικὸς πολιτισμὸς μὲ τὸν ἀμφίπλευρο ἑλληνικὸ καὶ ἰταλικὸ χαρακτήρα του ἦταν σὲ θέση νὰ ἐπιλέγει μέσα ἀπὸ τὸν ἐντατικὸ αὐτὸ διάλογο τὰ πιὸ ὥριμα στοιχεῖα της καὶ νὰ προχωρεῖ στὴ σύνθεση τῆς Κρητικῆς λογοτεχνίας τῆς ἀκμῆς. Ὁ Βίττι μπορεῖ νὰ ὑπερεκτιμᾶ τὴ βαρύτητα τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης στὰ κρητικὰ ἔργα, ὅμως ἦταν καὶ σὲ θέση νὰ διαπιστώνει λ.χ. στὸν Ἐρωτόκριτο τὸ λεπτὸ παιχνίδι τῆς εἰρωνείας ποὺ διευκόλυνε τὸν διάλογο μεταξὺ ποιητῆ καὶ ἀναγνώστη/ἀκροατῆ καὶ τὴ συγκάλυψη τῶν ἀδιεξόδων μιᾶς ἐποχῆς βυθισμένης στὸ ἄγχος, τὴν ἀνασφάλεια καὶ τὰ ψυχολογικὰ διλήμματα ἀπὸ τὴν ἐξάπλωση τῆς ἁμαρτίας, καὶ νὰ ἀναγνωρίσει τὴ λυτρωτικὴ αἴσθηση τῆς ἀπατηλότητας τοῦ ἐρωτοκρίτειου κόσμου νὰ τὴν διαπερνᾶ. «Ἡ λεπτότατη αὐτὴ εἰρωνεία ἀποτελεῖ μέρος τῆς docta ignorantia ποὺ βρίσκεται στὴ ρίζα τοῦ δημιουργικοῦ του ἐρεθίσματος καὶ κάνει εὐχάριστα ἀποδεκτὲς τὶς ἠθικὲς ἁπλουστεύσεις τῆς τέλειας κοινωνίας ποὺ ἐπινοεῖ γιὰ τὰ πρόσωπά του».[30] Ἡ λαμπρὴ αὐτὴ ἑρμηνευτικὴ πρόταση, διατυπωμένη τὸ 1971/1978 παρέμεινε ἀνενεργὴ γιὰ πολλὰ χρόνια, ἂν καὶ ἡ ἀνάγνωσή του στὸν Ἐρωτόκριτο συνιστοῦσε τὴν πλέον ὀξυδερκὴ κριτικὴ προσέγγιση στὸ ἔργο ἀμέσως μετὰ τὴν ὁμότιτλη δοκιμὴ (1947) τοῦ Γιώργου Σεφέρη. Ὁ Βίττι, ἄνθρωπος τῆς ἐποχῆς του ἀλλὰ καὶ μὲ διάθεση νεωτερική, ἀναγνώριζε στὸν Ἐρωτόκριτο τὴ δημιουργικὴ συνάντηση ἑνὸς κόσμου ἔμπλεου λογιοσύνης καὶ συνάμα κάθετα ριζωμένου στὴν λαϊκὴ παράδοση τῆς Κρήτης. Ὡστόσο, οἱ κρητολογικὲς καὶ οἱ ἐρωτοκρίτειες σπουδὲς στὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ 1970, στραμμένες, ἂν ὄχι ἀποπροσανατολισμένες, στὶς «κριτικὲς» διορθώσεις γραφῶν τοῦ κειμένου κατὰ τὴν ἔκδοση Ξανθουδίδη (1915/1928), στὸν ἐθνικὸ καὶ χρονολογικὸ προσδιορισμὸ τοῦ ποιητῆ καὶ στὴ δημοσίευση κάθε λογῆς ἱστορικῶν τεκμηρίων ἀπὸ τὰ Ἀρχεῖα καὶ τὶς Βιβλιοθῆκες τῆς Βενετίας (σάμπως νὰ εἶχαν τελειωμό...) στάθηκαν ἀμήχανες ἂν δὲν προσπέρασαν ἀνυποψίαστες τὴν ἑρμηνευτικὴ αὐτὴ πρόταση. Ἐκτὸς ἀπὸ τὸν ξεχωριστὸ γιὰ τὴν πολύτροπη ἐπιστημοσύνη του Ν. Μ. Παναγιωτάκη (1935-1997). Ὁ Βίττι ἀρεσκόταν νὰ ἐπαναλαμβάνει κάθε φορὰ ποὺ ἀναλογιζόταν τὴν ὑποδοχὴ τῆς Ἱστορίας του τὸ παρακάτω ἐπεισόδιο· γράφει: «ἕναν καλὸ λόγο ποὺ θυμᾶμαι γιὰ τὴν Ἱστορία, ἴσως γιατὶ ἦταν καὶ ὁ μοναδικὸς ἀπὸ ἑλληνικῆς πλευρᾶς ὅταν πρωτοβγῆκε τὸ βιβλίο, εἶναι αὐτὸς ποὺ ἄκουσα ἀπὸ τὸν Νίκο Παναγιωτάκη. Εἴχαμε καθίσει δίπλα δίπλα, στὰ καθίσματα λεωφορείου κατὰ τὴ διάρκεια ἑνὸς ἀπὸ τὰ πρῶτα κρητολογικὰ συνέδρια. “Εἶναι ρηξικέλευθο”, εἶπε γιὰ τὸ βιβλίο μου σκύβοντας πρὸς ἐμένα».[31] Στοὺς ἄμεσους προδρόμους τῆς Storia στέκεται ἐπιβλητικὴ ἡ Ἱστορία (1948/1949) τοῦ Κ.Θ. Δημαρᾶ, «τοῦ κατεξοχὴν ἱστορικοῦ τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας»·[32] ὄχι μόνο ὡς μιὰ ἄρτια ἱστορικογραμματολογικὴ θεώρηση τῆς λογοτεχνίας μας, πλασμένη μέσα ἀπὸ τὶς ἀπόψεις τῆς γενιᾶς τοῦ Εἴκοσι,[33] ἀλλὰ καὶ ὡς σύνθεση ἱκανὴ νὰ ἐμπνεύσει καὶ νὰ ὁδηγήσει σὲ καινούργιες διαδρομὲς τὴν ἔρευνα. Ὁ Βίττι μιλοῦσε συχνὰ γιὰ τὶς σχέσεις του μὲ τὸν Δημαρᾶ καὶ ἀναγνώριζε τὶς ὀφειλές του. Παρούσα στὸ ἔργο του εἶναι καὶ ἡ Storia della letteratura neoellenica (1959) τοῦ Μπροῦνο Λαβαννίνι (1898-1992),[34] μιὰ ἀνασύνθεση τῆς ἱστορίας τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας στὴν ἰταλικὴ γλώσσα, γραμμένη ἀπὸ ἕνα φιλέλληνα φιλόλογο, βαθύτατα ἀφοσιωμένο στὴ μελέτη καὶ τὴν προβολὴ τῶν ἑλληνοϊταλικῶν πολιτισμικῶν σχέσεων στὶς ἀμέσως μετὰ τὸν πόλεμο δεκαετίες. Ὁ Βίττι διατηρεῖ συνεχὴ διάλογο μὲ τὴ Storia τοῦ Λαβαννίνι, τὴν ὁποία ἄλλωστε εἶχε παρουσιάσει στὸ ἰταλικὸ κοινὸ μὲ ξεχωριστὸ δημοσίευμα (1960, ἀρ. 2), καὶ μὲ τὸν συγγραφέα της, ἰδίως στὰ χρόνια ποὺ δίδαξε στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Παλέρμο (1968 κ.ἑ.).[35] Ἂν κάτι ἔλειπε ἀπὸ τὴν Storia τοῦ Λαβαννίνι δὲν ἦταν ἡ γραμματολογικὴ ἐνημέρωση καὶ ἡ ἐπιλογὴ τῶν ἔργων, τῶν θεματικῶν κύκλων καὶ τῶν μεταφρασμένων ἀποσπασμάτων στὴν ἰταλική, ὅσο ἡ θεώρηση τῆς λογοτεχνικῆς παραγωγῆς ἀπὸ μιὰ εὐρύτερη κοινωνικὴ καὶ ἰδεολογικὴ σκοπιά. Ταυτόχρονα ἡ δεκαετία τοῦ ᾽60 προσέφερε στὸν Βίττι τὰ ἀπαραίτητα ἐργαλεῖα γιὰ μιὰ σύνθετη θεώρηση τῆς λογοτεχνίας, μὲ μνημειώδη συλλογικὰ ἔργα ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ λειτουργήσουν ὡς πρότυπα ὅπως λ.χ. ἡ Storia della Letteratura Italiana τῶν ἐκδόσεων Garzanti,[36] ἢ μὲ πολυσπόνδυλες ἀνανεωτικὲς συνθέσεις τοῦ ἰταλικοῦ πεδίου ὅπως οἱ διεισδυτικὲς προσεγγίσεις τοῦ ἰταλικοῦ λογοτεχνικοῦ παραδείγματος ἀπὸ τὸν Κάρλο Ντιονιζόττι (1908-1998)·[37] καὶ βέβαια ἡ Storia socliale dell'arte τοῦ Ἄρνολντ Χάουζερ (1892-1978),[38] συγγραφὴ ποὺ ἐξέταζε τὰ πολιτισμικὰ καὶ καλλιτεχνικὰ ἐπιτεύγματα τῆς πρώιμης νεότερης Εὐρώπης σὲ συνάρτηση μὲ τὶς ταξικὲς σχέσεις καὶ τὶς κοινωνικὲς συγκρούσεις καὶ μεταβολὲς ἀπὸ τὸν 15ο ὣς τὸν 18ο αἰώνα (καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ὣς τὸν Ἰμπρεσσιονισμὸ καὶ τὴν ἐποχὴ τοῦ κινηματογράφου). Τὸ βιβλίο αὐτὸ ἄσκησε σημαντικὴ ἐπίδραση στὴ σκέψη τοῦ Βίττι καὶ στὴ σύλληψη καὶ τὴν κατανόηση τῶν ρευμάτων καὶ τῶν ἐποχῶν, συνολικά, τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας. Ἡ ρηξικέλευθη ἀνάγνωση, λ.χ., τοῦ Κρητικοῦ Θεάτρου καὶ τοῦ Ἐρωτόκριτου ἀπὸ τὸ πρίσμα τοῦ Μανιερισμοῦ καὶ τοῦ Μπαρὸκ στὴν ἰταλικὴ λογοτεχνία ὀφείλει πολλὰ –ἴσως τὰ πάντα– στὸ ἑρμηνευτικὸ σχῆμα ποὺ ἀνέπτυξε ὁ Χάουζερ γιὰ τὴν Ἀναγέννηση, τὸν Μανιερισμὸ καὶ τὸ Μπαρόκ, προσαρμοσμένο στὶς τοπικὲς παραμέτρους τῆς Κρήτης. Στὴν ἰταλικὴ ἔκδοση τοῦ 1971 ὁ Βίττι δὲν παραπέμπει στὸ ἔργο αὐτό, τὸ μνημονεύει ὅμως στὴν ἑλληνικὴ τοῦ 1978 καὶ τοῦ 1987,[39] νιώθοντας τὴν ἀνάγκη νὰ ὑπερασπιστεῖ τὴ θέση του γιὰ τὸ Μπαρὸκ στὸ Τέταρτο κεφάλαιο τῆς Ἱστορίας, ποὺ εἶχε ἔντονα ἀμφισβητηθεῖ ἀπὸ τὴν κριτική· κι ὅταν πιὰ ἡ ἑρμηνεία του ἄρχισε νὰ κερδίζει ἔδαφος, ἀπέσυρε τὴν παραπομπὴ στὴν ἔκδοση τοῦ 2001. Ἡ διάθεση τοῦ Βίττι νὰ ἐπανέρχεται στὰ δημοσιεύματά του καὶ νὰ τὰ ἀναθεωρεῖ συζητώντας τὶς ἐνστάσεις ἢ τὶς ἐπιφυλάξεις τῆς κριτικῆς, διορθώνοντας τὰ ἀβλεπτήματα καὶ ἐπανεκτιμώντας τὰ πορίσματα, τὶς ὑποθέσεις καὶ τὶς προτάσεις του, διατρέχει ὁλόκληρο τὸ ἔργο του. Στὴν Ἱστορία ἡ τροπὴ πρὸς τὴν ἀναθεώρηση ἐκδηλώνεται κάθε φορὰ ποὺ ὁ Βίττι ἑτοίμαζε μιὰν ἀνατύπωσή της: τὰ σφάλματα διορθώνονται, οἱ ἐνστάσεις ἐπανελέγχονται καὶ σταθμίζεται ἡ βαρύτητά τους, τὰ ἐπιχειρήματα ἐμπλουτίζονται καὶ ἀναδιατυπώνονται μὲ τὴ μεγαλύτερη δυνατὴ λεκτικὴ διαύγεια. Στὶς σημειώσεις τῶν Κεφαλαίων ἰσχυρότατο εἶναι τὸ ἀποτύπωμα τοῦ διαλόγου μὲ τὴν κριτικὴ ποὺ ἀσκήθηκε, τῆς ἀπάντησης σὲ ὅ,τι τοῦ ἔχει παρατηρηθεῖ. Λ.χ. στὴν ἑλληνικὴ ἔκδοση τῆς Ἱστορίας (1978) υἱοθετεῖ ἐπισημάνσεις τοῦ Ἄρνολντ Φ. φὰν Χέμερτ (1974),[40] ὅπως τὴν ἀστοχία τοῦ (ὑποχρεωτικοῦ) τονισμοῦ τῆς τρίτης συλλαβῆς στὸν δεκαπεντασύλλαβο,[41] τὴ μὴ σύνδεση τῆς «Ριμάδας κόρης καὶ νιοῦ» μὲ τὸ εἶδος τοῦ ἐρωτικοῦ ἀντιλόγου (contrasto),[42] τὴ μὴ λειτουργικὴ θέση τῆς ἑνότητας γιὰ τὸν Πετραρχισμὸ στὴν Κύπρο στὸ IV κεφάλαιο[43] κ.ἄ. Μακροσκοπικὰ ἐξετάζοντας τὴν ἀναθεωρητικὴ ματιὰ τοῦ Βίττι στὰ περιεχόμενα τῆς Ἱστορίας, οἱ ἀλλαγὲς φαίνεται νὰ πυκνώνουν στὰ πρῶτα κεφάλαια σὲ σύγκριση μὲ τὰ ἑπόμενα ποὺ ἀφοροῦν τὴ λογοτεχνία τοῦ 19ου καὶ τοῦ 20οῦ αἰώνα, ἑνότητες ἄλλωστε γιὰ τὶς ὁποῖες ὁ Βίττι εἶχε καὶ πρὶν καὶ μετὰ τὴ συγγραφή της (1971) πραγματοποιήσει συστηματικὲς ἔρευνες καὶ δημοσιεύσει εἰδικὲς μονογραφίες. Πάντως, οἱ ἐπεμβάσεις αὐτὲς ἦταν ἐπιβεβλημένες κυρίως λόγω τοῦ ὅτι ἡ ἔρευνα εἶχε ριζικὰ ἀναδιατάξει τὶς γνώσεις μας γιὰ τὴ χρονολόγηση καὶ τὴν εἰδολογικὴ ταυτότητα τῶν ἔργων τῆς πρώιμης νεοελληνικῆς λογοτεχνίας, καὶ γιὰ τοὺς δημιουργούς, τὶς τάσεις, τὰ ρεύματα, τὶς καταβολὲς καὶ τὶς προτιμήσεις τῆς σύνθεσης, τῆς γραφῆς καὶ τῆς διάχυσης τοῦ ἔντεχνου λόγου στοὺς ἑλληνόφωνους πληθυσμοὺς τῆς πρώην βυζαντινῆς Ἀνατολῆς. Ἀπὸ ἀριστερά: Μάριο Βίττι, ἡ σύζυγός του Ἀλεξάνδρα, ἡ σύζυγος τοῦ Μπερτρὰν Μπουβιέ, ἑλληνιστὴ καθηγητὴ στὸ Πανεπιστήμιο Γενεύης, Ἀνδρομάχη Βιγγοπούλου καὶ Ἠλίας Βιγγόπουλος. Μπροστὰ τὰ παιδιὰ τῶν οἰκογενειῶν Βίττι, Μπουβιὲ καὶ Βιγγόπουλου. Μορνὲ Γαλλίας στὴ Σαβοΐα, Αὔγουστος 1961. Ἡ πρώτη ἑλληνικὴ ἔκδοση κυκλοφόρησε ἀρκετὰ γρήγορα (1971/1978) γιὰ νὰ προλάβει ὁ Βίττι νὰ προχωρήσει σὲ ἐκτεταμένες παρεμβάσεις καὶ ἐπανεκτιμήσεις τῆς πρώιμης νεοελληνικῆς λογοτεχνίας, ὅπως τὴν εἶχε καταστρώσει στὴν ἰταλικὴ ἔκδοση – ἐκτὸς ἀπὸ τὶς ἱστορικὲς ἀναφορὲς καὶ τὰ παραθέματα, τὰ ὁποῖα περιόρισε ἀρκετά. Τοῦτο ἔγινε μιὰ δεκαετία ἀργότερα, τὸ 1987, σὲ μιὰ ἀπὸ τὶς ἀνατυπώσεις της, ὁπότε καὶ οἱ ἔρευνες εἶχαν στὸ μεταξὺ καταλήξει σὲ συγκροτημένα πορίσματα καὶ ἡ χρονικὴ ἀπόσταση εἶχε ἐπιτρέψει καὶ στὸν ἴδιο νὰ ξαναμπεῖ στοὺς ρυθμοὺς μιᾶς ἐκ βάθρων θεώρησης τῶν ἔργων καὶ τῶν πληροφοριῶν γιὰ τοὺς δημιουργούς τους μὲ τὴν ἐπικουρία τῶν καινούργιων εὑρημάτων· θεώρησης ὄχι ἀναθεώρησης τοῦ βιβλίου.[44] Στὴν ἀνατύπωση τοῦ 1987 οἱ ἐπεμβάσεις του ἔχουν «χειρουργικὸ» χαρακτήρα καὶ διακρίνονται γιὰ τὴν οἰκονομία τοῦ λόγου καὶ τὴν εὐθυβολία τῆς γραφῆς. Ἀλλάζουν καὶ κάποιες χρονολογίες, ποὺ ἐπιβάλλουν χωρικὲς μετατοπίσεις τῆς ὕλης, ὄχι ὅμως καὶ ἀνατροπὲς στὶς κρίσεις ποὺ ἀφοροῦν τὰ ἔργα.[45] Ὁ Στέφανος Σαχλίκης βρίσκεται πιὰ στὴ θέση του δίπλα στὸν Λεονάρδο Δελλαπόρτα, ἡ παρουσίαση τῆς ποιητικῆς παραγωγῆς του ἀναπτύσσεται μὲ ἔμφαση στὴν αὐτοβιογραφία, ποὺ τεκμηριώνεται στὴ βάση μιᾶς πλούσιας ἀρχειακῆς ἱστορικῆς ὕλης καὶ ἀνασαίνει λογοτεχνικὰ στὸ πλαίσιο τῆς (ἰταλικῆς) ρεαλιστικῆς ποίησης τῶν ἀπαρχῶν τῶν ἐθνικῶν λογοτεχνιῶν. Ἔτσι δὲν χάνεται τὸ στίγμα τῆς λογοτεχνικότητας στὸν βωμὸ τῆς παράθεσης τῶν βιογραφικῶν καὶ γραμματολογικῶν στοιχείων.[46] Πιὸ ἀπαιτητικὴ ἦταν ἡ ἐπανεξέταση τῶν ἑνοτήτων τοῦ Τέταρτου κεφαλαίου· ἰδίως σὲ ἑκείνη γιὰ τὴν Κρητικὴ λογοτεχνία τῆς ἀκμῆς. Οἱ ἀλλαγὲς ποὺ εἰσάγονται, στὴ δομὴ καὶ στὴ διατύπωση, σημαίνονται ἤδη ἀπὸ τὸν τίτλο: ἀπὸ «Ἡ συνειδητοποίηση τῶν Ἑλλήνων στὸν αἰώνα τῆς θρησκευτικῆς διαμάχης καὶ τῆς ἀνησυχίας» σὲ «Ἡ ὡρίμανση τῶν Ἑλλήνων στὸν αἰώνα τῶν ταραχῶν καὶ τῶν ἀνακατατάξεων». Ἡ «ὡρίμανση» ἔχει ἀντικαταστήσει τὴ «συνειδητοποίηση» (coscienza), μιὰ τάση ποὺ εἶχε ἐκδηλωθεῖ παλαιότερα. Ἔχει προστεθεῖ –αὐτονομηθεῖ– ἡ ἑνότητα «Ποιοὶ οἱ ποιητὲς θεατρικῶν ἔργων στὴν Κρήτη (σ. 106-107) μὲ τὰ βιοεργογραφικὰ σχεδιάσματα γιὰ τὸν Χορτάτση, τὸν Ἰωάννη Ἀνδρέα Τρώιλο καὶ τὸν Μαρκαντώνιο Φόσκολο, μὲ σκοπὸ τὴν ἀκριβὴ ἀποτύπωση τῆς θέσης τους στὴν κρητικὴ κοινωνία. Τὴν ἑνότητα τοῦ πετραρχισμοῦ στὴν Κύπρο, ποὺ διέκοπτε τὴν παρουσίαση τῶν ἱστορικῶν καὶ πολιτισμικῶν συνθηκῶν στὴν Κρήτη,[47] τὴ μεταφέρει στὸ Τρίτο κεφάλαιο (III), ἀμέσως μετὰ τὴν ἐρωτικὴ ποίηση, ὡς συνέχεια καὶ ὁλοκλήρωση τῆς μακρᾶς λυρικῆς-ἐρωτικῆς παρακαταθήκης τοῦ ὕστερου Μεσαίωνα καὶ τῆς πρώιμης Ἀναγέννησης (σ. 54-58)[48] καὶ πρὶν ἀπὸ τὸν «γλωσσικὸ προβληματισμὸ τῶν λογίων τῆς διασπορᾶς» (σ. 58-61) καὶ τὴ χρήση τῆς τυπογραφίας στὴ διάδοση τῶν λογοτεχνικῶν κειμένων καὶ στὴν «ἀναπτερυγίαση» τοῦ Γένους (σ. 61-63). Μὲ αὐτὴ τὴ νέα διάταξη τοῦ Τέταρτου κεφαλαίου ὁ Βίττι ἔχει φέρει ἀκόμα πιὸ κοντὰ τὶς ποικίλες ἐκφάνσεις τῆς Ἀντιμεταρρύθμισης στὸν πνευματικὸ πολιτισμὸ τῆς ἐποχῆς καὶ τὴν Κρητικὴ λογοτεχνία τοῦ τέλους τοῦ 16ου καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ 17ου αἰώνα, τὸν Κορνάρο καὶ τὸν Χορτάτση, στὴν ἀτμόσφαιρα τοῦ Μανιερισμοῦ καὶ τοῦ πρώιμου Μπαρόκ. Ἡ ἀνασύνθεση τοῦ κλίματος ἔχει ἐπιτευχθεῖ μὲ μιὰν ἐκπλήσσουσα ἐνάργεια λόγου καὶ μὲ μιὰν ἀρτιότητα στὰ ἐπιχειρήματα πού, ἂν μή τι ἄλλο, φανερώνει τὴ βεβαιότητά του γιὰ τὴ «φύση τῶν πραμάτω» κατὰ τὴ διάρκεια ἑνὸς δύστροπου αἰώνα ποὺ γνώρισε βαθιὲς καὶ δραματικὲς ἀλλαγὲς καὶ ἀνανεώσεις καὶ οἱ ὁποῖες ὁδήγησαν τὸν εὐρωπαϊκὸ κόσμο στὸν Διαφωτισμό.[49] Ἀναφορικὰ μὲ τὰ ζητήματα τῆς χρονολόγησης τοῦ Ἐρωτόκριτου καὶ τῆς ταυτοποίησης τοῦ ποιητῆ του μὲ τὸν βενετοκρητικὸ εὐγενὴ Βιτσέντζο Κορνάρο τοῦ Ἰακώβου, διαμάχη ποὺ τὴ δεκαετία τοῦ 1980 βρισκόταν στὴν ὀξύτερη φάση της, γράφει μὲ μιὰ φυσικότητα ἀφοπλιστική: «Περισσότερο καὶ ἀπὸ ἐπιστημονικὴ ἀνάγκη, εἶναι ἴσως ψυχολογικὴ προσδοκία νὰ δίνουμε μιὰ ταυτότητα φυσικὴ στοὺς λογοτέχνες. Ἀπὸ «ἐπιστημονικὴ» ἄποψη ὁμολογῶ ὅτι δὲν μὲ πειράζει καθόλου μία ἀοριστία εἴκοσι ἐτῶν: τὴν ἀνέχεται ἀνενόχλητα ἀπὸ αἰσθητικὴ ἄποψη ὁ Ἐρωτόκριτος, ἐπειδὴ κατὰ τὰ χρόνια αὐτὰ δὲν σημειώνονται συνταρακτικὲς ἀλλαγὲς στὴν τέχνη τῆς Εὐρώπης μὲ ἄξιες λόγου ἐπιπτώσεις στὸ ἔργο αὐτό. Ὅσο γιὰ τὸ πιὸ προσωπικό μου γοῦστο, θὰ μοῦ ἄρεσε πάρα πολὺ νὰ φαντάζομαι τὸν Χορτάτση καὶ τὸν Κορνάρο καθισμένους στὴν ἴδια λότζια μιᾶς ἀκαδημίας (τῶν Vivi ἢ τῶν Stravaganti;), νὰ συζητοῦν περιπαθῶς, σὲ ἐπίσημη συνεδρία, ὁ πρῶτος ὑπὲρ τοῦ Τάσο καὶ ὁ δεύτερος ὑπὲρ τοῦ Ἀριόστο, ὁ πρῶτος συνηγορώντας ὑπὲρ τῆς τραγωδίας, ὁ δεύτερος ὑπὲρ τοῦ ἡρωικοῦ ποιήματος...».[50] Sensus communis, συνδυαστικὴ φαντασία καὶ ἐπιστημονικὴ ὀξυδέρκεια συνθέτουν ἕνα τρίπτυχο πρὸς τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ κατατείνει ὁ μελετητὴς ἀξιοποιώντας τὰ δεδομένα τῆς ἱστορίας καὶ τῆς λογοτεχνίας. Μία ἀκόμη διδακτικὴ ἐπισήμανση ἀφορᾶ τὴν ἀναδιάταξη τῶν λυρικῶν συνθέσεων μὲ κριτήριο τὴ σχέση τους μὲ τὴν ἰταλικὴ ἐρωτικὴ ποίηση καὶ ὄχι μὲ τοὺς τόπους ποὺ αὐτὲς φανερώνονται, τὴν Κύπρο, τὴ Ρόδο, τὴν Κρήτη, ἴσως καὶ τὰ Ἰόνια νησιά, τὸ τόξο τοῦ νησιωτικοῦ πολιτισμοῦ ὅπως αὐτὸ ἀποκλήθηκε ἀπὸ τὸν Δημαρᾶ. Ὁ Βίττι ἀφορμᾶται ἀπὸ τὴ χειρόγραφη παράδοση γιὰ τὴν διάκριση τῶν γνωρισμάτων τοῦ λυρισμοῦ τους καὶ ἀπὸ τὴ γλωσσικὴ καὶ στιχουργικὴ μορφή τους γιὰ τὴ στάθμιση τοῦ βαθμοῦ ἐξάρτησής τους ἀπὸ τὴ δυτικὴ/ἰταλικὴ ποίηση. Μὲ τὴ διασταύρωση τῶν κριτηρίων αὐτῶν ὁ Βίττι ἐπιτυγχάνει διπλά: ἀφενὸς ἐπιμερίζει τὶς ποιητικὲς ἀνθολογίες (χειρόγραφα Βιέννης, Λονδίνου, Νάπολης, Ρώμης) ἀπὸ τὴν Κυπριακὴ (χειρόγραφο Βενετίας) ὡς ἑτερογενεῖς καὶ τὶς πραγματεύεται σὲ χωριστὲς ἑνότητες· ἀφετέρου, ἐντάσσει τὰ (νεο)πετραρχικὰ ποιήματα τῆς Κύπρου στὸ ρεῦμα τοῦ Μανιερισμοῦ, ἀναγνωρίζοντας σὲ αὐτὰ τὰ ποιητολογικά, ὑφολογικά, μετρικὰ καὶ θεματικὰ χαρακτηριστικά τους καὶ τὶς ἀποκλίσεις τους ἀπὸ τὸν κύριο κορμὸ τῆς ὁμότροπης αὐτῆς ποίησης στὸ πρῶτο μισὸ τοῦ 16ου αἰώνα. Γιὰ τὸν Βίττι ἡ συλλογὴ εἶναι «τὸ ἀποτέλεσμα συναγωνισμοῦ μιᾶς ὁμάδας» ποὺ ἐπιδιώκει νὰ ἀναπτύξει τὴ «διάλεκτο σὲ ἐκφραστικὸ ὄργανο μὲ καλλιτεχνικὲς ἀξιώσεις» δοκιμάζοντας τὴν ὅποια δυναμική της πάνω σὲ πολύπλοκες στιχουργικὲς μορφὲς ποὺ ἦταν βέβαια τοῦ συρμοῦ στὴν ἰταλικὴ ποίηση τῆς ἐποχῆς.[51] Ὁ Βίττι ἀποδεσμεύει ἔτσι τὴν κυπριακὴ συλλογὴ ἀπὸ τὴ δεσπόζουσα παρουσία ἑνὸς ποιητῆ, ἰταλοθρεμμένου καὶ πολυτάλαντου, ὑπὲρ μιᾶς πλειάδας προσώπων, ἀνώνυμων βεβαίως, ἀλλὰ οἱ ὁποῖοι ἔβλεπαν στὴν ποίηση ἕνα ἀκόμη πεδίο ἐξευγενισμοῦ καὶ δυτικῆς ἐκκοσμίκευσης τῆς ζωῆς τους στὴν Κύπρο. Παράλληλα προωθεῖ τὴ μελέτη τοῦ λυρισμοῦ τὸν 15ο καὶ 16ο αἰώνα μὲ σαφὴ τὴ διάκριση ἐξελικτικῶν σταδίων: ἂν οἱ χειρόγραφες συλλογὲς λυρικῆς ποιητικῆς ὕλης συνδέονται μὲ τὰ πρῶτα ἔκδηλα σκιρτήματα ἑνὸς δημώδους «ἀναγεννησιακοῦ» ὕφους μὲ ἰσχυρὲς τὶς καταβολές τους στὴ λαϊκὴ παράδοση, ἡ κυπριακὴ πρωτοβουλία συνομιλεῖ εὐθέως μὲ τὴν πιὸ ὥριμη φάση του, τὴν ἐμποτισμένη μὲ τὰ νάματα τοῦ (ἀριστοκρατικοῦ) Μανιερισμοῦ. Ἂν στὸ σχῆμα αὐτὸ τοῦ Βίττι χρειάζεται νὰ προστεθεῖ κάτι, εἶναι ὁ ὑψηλὸς δείκτης ἐπιτάχυνσης τῶν λογοτεχνικῶν τροπισμῶν στὴν Κύπρο· ἡ ἀνθολογία γεννιέται μιὰ μὲ δυὸ δεκαετίες πρὶν ἀπὸ τὴν πτώση τοῦ νησιοῦ στοὺς Ὀθωμανοὺς Τούρκους (1570-1571) ὡς μιὰ κίνηση «φυγῆς πρὸς τὰ μπροστὰ» τῆς λογοτεχνίας, ποὺ ὅμως δὲν πρόλαβε νὰ ὡριμάσει καὶ νὰ ἀφήσει πίσω της πολλὰ καὶ ἄρτια δείγματα.[52] Τὸ ἑπόμενο παράδειγμα τῆς σταθερῆς προσήλωσης τοῦ Βίττι στὴν ἀναζήτηση τοῦ νέου καὶ στὴν ἀναδιάταξη καὶ τὸν ἐμπλουτισμὸ τοῦ «κανόνα» ἔρχεται ἀπὸ τὸν 18ο αἰώνα καὶ κλείνει ἕναν κύκλο ὀργανικὸ τῆς παλαιότερης λογοτεχνίας μας· κι ἀποτελεῖ, συγχρόνως, μία ἀκόμη ἐκδοτικὴ πρωτιὰ – τοῦ Βίττι τοῦ ἄρεσαν οἱ ἐκδοτικὲς πρωτιές.[53] Ἀναφέρομαι στὴ δημοσίευση τοῦ Ἔρωτος ἀποτελέσματα τὸ 1989,[54] ποὺ ἀποδείχθηκε σημαντικὴ παρέμβαση στὴ μελέτη τῆς λογοτεχνίας μας τρεῖς δεκαετίες πρὶν ἀπὸ τὴν Ἐπανάσταση: τὸ ἔργο περιέχει τρεῖς πεζὲς διηγήσεις μὲ ἐρωτικὸ περιεχόμενο καὶ μιὰ σειρὰ 132 λυρικῶν ποιημάτων ποὺ παρεμβάλλονται στὸ σῶμα τῆς ἀφήγησής τους συγκροτώντας ἕνα διπλὸ βιβλίο, πεζὸ καὶ ποιητικὸ μαζί, τυπωμένο στὴ Βιέννη τὸ 1792, μόλις δύο χρόνια μετὰ τὸ Σχολεῖον τῶν ντελικάτων ἐραστῶν τοῦ Ρήγα. Ὁ Βίττι μίλησε γιὰ τὸν ὁλωσδιόλου ξεχωριστὸ χαρακτήρα τοῦ ἔργου, γιὰ τὴν πρωιμότητα τοῦ ἐγχειρήματος καὶ γιὰ τὴ μικτὴ εἰδολογική του σύσταση· καὶ γιὰ τὶς πρωτοβουλίες αὐτοῦ ποὺ τὸ ἰδεάστηκε καὶ τὸ συνέγραψε, τοῦ Ι.Κ.: ἐπέλεξε τὰ ποιήματα μὲ «σοφὴ εὐαισθησία» (σ. 21-22) ἀπὸ χειρόγραφες μισμαγιὲς τῆς ἐποχῆς, ἔτσι ὥστε νὰ δένουν μὲ τὸ ἐπεισόδιο ποὺ συνοδεύουν, βάζοντάς τα ὡς «ραβάσια» (δηλ. ὡς ἐρωτικὰ «πιττάκια»), καὶ ἔπλεξε τὶς ἱστορίες του πάνω σὲ ἀληθοφανὴ γεγονότα τοῦ φαναριώτικου περιβάλλοντος καὶ ὄχι σὲ διηγήσεις ἀντλημένες ἀπὸ δυτικά, γαλλικὰ κυρίως πρότυπα, ὅπως ἔκανε ὁ Ρήγας στὸ Σχολεῖον τῶν ντελικάτων ἐραστῶν δυὸ χρόνια νωρίτερα (1790).[55] Καὶ οἱ τρεῖς ἱστορίες «μὲ ἠθικο-ἐρωτικὸ περιεχόμενο», διανθισμένες «μὲ πολίτικα τραγούδια» περιέχουν κάτι τὸ ἰδιωτικὸ-προσωπικὸ στὸν κόσμο τοῦ Βίττι, κάτι ποὺ λὲς καὶ ἀγγίζει τὶς εὐαίσθητες χορδὲς τῆς ψυχῆς του: κατ᾽ ἀρχάς, καὶ οἱ τρεῖς διηγήσεις ἔχουν ὡς τόπο τῆς δράσης τους τὴ γενέθλια πόλη του. Ἡ πρώτη ἀφορμᾶται ἀπὸ μιὰν ἀναπάντεχη συνάντηση δυὸ νέων στοὺς παραδείσιους κήπους τῶν Ψωμαθειῶν· ἡ δεύτερη, ξεδιπλώνεται στὸ Πέραν, κοντὰ στὴν οἰκογενειακή του κατοικία, ἀνάμεσα σὲ ἕναν Κερκυραῖο καὶ μιὰν Ἀρμενοπούλα· ἡ τρίτη διήγηση, στὴν Ποτλάβα, πόλη οἰκεία στοὺς Κωνσταντινοπολίτες ἐμπόρους, καὶ ἐνῶ ὁ ἥρωας βρίσκεται στὴν ἀκολουθία τοῦ Ἀλέξανδρου Μαυροκορδάτου, τοῦ φιραρῆ, καθ᾽ ὁδὸν πρὸς τὴ Μόσχα. Ὕστερα, οἱ ἐκλεπτυσμένες ἐνέργειες τῶν ἡρώων του ποὺ τιμοῦν τὴν ἁγνότητα καὶ τὸν ἔρωτα, ἀδιάφορο ἂν τὸ ἐρωτικὸ κάλεσμα βρίσκει ἢ ὄχι ἀνταπόκριση ἢ ἂν ἄλλες ἀντιξοότητες διέκοψαν τὴν ἐπαφὴ πρὶν καλὰ καλὰ τὸ συναίσθημα φουντώσει. Ὁ Βίττι παραλείπει τὸ Ἔρωτος ἀποτελέσματα ἀπὸ τὴ Storia τοῦ 1971 (καὶ ἀπὸ τὶς ἑλληνικὲς ἐκδοχὲς τοῦ 1978 καὶ 1987),[56] ὄχι ὅμως ἀπὸ τὴ Storia τοῦ 2001, τὴ ριζικὰ ξαναγραμμένη, ὅπου θὰ τοὺς ἀφιερώσει ἕνα ὑποκεφάλαιο (5.4. Τρεῖς ἱστορίες).[57] Στὸ μεταξύ, τὸ 1989, εἶχε δημοσιεύσει τὴν πρώτη σύγχρονη ἔκδοση τοῦ ἔργου αὐτοῦ μὲ μιὰν εἰσαγωγὴ ὅπου ἀναδείκνυε τὴ σημασία του ἀξιοποιώντας καὶ ἐδῶ τὴν ἰδεολογία ὡς βασικὸ ἑρμηνευτικὸ κλειδὶ στὴν ἀνίχνευση τῶν ἐξελίξεων στὴ φαναριώτικη λογοτεχνία τοῦ 18ου αἰώνα.[58] Τὸ Ἔρωτος ἀποτελέσματα συμβάλλει στὴν «κοινωνικὴ ἀνασυγκρότηση τοῦ Γένους» «ἐκκοσμικεύοντας τὴν ἐρωτικὴ ζωὴ στὰ μέτρα τῆς δυτικῆς κοινωνίας», ὡς δημιουργικὴ ἀντίδραση στὸ πρότυπο τοῦ Ρήγα,[59] προσφέροντας στοὺς ἀναγνῶστες τους ἱστορίες ὄχι δανεισμένες ἀπὸ τὴ Δύση ἀλλὰ ἀντλημένες ἀπὸ τὴ σύγχρονή τους ἑλληνικὴ πραγματικότητα. Ὄλα ἐντέλει ἀποσκοποῦν στὴν ποιοτικὴ ἀναβάθμιση ἑνὸς λαοῦ ποὺ μέλλει νὰ ἀντιπαλέψει τὴν κακοδαιμονία του καὶ νὰ ἐνταχθεῖ στὴν εὐρωπαϊκὴ οἰκογένεια μὲ ἁπτὰ δείγματα ἐκσυγχρονισμοῦ τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἠθικῆς του ὑπόστασης. Ἡ Ἀλεξάνδρα, σύζυγος τοῦ Μάριο Βίττι καὶ τότε μνηστή του, μὲ τὸ κλειδὶ τοῦ σπιτιοῦ της, Ὕδρα 1953. Ἀρχεῖο Μάριο Βίττι / ΜΙΕΤ. © Οἰκογένεια Μάριο Βίττι. Κατὰ τὴ διαδικασία ἀναθεώρησης τῶν κειμένων του ὁ Βίττι βελτιώνει συνήθως τὴν ἀρχικὴ μορφὴ τῶν δημοσιευμάτων, ὅμως ὑποχωρεῖ ἀπὸ αὐτὰ ἡ ἔνταση τῆς σύλληψης τῆς πρώτης γραφῆς τους. Κάτι τέτοιο συμβαίνει στὴν τελευταία γραφὴ τῆς Storia della litteratura neogreca (2001).[60] Σὲ αὐτὴν ἐπεκτείνονται κεφάλαια ὅπως αὐτὸ τῆς πρώτης ἔντυπης λογοτεχνίας μας (2.4-5), προστίθενται καινούργιες ἑνότητες, ὅπως λ.χ., γιὰ τὸ αἰγαιοπελαγίτικο θέατρο τοῦ 17ου καὶ 18ου αἰώνα (3.15), καὶ ἐπανεκτιμῶνται κριτικὰ δημιουργοὶ καὶ ἔργα ποὺ εἴτε ἔφερναν τὰ σημάδια τῆς ἀλλαγῆς τῶν ἐποχῶν εἴτε συνέχιζαν τὴν εἰδολογικὴ παράδοση τῶν συγγραφικῶν ἐπιλογῶν τους (4.4). Ἂν τριάντα χρόνια πρίν, στὴν πρώτη ἔκδοση τῆς Storia (1971), ὁ Βίττι «ἄνοιγε δρόμους στὴν ἔρευνα τῆς πρώιμης νεοελληνικῆς λογοτεχνίας μὲ τὶς ὀξύτατες παρατηρήσεις καὶ τὶς τολμηρὲς ὑποθέσεις του, στὴ δεύτερη ἔκδοση ἡ προσπάθειά του περιορίζεται στὸν προσεκτικὸ «ἐκσυγχρονισμὸ» τῶν σχετικῶν ἑνοτήτων στὰ νέα δεδομένα τῆς ἔρευνας. Τὰ ἀνθολογημένα παραθέματα καὶ οἱ ἱστορικὲς ἀναφορὲς περιορίζονται δραστικά, μὲ τὴν ὅλη πραγμάτευση νὰ ἐξετάζεται πλέον σὲ τρία ἀντὶ τέσσερα κεφάλαια ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ μιὰ περιοδολόγηση τῆς πρώιμης λογοτεχνίας βασισμένη σὲ εὐρύτερης σημασίας ἱστορικὰ γεγονότα: ἀπὸ τὸ 1204 ὣς τὸ 1453 ἡ πρώτη, ἀπὸ τὸ 1453 ὣς τὸ 1570 ἡ δεύτερη καὶ ἀπὸ τὸ 1571 ὣς τὸ 1718 ἡ τρίτη.[61] Ἔτσι, οἱ ἀπουσίες καὶ οἱ σιωπές, οἱ δισταγμοὶ καὶ τὰ κενὰ δὲν ἀποφεύγονται.[62] Ἀλλὰ οἱ ἀδυναμίες αὐτὲς ποὺ θὰ τὶς βροῦμε σκόρπιες στὶς ἐπιμέρους περιγραφὲς τῶν τάσεων καὶ τῶν ἔργων μαρτυροῦν τὴν προσπάθεια τοῦ γραμματολόγου νὰ ἐπισημάνει νέες ἰσορροπίες στὴν οἰκονομία τῶν ἑνοτήτων[63] καί, συνάμα, νὰ ἀξιοποιήσει τὰ νεότερα πορίσματα τῆς ἱστορικῆς καὶ φιλολογικῆς ἔρευνας ἡ ὁποία στὸ μεταξὺ εἶχε ἐπιφέρει σημαντικὲς ἀλλαγὲς καὶ ἀναπάντεχες ἀνατροπὲς τοῦ γνωστικοῦ ὁρίζοντα ὡς πρὸς τὴν ταυτότητα τῶν δημιουργῶν, τὴ θαυμαστὴ ἁλυσίδα τῆς διακειμενικότητας καὶ τὴ σύνθεση τοῦ “κανόνα” τῆς πρώιμης λογοτεχνικῆς παραγωγῆς».[64] Στὴν περίπτωση πάντως τῆς Εὐγένας ἡ δεύτερη ἀναθεωρημένη ἔκδοση (1995) δὲν ἱκανοποιεῖ.[65] Ἡ ἔκδοση αὐτή, προϊὸν συνεργασίας τοῦ Μάριο Βίττι μὲ τὸν Τζιουζέππε Σπαντάρο (1926-2003),[66] παρουσιάζει σοβαρὲς ἀδυναμίες στὴν κριτικὴ ἀποκατάσταση τοῦ κειμένου, στὴν ὀργάνωση τῶν περιεχομένων καὶ στὴν πραγμάτευση τῶν γραμματολογικῶν θεμάτων, καὶ συνιστᾶ ὀπισθοχώρηση σὲ σύγκριση μὲ τὴν πρώτη ἔκδοση τοῦ 1965.[67] Ἔτσι, μιὰ νέα ἔκδοση, γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα τῆς ὁποίας εἴχαμε μιλήσει τὸν Μάη τοῦ 2001, βασισμένη στὴν ἐνδελεχὴ βιβλιολογικὴ μελέτη τοῦ ἀντιτύπου τῆς editio princeps τοῦ 1646, παραμένει ζητούμενο τῆς ἔρευνας. Μόνο ἡ σύντομη Εἰσαγωγὴ στὸ ἔργο, γραμμένη ἐκλαϊκευτικὰ ἀπὸ τὸν Βίττι, παρέχει στὸν ἀναγνώστη τὰ ἀναγκαῖα γιὰ τὴν προσπέλαση τοῦ κειμένου στοιχεῖα. Ὁ Βίττι δὲν ἔχανε τὴν εὐκαιρία νὰ μεταφέρει στὸν ἀκροατή του τὴν ἀντίδραση τοῦ Κ.Θ. Δημαρᾶ, ὅταν τοῦ ἐκμυστηρεύτηκε πὼς ἔγραφε καὶ αὐτὸς μιὰν Ἱστορία τῶν γραμμάτων μας. «Μὲ κοίταξε λίγο ἀπὸ κάποια ἀπόσταση, καί, μισοκλείνοντας τὰ μάτια, μοῦ εἶπε: «Ἀρκεῖ νὰ τὴ γράψετε μὲ τὰ δικά σας λόγια».[68] «Δὲν ἦταν μιὰ πειραχτικὴ εὐφυολογία» θὰ πεῖ ἀργότερα, τὸ 1990, ἐνώπιόν του στὴ Θεσσαλονίκη, ἀλλὰ μιὰ μεθοδολογικὴ καὶ συνάμα ἀξιολογικὴ κρίση τῆς συγγραφικῆς του προσπάθειας, τὴν ὁποία ὁ Βίττι μεθερμήνευσε ὡς ἑξῆς: «Ὁ καθένας, ἀνάλογα μὲ τὴ λογικὴ ποὺ διαθέτει, βρίσκει καὶ τὰ δικά του λόγια».[69] Δέκα χρόνια ἀργότερα, θὰ ἐπανέλθει χαρακτηρίζοντας τὰ ἴδια αὐτὰ λόγια «σκωπτικά»...[70] Τίποτε δὲν ἄφηνε νὰ πέσει στὸ κενό.[71] Ὁ Μάριο Βίττι ἦταν ἄνθρωπος εὐγενικὸς καὶ ἀνοιχτόκαρδος. Αὐτὴ ἡ δεύτερη ποιότητά του, ζητούμενη στὰ περιβάλλοντα ὅπου ἔδρασε καὶ δημιούργησε, τὸν ἔκανε προσιτὸ καὶ εὐπροσήγορο, ἰδίως στοὺς νεοτέρους του, ἀναπτύσσοντας εἰλικρινεῖς καὶ δοτικὲς φιλίες. Ἦταν κι αὐτὲς κομμάτι τῆς ἀνάσας καὶ τῆς σκέψης του, ποὺ ἀνατροφοδοτοῦσαν τὶς δράσεις του καὶ τὰ ἐνδιαφέροντά του ἀπὸ τὸ γραφεῖο μὲ θέα καὶ πίσω ἀπὸ τὸν φακὸ τῆς φωτογραφικῆς του μηχανῆς[72] μὲ ἕναν περίτεχνο καὶ ἄκρως προσωπικὸ τρόπο. Τὸ ἔργο ποὺ μᾶς ἄφησε στοὺς διάφορους χρονικοὺς ἀναβαθμούς του, ἔτσι καθὼς οἱ περιστάσεις τῆς ζωῆς τὸ ἔφεραν στὸ φῶς καὶ τὸ κράτησαν ἐπίκαιρο, ἔμφορεῖται ἀπὸ μιὰ πάλλουσα νεανικότητα καὶ ἀπὸ μιὰν ἀστείρευτη διάθεση κριτικῆς ἐπιστροφῆς στὰ κείμενα καὶ ἀναθεώρησης τῶν ἑρμηνευτικῶν του προσεγγίσεων, ὡς καταστάλαγμα ἐμπειρίας καὶ γνώσης, μὲ ἄλλα λόγια, σοφίας. Ὁ Δημαρᾶς τὸ εἶπε μὲ τὰ δικά του λόγια: «Ἂν δὲν βελτιώσεις κάπως τὴν κρίση σου γιὰ τὶς γνώσεις σου ἀπὸ τὰ τριάντα στὰ σαράντα σου ἢ πενήντα χρόνια, θὰ εἶναι τοῦτο πολὺ εἰς βάρος σου».[73] Σὲ αὐτὲς τὶς ποιοτικὲς μετατοπίσεις ὁ «μαθητὴς» Βίττι ἀποδείχθηκε πιὸ εὐέλικτος καὶ πιὸ τολμηρὸς ἀπὸ τὸν «δάσκαλό» του, ἀφοῦ δὲν δίστασε νὰ ξαναγράψει ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ὄχι μόνο μεμονωμένα κεφάλαια ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρα βιβλία του. Γιατὶ τὸ ἔργο του, τεκμήριο τοῦ σπινθηροβόλου πνεύματός του, τὸ διέπει μιὰ διαρκὴς κίνηση καὶ μιὰ πηγαία ἐνέργεια, ὅ,τι δηλαδὴ χρειάζεται γιὰ νὰ συνεχίσει αὐτὸ νὰ τροφοδοτεῖ τὴν ἔρευνα μὲ ἀπαντήσεις καὶ ἀφορμὲς γιὰ ἐποικοδομητικὸ διάλογο, συμβάλλοντας ἔτσι στὴν πρόοδο καὶ τὴν προκοπὴ τῶν νεοελληνικῶν σπουδῶν. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Ὁ Κ.Θ. Δημαρᾶς γιὰ τὴν «Εὐβιένα» «Εὐβιένα»· τὸ περίεργο αὐτὸ γυναικεῖο ὄνομα, ἀποτέλεσμα, καθὼς φαίνεται, κάποιας παραφθορᾶς, τιτλοφορεῖ μιὰν ἀθησαύριστη ὣς σήμερα τραγωδία, τοῦ κρητικοῦ, ἂς ποῦμε ἔτσι, κύκλου. Γραμμένη ἀπὸ κάποιον Θεόδωρο Μοντσελέζε, Ζακύνθιο, ἐτυπώθηκε στὰ 1646 στὴν Βενετία· ἡ ὕπαρξή της δὲν εἴταν ἄγνωστη σὲ ὅσους ἀσχολοῦνται μὲ τὰ θέματα αὐτά, ἀλλὰ κανένα ἀντίτυπό της δὲν εἶχε κατορθωθεῖ νὰ βρεθεῖ ὣς σήμερα, ὁπότε ἡ στοχαστικὴ κρίση τοῦ Μάριου Βίττι τὸν ὁδήγησε νὰ πάει νὰ τὸ ἀναζητήσει ἐκεῖ ὅπου ἔπρεπε, στὰ χαρτιὰ τοῦ Ἀλλατίου ὁ ὁποῖος εἶχε μιλήσει γι᾽ αὐτό, καὶ ἔτσι νὰ τὸ βρεῖ. Θὰ ἤθελα περνώντας νὰ σημειώσω ὅτι εὑρέσεις αὐτοῦ τοῦ τύπου, εὑρέσεις καθοδηγημένες ἀπὸ τὴν κρίση, εἶναι κατεξοχὴν ἐκεῖνες ἀπὸ τὶς ὁποῖες μποροῦμε κάτι νὰ περιμένουμε, καὶ ἐκεῖνες τὶς ὁποῖες πρέπει νὰ ὑποθάλπουμε: ἡ τυχαία καθαυτὸ εὕρεση, ὄχι μόνο ποὺ εἶναι πολὺ σπάνια, ὄχι μόνο ποὺ ἀπαιτεῖ μεγάλη ἀπώλεια χρόνου καὶ κόπου μέσα στὸν τεράστιο χῶρο ὅπου ἐκτείνονται οἱ ἔρευνές μας, ἀλλὰ εἶναι καὶ ἀπὸ τὴν φύση της τὴν ἴδια πολὺ λιγότερο ἀποδοτική· τὰ χαρτιὰ δὲν μιλοῦν, τὰ ἔντυπα δὲν μιλοῦν, ὅταν δὲν ξέρουμε νὰ τοὺς θέσουμε ἐρωτήσεις, ὅταν τὰ πλησιάζουμε μὲ διάθεση παθητικὴ καὶ ὄχι ἐνεργητική. Πρέπει νὰ ξέρουμε τί ζητοῦμε, γιὰ νὰ ἔχουμε αἰσθητὰ αὐξημένες πιθανότητες νὰ τὸ βροῦμε. Τὶς περισσότερες φορὲς ἐκεῖνο ποὺ ὀνομάζεται ἀπὸ τοὺς πολλούς, εἴτε ἀπὸ τοὺς φθονερούς, «τύχη» στὰ ζητήματα αὐτά, δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο ἀπὸ πείρα, γνώσεις καὶ στοχασμός, συμπυκνωμένα. Γιὰ νὰ παραλείψω ἄλλα παραδείγματα, ποὺ θὰ μᾶς ἐπήγαιναν μακρυά, μοῦ ἀρέσει ἀκριβῶς τὸ δίδαγμα ποὺ βγαίνει ἀπὸ τὴν περίπτωση τῆς «Εὐβιένας»: ὁ Μάριο Βίττι ἔψαξε ἐκεῖ ὅπου ἔπρεπε νὰ ψάξει, καὶ ἔτσι ἡ ζήτησή του ἐκαρποφόρησε. Νὰ προσθέσω καὶ ἕναν δεύτερο μεθοδολογικὸ κανόνα τὸν ὁποῖο μᾶς προσφέρει ἡ ἐργασία τοῦ ἴδιου ἐρευνητῆ· ἀλλὰ πρὶν ἀπὸ αὐτό, θὰ ἤθελα ἄλλη μιὰ φορὰ νὰ προσπαθήσω νὰ ξεκαθαρίσω κάπως τὴν ἔννοια τῆς μεθόδου. Σὲ πολλὲς στιγμὲς τῆς ἐπιστημονικῆς ζωῆς μπορεῖ νὰ γίνει λόγος περὶ μεθόδου· σημειώνω ἀνάμεσα σὲ ἄλλες, τὴν ζήτηση, τὴν ἀνάπτυξη, τὴν διατύπωση, τὴν διδασκαλία. Ἐμεῖς, στὴ δική μας τὴν ἐπιστήμη, παραδαρμένοι ἀπὸ μιὰ ἀθεράπευτη σχολικότητα, καλύπτουμε ὅλα αὐτά, καὶ ἄλλα ἀκόμη, μὲ τὴν ἐκλαΐκευση, καὶ μιλώντας || γιὰ μέθοδο ἐννοοῦμε ἀποκλειστικὰ τὴν διδακτικὴ μέθοδο· ἴσως σ᾽ αὐτὸ νὰ συνετέλεσαν καὶ τὰ διάφορα διδακτικὰ ἐγχειρίδια ποὺ τιτλοφοροῦνται «μέθοδος». Πάντως πρόκειται γιὰ λάθος, καὶ γιὰ λάθος ποὺ ἔχει ὀλέθριες συνέπειες ἀναφορικὰ μὲ τὸν σκοπὸ τῆς ἐπιστήμης· «ἄλλο εἶναι ἡ διδασκαλία, ἄλλο ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ κριτική», εἶπε ὁ Μισελὲ πρὶν ἀπὸ μερικὲς γενεές, μὰ χωρὶς ἡ προειδοποίησή του νὰ μᾶς ὠφελήσει καθόλου. Ἀκόμη καὶ γιὰ τὰ λάθη πρέπει νὰ ἔχουμε ὑπόψη μας, πὼς ὑπάρχουν σχολικὰ σφάλματα ποὺ μποροῦν καὶ πρέπει νὰ ἀπορρίψουν τὸν μαθητή, καὶ ὑπάρχουν, ἄλλα σφάλματα, πολὺ χειρότερα, ἐκεῖνα ποὺ κρίνουν τὸν ἐπιστήμονα· ἡ σύγχυση ἀνάμεσα στὰ δύο καὶ ἡ ροπὴ πρὸς μία «μέθοδο» ἀφομοιωτική, ποὺ μὲ τὸ κόκκινο μολύβι στὸ χέρι θὰ ἔτεινε πρὸς τὴν ἀφομοίωση τῶν ἐργασιῶν, πρὸς τὴν ἐκμηδένιση τῶν προσωπικοτήτων, ἀπὸ τὶς ὁποῖες καὶ μόνες μποροῦμε νὰ περιμένουμε τὸ ἐναντίο ἀπὸ τὴν ἀποτελμάτωση τῆς ἐπιστήμης, τὴν ὀργανική της ἀνανέωση, ἀποτελεῖ βαρύτατο σφάλμα, ποὺ τὸ πληρώνουμε τώρα καὶ πολλὰ χρόνια. Ὅταν μιλῶ, λοιπόν, γιὰ μέθοδο, ὁ λόγος δὲν εἶναι ποτὲ γιὰ σχολικὴ διδακτική. Ἔτσι στὴν περίπτωση τοῦ Μάριο Βίττι. Προκειμένου γιὰ νέες παρουσιάσεις νομίζω πολὺ σωστὸ αὐτὸ ποὺ ἔκανε μὲ τὴν «Εὐβιένα». Δὲν τὴν ἐξέδωσε ἀκόμη, ἑτοιμάζει τὴν ἔκδοσή της, ἀλλὰ στὸ μεταξὺ ἔκανε μερικὲς ἀνακοινώσεις σχετικὲς στὸν ἑλληνικὸ καὶ στὸν ξένο ἐπιστημονικὸ τύπο, καὶ μᾶς δίνει σήμερα ἀκέριο τὸ κείμενο τῆς τραγωδίας, σὲ μιὰ πρώτη, μεταβατικὴ μορφή.* Καλὸς κανόνας. Ἡ ἐπιστήμη, τουλάχιστον ἡ δική μας, προχωρεῖ μὲ διαδοχικὲς προσεγγίσεις, δηλαδὴ μὲ διαδοχικὰ σφάλματα τὰ ὁποῖα διορθώνουμε· ὅλοι οἱ ἄλλοι τρόποι προϋποθέτουν μίαν συμπαράσταση τοῦ Θεοῦ σὲ ποσοστὰ τόσο μεγάλα ὥστε νὰ καταντάει πολὺ ἐπικίνδυνο τὸ νὰ στηριζόμαστε σ᾽ αὐτούς: ἐμεῖς πρέπει νὰ μεταχειριζόμαστε τρόπους μεταβιβαστούς, τρόπους ἐξαρτημένους ἀπὸ τὴν ἐπιμέλεια, τὴν φρόνηση, τὴν διδασκαλία, καὶ ὄχι ἀπὸ τὴν μεγαλοφυΐα. Δὲν εἶναι ἁπλὴ σύμπτωση ποὺ ὅ,τι ἔζησε ἀπὸ τὸν Γιάννη Ἀποστολάκη εἴταν τὸ μεταβιβαστὸ στοιχεῖο τῶν ἐπιστημονικῶν του φροντίδων. Ὁ Μάριο Βίττι τώρα, πλησιάζοντας ἔτσι μεθοδικὰ πρὸς τὸ θέμα του, ἐξασφαλίζει τὶς μέγιστες δυνατές, γιὰ ἐκεῖνον, πιθανότητες ἐπιτυχίας στὴν ἔκδοσή του. Ἄλλος μποροῦσε νὰ κάνει καλύτερα, ἄλλος χειρότερα, ἀλλὰ πάντως, μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν ἐλαττώνει κανεὶς στὸ ὅριο τοὺς κινδύνους τῶν ἀνεπαρκειῶν καὶ τῶν σφαλμάτων.Ὅλα αὐτὰ καλὸ εἶναι νὰ τὰ ἔχουν ὅσοι καταπιάνονται μὲ τὸ βασικὸ ζήτημα τῆς ἐπιστήμης μας, μὲ τὴν ἔκδοση· ὕστερα ἀκολουθεῖ ὁ σχολιασμός, ποὺ εἶναι, ὁπωσδήποτε, ἄλλη ὑπόθεση. Ἄλλωστε, δὲν πιστεύω τελικὰ ἡ ἐκδοτικὴ πλευρὰ τῆς τραγωδίας αὐτῆς νὰ παρουσιάζει μεγάλα ζητήματα: μία καὶ μόνη παράδοση, ἔντυπη, ἴσως θεωρημένη ἀπὸ τὸν συγγραφέα, μὲ πολλὰ λάθη ἀσφαλῶς, ἀλλὰ χωρὶς καθαυτὸ προβλήματα κριτικῆς, ἐκλογῆς δηλαδή. Τὸ κείμενο δὲν εἶναι σπουδαῖο ἀπὸ αἰσθητικὴ ἄποψη· πρὶν ὅμως νὰ φθάσουμε σ᾽ αὐτήν, ἔχουμε τόσα χρήσιμα στοιχεῖα νὰ ἀπολαύσουμε ἀπὸ τὴν μελέτη του, ὥστε νὰ περιττεύει ἡ τελικὴ ἀναζήτηση τῶν αἰσθητικῶν ἀπολαύσεων: γλώσσα, ἀνταλλαγές, παιδεία θὰ φωτισθοῦν μὲ καινούριο φῶς ὅταν ἐξαντλήσουμε τὴν μελέτη τοῦ βιβλίου αὐτοῦ. Κιόλας πιστεύω ὅτι οἱ πρῶτες ἐργασίες ὅσες μᾶς ἔδωσε σχετικὰ ὁ Μάριο Βίττι, χωρὶς νὰ ἐξαντλοῦν τὸ θέμα, ἀποτελοῦν πολύτιμη σχετικὴ συμβολή. Ἐγώ, βέβαια, ὁ ἴδιος θυσιάζω πολλὰ στὸν ἱστορισμό, γιατὶ πιστεύω ὅτι εἶναι ἐργαλεῖο ποὺ ὅταν τὸ χειριζόμαστε καλά, ὁδηγεῖ σὲ βαθιὲς καὶ ἀνεξερεύνητες περιοχὲς ἀσφαλέστερα ἀπὸ ἄλλα ἐργαλεῖα· ἀλλὰ ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν γνώμη αὐτὴν καὶ τὴν ἀντίστοιχη τοποθέτηση, ἔχω τὴν ἰδέα ὅτι ὁ αἰσθητισμός, ἀρκετὰ πρόσφατη ἀνακάλυψη τοῦ ἀστικοῦ κόσμου, ἐμείωσε καὶ ἐρίκνισε τὴν ἀνθρώπινη παιδεία. Ἡ παρουσίαση τῆς «Εὐβιένας» γίνεται στὸ καλὸ περιοδικὸ «Θέατρο»· ἔγραφα τὴν περασμένη ἑβδομάδα ὅτι ἐλογάριαζα σήμερα νὰ τὸ τιμήσω ξανά. Τὸ νὰ θεωρεῖ ἕνα περιοδικὸ σὰν κι αὐτό, δηλαδή ἕνα περιοδικὸ ποὺ ἀπευθύνεται στὸν γενικὸν ἀναγνώστη καὶ ὄχι σὲ ἕνα εἰδικευμένο κοινό, νὰ θεωρεῖ ὅτι εἶναι μέσα στὶς ἁρμοδιότητές του νὰ προσφέρει ὕλη σὰν τῆς τραγωδίας αὐτῆς, δείχνει ἀρκετὰ τὴν ὑψηλὴ στάθμη στὴν ὁποία θέλει νὰ στέκεται. Θὰ εἴταν εὐτύχημα ἂν καὶ ἄλλοι κλάδοι τῆς γραμματείας μας, καὶ πιὸ γενικὰ τῆς παιδείας μας, μποροῦσαν νὰ ἐμφανίσουν προσπάθειες ἀνάλογες μὲ τοῦ «Θεάτρου», καὶ μάλιστα μὲ ὅσην ἐπιτυχία ἐμφανίζει αὐτό. Ὅταν προσπαθῶ νὰ σταθμίσω μὲ ἀντικειμενικὰ τεκμήρια τὴν προσφορὰ τοῦ σημερινοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν ἐθνική μας παιδεία, πάντοτε σκέπτομαι ὅτι ἕνα ἀπὸ τὰ καλὰ κριτήρια εἶναι τὰ περιοδικά· τὸ ἀνέβασμα τῆς στάθμης τοῦ περιοδικοῦ τύπου σὲ ἕναν τόπο μπορεῖ νὰ λογίζεται τεκμήριο γιὰ τὴν ἀνύψωση ἀκριβῶς τῶν μέσων τάξεων, ἐκείνων ποὺ ἀποτελοῦν τὸν γνώμονα τῆς παιδείας. Ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτὴν ἕνα περιοδικὸ ὅπως τὸ «Θέατρο» εἶναι πηγὴ αἰσιοδοξίας. Οἱ ἐπιφυλλίδες τοῦ Βήματος: Κ.Θ. Δημαρᾶς, «Ἡ Εὐβιένα», ἐφημ. Τὸ Βῆμα, Παρασκευὴ 26 Ἰουνίου 1964, σ. 1, 2. * Βλ. ἐδῶ τὴ σημείωση 14. 2. Ὁ Κ.Θ. Δημαρᾶς γιὰ τὴν Ἱστορία τοῦ Βίττι Σὲ παλαιότερα χρόνια ἡ νέα ἑλληνικὴ παιδεία ἀντιμετωπιζόταν σταθερὰ ἀπὸ τοὺς ξένους σὰν παράρτημα τῆς ἀρχαίας. Ἑπόμενο εἴταν μιὰ τέτοια τοποθέτηση, μὲ τὴν σύγκριση τὴν ὁποία ὀργανικὰ προκαλεῖ, νὰ γίνεται πάντοτε εἰς βάρος τῶν νεωτέρων γραμμάτων. Ἄλλωστε, σὲ τοῦτο δὲν πρέπει νὰ μεμφόμαστε ἀποκλειστικὰ τοὺς ξένους: ἡ δική μας, ἀποκλειστικὴ κάποτε φροντίδα γιὰ νὰ ἀποδείξουμε ὁτι ὁ νέος ἑλληνισμὸς ἀποτελεῖ ἄμεση ἀπογονὴ τοῦ ἀρχαίου –μέ, ἢ χωρίς, τὴν διάμεση τοποθέτηση τοῦ Βυζαντίου– μᾶς ἔκανε νὰ ἐπιμένουμε μὲ μονομέρεια πρὸς τὰ σημεῖα ποὺ δείχνουν τὴν συνοχή, καὶ ὄχι ἀρκετὰ πρὸς τὰ σημεῖα ποὺ δείχνουν τὴν πρωτοτυπία, τὸ καινούργιο, τὸ ἀλλιώτικο ποὺ ἔφερε ὁ νέος ἑλληνισμός. Ἡ στάση, λοιπόν, τῶν νέων Ἑλλήνων λογίων στὰ ζητήματα αὐτά, συνδυασμένη μὲ τὰ ἰσχυρὰ ἐνδιαφέροντα τῶν ξένων γιὰ τὸν ἀρχαῖο ἑλληνικὸ κόσμο, δὲν μποροῦσε νὰ ἔχη ἄλλη συνέπεια ἀπὸ τὴν παραμέληση τῶν νέων ἑλληνικῶν πραγμάτων, ὑπὸ τὴν ἰδιότητά τους, ἀκριβῶς, τοῦ νέου. Ὁ ἴδιος ὁ Κοραῆς, θέλοντας νὰ στρέψει τὴν προσοχὴ τῶν ξένων || λογίων πρὸς τὸν νέο ἑλληνικὸ κόσμο, ἐνίσχυσε τὴν τάση τὴν ὁποία εἶχαν ἀρχίσει κιόλας νὰ δείχνουν: τῆς μελέτης τῆς νέας ἑλληνικῆς γλώσσας ὄχι ὡς σκοποῦ, ἀλλὰ ὡς μέσου γιὰ τὴν καλύτερη γνωριμία τῆς ἀρχαίας. Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα, ἔχουμε δράσεις καὶ ἀντιδράσεις, τὸν φιλελληνισμό, ἄλλα συμπλέγματα, ποὺ ὅλα ἔφεραν πρὸς τὸ ἴδιο ἀποτέλεσμα, τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὰ παλαιὰ νὰ καταλήγει σὲ ἀδιαφορία ἢ μειωμένη ἔνταση τῆς προσοχῆς ἀναφορικὰ μὲ τὰ μεταγενέστερα. Ὡστόσο, μία καινούρια ἁλυσίδα αἰτίων καὶ αἰτιατῶν, ἡ αὔξηση τῶν γνώσεων, μὲ ἐπακόλουθο τὴν αὔξηση τῶν εἰδικεύσεων, ἡ ἀνατοποθέτηση τῶν νεοελλήνων λογίων ἀπέναντι στὸ Βυζάντιο, καὶ ἡ νεοελληνικὴ συμβολὴ στὴν διερεύνηση τῆς μεσαιωνικῆς αὐτοκρατορίας, σύμφωνα μὲ τὸ σχῆμα ποὺ διέγραψε καὶ ἐλάμπρυνε ἡ μεγαλοφυία τοῦ Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου, μετετόπισαν τὸν προβολέα καὶ ἔφεραν τὸ φῶς πλησιέστερα πρὸς τὸν δικό μας κόσμο: ἡ βυζαντινολογία ἔγινε ἀκμαία δυτικὴ ἐπιστήμη, μὲ τὶς ἀπαραίτητες κεραῖες καὶ πρὸς τὰ νεώτερα. Ἐκεῖ, βέβαια, θὰ πῶ, παρενθετικά, ὅτι ἡ ἐπίμονη θέλησή μας νὰ εἴμαστε καὶ νὰ μείνουμε ἀπόγονοι, νὰ μὴν γίνουμε ποτὲ πρόγονοι, εὐκόλυνε τὴν διαμόρφωση τῆς ἐννοίας τῶν «μεταβυζαντινῶν» ἐρευνῶν, ἡ ὁποία πολὺ πιὸ συχνὰ σκοτίζει παρὰ φωτίζει τὴν ζήτηση τῆς ἀληθείας. Μὰ πάντως, εἴτε ἔτσι εἴτε ἀλλιῶς, ἦρθαν οἱ δικές μας γενεὲς καὶ διέπλασαν, μέσα σὲ δυσκολίες, σὲ ἀντιφάσεις, σὲ δισταγμοὺς καὶ σὲ παλινδρομήσεις, τὴν ἐπιστήμη τοῦ νέου πνευματικοῦ ἑλληνισμοῦ, ἡ ὁποία, μὲ τὸ οἰκεῖο στὴ συγκριτικὴ μεθόδευση βλέμμα, τονίζοντας τὶς ἀρχαῖες ρίζες τῆς νέας ἑλληνικῆς παιδείας, ἀναζητεῖ τὶς διαφορὲς ποὺ ὑπάρχουν ἀνάμεσα σ᾽ ἐκεῖνες καὶ σ᾽ αὐτήν. Ἡ συγκριτικὴ ἐπιστήμη, εἶπε ἕνας ἀπὸ τοὺς διδασκάλους της, εἶναι ἡ ἐπιστήμη τῶν διαφορῶν. Πολὺ καλὸς καὶ χρήσιμος λόγος. Ἡ ἐπιστήμη τῶν διαφορῶν, λοιπόν, ἐπέβαλε τὴν ἐπιστήμη τῆς νέας ἑλληνικῆς παιδείας. Καὶ τοῦτο, ὄχι μόνο μέσα στὸν ἑλληνικὸ χῶρο, ἀλλὰ καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτόν: ἔχουμε καὶ ἕδρες στὸ ἐξωτερικό, καὶ εἰδικὰ περιοδικά, καὶ βιβλία, πού, ὁλοένα καὶ περισσότερα, εἶναι ἀφιερωμένα σὲ ἕνα κεφάλαιο ἢ στὴ συνόλη θεώρηση τῆς νέας ἑλληνικῆς παιδείας. Ἕνα ἀπὸ αὐτά, ἰδιαιτέρως εὐπρόσδεκτο, γιὰ τὴν λαμπρή του ποιότητα, εἶναι ἡ καινούρια Ἱστορία τῆς νέας ἑλληνικῆς λογοτεχνίας, τὴν ὁποία ἐξέδωσε πρόσφατα σὲ ἰταλικὴ γλώσσα ὁ καθηγητὴς Μάριο Βίττι. Οἱ ἀναγνῶστες τοῦ «Βήματος» εἶχαν κιόλας τὴν εὐκαιρία νὰ πληροφορηθοῦν γιὰ τὸ βιβλίο καὶ γιὰ τὸ περιεχόμενό του, ἀπὸ σχετικὸ δημοσίευμα* ποὺ ἐδημοσιεύθηκε σὲ παράπλευρη στήλη πρὶν ἀπὸ ὀλίγες ἑβδομάδες· μοῦ μένει, λοιπόν, μόνο, ἡ εὐχάριστη φροντίδα νὰ τὸ τιμήσω καὶ νὰ ἐξάρω κάποιες ἀπόψεις του ποὺ μ᾽ ἐνδιέφεραν ἰδιαίτερα. Νὰ ἀπαλλαγῶ ἀμέσως ἀπὸ τὴν μόνην ἐπιφύλαξη ποὺ μοῦ γεννάει. Ἀποτελεῖται ἀπὸ πεντακόσιες σχεδὸν σελίδες, ἀπὸ τὶς ὁποῖες πρέπει νὰ ἀφαιρέσουμε τὸ ἕνα δέκατο, γιὰ τὶς σημειώσεις καὶ τὴν πλούσια βιβλιογραφική του ὑποδομή· βρίσκω λοιπὸν ὅτι στὸ ὑπόλοιπο ὁ μεγάλος ἀριθμὸς τῶν μεταφράσεων ἀπὸ ἑλληνικὰ ἔμμετρα καὶ πεζὰ κείμενα, οἱ ὁποῖες παρεμβάλλονται μέσα στὴν ἐξιστόρηση τῆς ἐπικῆς αὐτῆς περιπετείας, εἶναι ὑπέρογκος, διασπᾶ τὴν ἑνότητα τοῦ ἔργου καί, ἀντίστοιχα, τὴν προσοχὴ τοῦ ἀναγνώστη, χωρὶς ἀπὸ τὶς παραθέσεις αὐτὲς νὰ μπορεῖ νὰ προκύψει, ἀφοῦ πρόκειται γιὰ μεταφρασμένη λογοτεχνία, ἀνάλογη ὠφέλεια. Νιώθει κανεὶς ὅτι θὰ μποροῦσε νὰ ἀκούσει ἀπὸ τὸν συγγραφέα εὔστοχες παρατηρήσεις, συσχετίσεις, ὠφέλιμες πληροφορίες, τὶς ὁποῖες ἔχει θυσιάσει γιὰ τὰ παραθέματα αὐτά· παράπονο, δηλαδή, ἀνάμικτο καὶ αὐτὸ μὲ ἐγκώμιο. Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα, μένει μόνο ἐγκώμιο. Δὲν θὰ μιλήσω γιὰ τὴν ζωηράδα καὶ τὴν ἐκφραστικὴ χάρη τοῦ ἔργου, τὶς ὁποῖες διαισθάνθηκα μᾶλλον παρὰ νὰ τὶς αἰσθανθῶ, γιὰ τὴν ὀλίγη οἰκείωση ποὺ ἔχω μὲ τὴν γλώσσα τοῦ Δάντη. Θὰ ἤθελα περισσότερο νὰ τονίσω τὴν διαύγεια καὶ τὴν ἀκρίβειά του, τὴν σίγουρη πληροφόρησή του, τὴν ἀκρίβεια τῶν παρατηρήσεών του, τὴν συχνή του πρωτοτυπία στοὺς προβληματισμούς, τίς, κανονικά, ὀρθὲς αἰσθητικές του ἀποτιμήσεις. Ἂς προσθέσω ὅτι σὲ ἕνα βιβλίο καθολικὰ καλό, σίγουρο, χρήσιμο, ἡ μελέτη ποὺ προσφέρεται γιὰ τὸν δέκατο ἕβδομο αἰώνα ἀποτελεῖ, ἂν δὲν γελιέμαι, ἄξια λόγου ἐρευνητικὴ συμβολή, ὅπου ἡ ἀναλυτικὴ θεώρηση εἶναι ἀνάλογη μὲ τὴν συνθετική. Ὁ Μάριος Βίττι μᾶς ἔδωσε μὲ τὸ βιβλίο του αὐτὸ μία λαμπρὴ συμβολὴ στὴν γνώση τῆς νέας μας παιδείας. Οἱ ἐπιφυλλίδες τοῦ Βήματος: Κ.Θ. Δημαρᾶς, «Ἑλληνικὴ παιδεία», ἐφημ. Τὸ Βῆμα, Παρασκευὴ 5 Μαΐου 1972, σ. 1, 2. * Ὁ Κ.Θ. Δημαρᾶς παραπέμπει στὸ ἀνυπόγραφο σημείωμα ποὺ δημοσιεύθηκε στὴν ἐφημ. Τὸ Βῆμα, Πέμπτη 2 Μαρτίου 1972, σ. 4 μὲ τίτλο: «Μιὰ νέα «Ἱστορία Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας» τοῦ καθηγητοῦ κ. Μάριο Βίττι». Παραθέτω τὸ κείμενο ὡς ἔχει. Στὴ σειρὰ τῶν ἐκδόσεών του ὁ ἰταλικὸς οἶκος «ERI» (ἐκδόσεις τῆς Ἰταλικῆς Ραδιοτηλεοράσεως) ἔθεσε τελευταῖα σὲ κυκλοφορία τὴν «Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας» τοῦ γνωστοῦ νεοελληνιστοῦ κ. Μάριο Βίττι: πρόκειται γιὰ ἕνα ἐξαιρετικὰ καλαίσθητο τυπωμένο τόμο 490 σελίδων, δεμένον καὶ μὲ κόκκινο κάλυμμα – φόντο πάνω στὸ ὁποῖο ἔχει ἐκτυπωθῆ ἕνας ἀπὸ τοὺς πίνακες τοῦ γνωστοῦ εἰκονογράφου τῶν «Ἀπομνημονευμάτων» τοῦ Μακρυγιάννη, Ζωγράφου. Τὸ κείμενο τοῦ βιβλίου, καθ᾽ ἑαυτό, καταλαμβάνει 416 σελίδες. Τὶς ἑπόμενες 50 σελίδες καταλαμβάνει ἕνας βιβλιογραφικὸς ὁδηγὸς σὲ δύο μέρη: γενικός, ἀνὰ θέματα, καὶ ἐπὶ μέρους, ἀνὰ κεφάλαια. Ἕπεται πίνακας διεξοδικὸς ἱστορικῶν γεγονότων: ἀπὸ τὴν Μάχη τοῦ Μανζικὲρτ (1071) ὣς τὴν 21 Ἀπριλίου 1967. Ἀκολουθοῦν, τέλος, πίνακας ὀνομάτων, ἔργων καὶ θεμάτων, καὶ πίνακας περιεχομένων τοῦ βιβλίου, ἀνὰ κεφάλαια. Ἡ «Ἱστορία» τοῦ κ. Μάριο Βίττι καλύπτει μιὰ χρονικὴ περίοδο περίπου 800 ἐτῶν. Τὸ πρῶτο κεφάλαιο τιτλοφορεῖται «Οἱ ἀπαρχὲς τοῦ βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ πρὶν ἀπὸ τὸ 1204» καὶ ὁ συγγραφεὺς φθάνει ὣς τὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1960. Ἀκολουθοῦν δεκαπέντε ἄλλα κεφάλαια ποὺ ἀνατέμνουν, κατὰ θέματα, μεγάλες ἱστορικὲς περιόδους. Ἐκεῖνα ποὺ ἀναφέρονται στὶς πιὸ πρόσφατες ἱστορικὲς ἐποχὲς (ἀπὸ τὸν ἐνδέκατο καὶ πέρα) ἔχουν τοὺς τίτλους: «Ἀπὸ τὴν εἰδυλλιακὴ περιγραφὴ στὸ προμήνυμα μιᾶς ἀνθρωπιστικῆς λυτρώσεως (1880-1900)», «Οἱ κυριώτερες τάσεις τῆς παρακμῆς», «Δυσπιστία καὶ αὐτοκαταστροφὴ στοὺς ποιητὰς τοῦ ᾽20», «Ἡ ἀφηγηματικὴ τοῦ ἀντιμιλιταρισμοῦ στὴ σύγχρονη προβληματική», «Κατευθυντήριες γραμμὲς τῆς σύγχρονης ποιήσεως», «Ἡ δεύτερη παγκόσμια σύρραξη καὶ ἡ κρίση τῆς συνειδήσεως». Ὁ Μάριο Βίττι εἶναι 46 ἐτῶν σήμερα καὶ τακτικὸς καθηγητὴς στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Παλέρμο (Σικελία). Ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἀντιμετώπισε τὸ θέμα του παρουσιάζεται μ᾽ ἕνα τρόπο σαφέστατο στὸ εἰσαγωγικὸ κείμενο τοῦ καλύμματος: «Ὁ Σανταρόζας καὶ οἱ Γαριβαλδινοὶ στὴν Ἑλλάδα, ἡ Δωδεκάνησος ἀποικία ἰταλική, ἡ φασιστικὴ ἐπίθεση κατὰ τὴν τελευταία παγκόσμια σύρραξη καὶ ἄλλα περιστατικὰ εἶναι γεγονότα ποὺ ἀπὸ τὸν περασμένο αἰώνα ὣς σήμερα ἔκαμαν τὴν ἰταλικὴ Κοινὴ Γνώμη νὰ προσέξη τὴν Ἑλλάδα: καὶ ὅμως δὲν συντέλεσαν στὸ νὰ προκαλέσουν ἕνα ἐνδιαφέρον σοβαρὸ γιὰ τὴν πρόσφατη ἱστορία καὶ γιὰ τὸν πολιτισμὸ τῆς γείτονος χώρας. Ἡ «Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας» τοῦ Μάριο Βίττι, προσπαθεῖ νὰ θεραπεύση τὴν ἔνδεια αὐτὴ μὲ τὸν ὑποχρεωτικώτερο καὶ συστηματικώτερο τρόπο προσφέροντας στὸν καλλιεργημένο ἀναγνώστη ἕνα πίνακα γεμᾶτο συναρπαστικὲς ἐκπλήξεις, πλούσιο σὲ ἰταλικὲς ἀναφορές, καθαρὸ στὰ περιγράμματά του καί, γιατί ὄχι; τερπνὸ στὴν ἀνάγνωση. » Στὸν τόμο αὐτὸν ὁ συγγραφεὺς παρέχει σημαντικὲς πληροφορίες γύρω ἀπὸ τὸ ἱστορικὸ καὶ κοινωνικὸ πλαίσιο, μέσα στοὺς κόλπους τοῦ ὁποίου ὡρίμασε ἡ λογοτεχνία στὴν Ἑλλάδα καὶ παραθέτει πρόθυμα ἀποκαλυπτικὲς σελίδες τῶν ἐξεταζομένων συγγραφέων. Τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ἡ ἱστορία ἑνὸς λαοῦ πού, ἐκτεθειμένος στὶς πιὸ ποικίλες ἐπιδρομὲς καὶ πολιτισμικὲς ἐπιρροὲς ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν Σταυροφοριῶν ὣς σήμερα, ἐμπιστεύθηκε τοὺς ὁραματισμούς του, τὰ βαθύτερα αἰσθήματά του, τοὺς στεναγμούς του γιὰ τὴν ἐλευθερία καὶ τὶς ταπεινώσεις του, στὴν ποίηση, στὸ χρονικό, στὸ ἀφήγημα, στὸ μυθιστόρημα». Τὸ σημείωμα αὐτὸ ἐκμεταλλεύεται τὸν Πίνακα περιεχομένων καὶ τὰ κείμενα ποὺ τυπώνονται στὰ «αὐτιὰ» τοῦ καλύμματος τοῦ βιβλίου. Τὰ ἀποσπάσματα ἔχουν ἐπιλεγεῖ καὶ μεταφραστεῖ μὲ μεγάλη προσοχὴ γιὰ νὰ μὴν προκαλέσουν τὴν ἐπέμβαση τῶν λογοκριτικῶν μηχανισμῶν τοῦ Καθεστῶτος, ἀφήνεται ὅμως νὰ διαφανεῖ ἡ ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση τῆς νεότερης καὶ τῆς σύγχρονης λογοτεχνίας μας κάτω ἀπὸ τὸ βάρος μιᾶς διαρκοῦς περιπέτειας ποὺ δὲν ἔλεγε νὰ τελειώσει γιὰ τὴν Ἑλλάδα, τὴ «γείτονα χώρα». Ὁ ἀνώνυμος συντάκτης του ἀφαιρεῖ ἀπὸ τὴν πρώτη παράγραφο τὴν ἀναφορὰ στὸ στρατιωτικὸ πραξικόπημα τῆς 21ης Ἀπριλίου 1967 καὶ τὴν ἀντικαθιστᾶ μὲ τὴν οὐδέτερη διατύπωση «καὶ ἄλλα περιστατικὰ» («Santarosa e i Garibaldini in Grecia, il Dodecanneso colonia italiana, l’attacco fascista durante l’ultimo conflitto, e, per venire ai giorni nostri, il colpo di stato militare, sono avvenimenti ...»)· κι ἀπὸ τὴ δεύτερη παράγραφο τὴν παράθεση σημαδιακῶν γεγονότων ποὺ προσδιόρισαν τὴ στάση τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπὸ τὶς ξένες ἐξαρτήσεις: τὶς ἰδεολογικὲς παρεμβάσεις τῶν Ἰησουιτῶν, τὴν ἐργαλειοποίηση τοῦ Γένους ἀπὸ τὴν ἐπεκτατικὴ πολιτικὴ τῆς αὐτοκράτειρας Αἰκατερίνης τῆς Ρωσίας, τὴ διαρκὴ ἀπειλὴ ἐξόντωσης ἀπὸ τὸν Σουλτάνο, τὴν ὑπαγωγὴ τῆς Ἑλλάδας στὴ δίνη τῶν διεθνῶν ἀνταγωνισμῶν, τῶν ὁριοθετήσεων ζωνῶν ἐπιρροῆς καὶ τοῦ ψυχροῦ πολέμου μεταξὺ τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν (USA) καὶ τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης (URSS), τὰ ὁποῖα ἄφησαν τὸ ἀποτύπωμά τους στὴ λογοτεχνία μας καὶ στοὺς ἰδεολογικοὺς προσανατολισμοὺς τῶν δημιουργῶν της («Insidiato dalle macchinazioni gesuitiche, strumentalizzato dalla politica espansionistica di Caterina, minacciato perennemente di sterminio dal sultano, e, per finire, conteso tra USA e URSS, questo piccolo paese trova nei suoi scrittori la testimonianza meno equivoca degli sforzi compiuti»). Ὁ ἔμπειρος συντάκτης ξεπερνᾶ τὸν σκόπελο τῆς λογοκρισίας ἀντικαθιστώντας τὶς ἐπίμαχες ἀναφορὲς μὲ τὴν παράθεση τῶν τίτλων τῶν τελευταίων κεφαλαίων τῆς Storia, ἀπ᾽ ὅπου ὁ ἀναγνώστης Τοῦ Βήματος δὲν θὰ δυσκολευόταν νὰ καταλάβει τὴν ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας ἀπὸ τὸν Βίττι. [1] Mario Vitti, «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία» στὸ Γραφεῖο μὲ θέα. Ἄρθρα καὶ Ὁμιλίες. Ἐργογραφία μὲ Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο. Σύνταξη ἐργογραφίας Ἀμαλία Κολώνια, Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 2006, σ. 299, 300. Σημαντικὰ σὲ ἀναφορές, ἐρεθίσματα καὶ ἐκτιμήσεις εἶναι τὰ δημοσιεύματα: Mario Vitti, Ἡ πόλη ὅπου γεννήθηκα. Ἰστανμποὺλ 1926-1946, Γαβριηλίδης, Ἀθήνα 2013 καὶ ὁ συλλογικὸς τόμος: Μικρὸ ἀφιέρωμα στὸν Mario Vitti. Τιμητικὴ ἐκδήλωση Μουσεῖο Μπενάκη, Παρασκευή, 16 Δεκεμβρίου 2016. Ἐπιμέλεια Δημήτρης Ἀρβανιτάκης, Μουσεῖο Μπενάκη, Ἀθήνα 2018. Βλ. ἐπίσης τὸ ντοκιμαντὲρ τοῦ 2013 στὴ σειρὰ ἐκπομπῶν «Παρασκήνιο» μὲ τίτλο «Mario Vitti. Νεοελληνιστής». Παραγωγοί: Λάκης Παπαστάθης, Τάκης Χατζόπουλος, Σενάριο-Σκηνοθεσία: Κυριάκος Ἀγγελάκος, διεύθυνση φωτογραφίας: Γιάννης Δασκαλοθανάσης [διαθέσιμο πιὰ στὸ διαδίκτυο: https://tinyurl.com/4s4wf5v9 τελευταία πρόσβαση 5 Μαΐου 2023]. [2] Χάρη στὸ περιβάλλον του καὶ στοὺς δασκάλους του. Βλ. Vitti, «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 300, μὲ ἀναφορὲς στὶς πρῶτες ἀναγνώσεις του ἀπὸ τὴ γαλλικὴ καὶ τὴν ἰταλικὴ λογοτεχνία, καὶ στὴ θέση τοῦ σπιτιοῦ του στὸν χῶρο σὲ συνάρτηση μὲ τὰ διεθνὴ (γαλλικὸ καὶ ἰταλικὸ) βιβλιοπωλεῖα τῆς προτίμησής του. [3] Ὅ.π., σ. 347-348. [4] Μιὰ σύντομη ἐκδοχὴ τοῦ κειμένου αὐτοῦ παρουσιάστηκε ὡς ὁμιλία σὲ ἐκδήλωση ποὺ ὀργανώθηκε ἀπὸ τὸ Γενικὸ Προξενεῖο τῆς Ἑλλάδας στὴν Κωνσταντινούπολη, τὴ γενέτειρα πόλη (Σισμανόγλειο Μέγαρο, Τετάρτη, 31.5.2023), λίγους μόλις μῆνες μετὰ τὴν κοίμησή του – ἦταν μιὰ ἄλλη ἐπιστροφὴ στὸν τόπο τῶν παιδικῶν, νεανικῶν χρόνων καὶ ἕνας «ἀπολογισμὸς» ζωῆς. Βλ. καὶ Vitti, Ἡ πόλη ὅπου γεννήθηκα. Ἰστανμποὺλ 1926-1946, ὅ.π. Τὴν ἐκδήλωση τίμησε μὲ τὴν παρουσία του ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος. [5] Οἱ παραπομπὲς γίνονται στὰ λήμματα τῆς «Ἐργογραφίας τοῦ Mario Vitti» ποὺ συνέταξε ἡ Ἀμαλία Κολώνια καὶ περιέχεται στὸ βιβλίο του Γραφεῖο μὲ θέα, ὅ.π., σ. 239-295 (ἡ πρώτη ἔνδειξη ἀφορᾶ τὸν χρόνο δημοσίευσής τους, ὁ ἀριθμὸς τὸν αὔξοντα ἀριθμὸ καταχώρησης γιὰ κάθε χρονιά). [6] Τὸ 1959/1960 ὁ Βίττι θὰ ἀνοίξει ἕνα ἀκόμη κεφάλαιο, γιὰ τὸν Ἀνδρέα Κάλβο, μὲ σημαντικὰ εὑρήματα γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἰταλόγλωσσο ἔργο του. [7] Αὐτὲς ἦταν οἱ δεσπόζουσες προδιαγραφὲς σταδιοδρομίας στὸν ἑλληνικὸ καὶ τὸν εὐρωπαϊκὸ ἀκαδημαϊκὸ χῶρο στὸ γνωστικὸ πεδίο τῆς ἱστορικῆς-γραμματολογικῆς προσέγγισης μιᾶς (ἐθνικῆς) λογοτεχνίας. [8] Τὰ ἀνέκδοτα αυτὰ κείμενα περιέχονται στὸ χειρόγραφο Vaticanus gr. 1902, φ.242r-254v· τοῦ τὰ ὑπέδειξε ὁ καθηγητὴς Ciro Giannelli (1905-1959). Ὅ.π., σ. 257. Γιὰ τὰ πρόσωπα καὶ τὶς περιστάσεις τῆς ἐνασχόλησής του μὲ τὰ φραγκοχιώτικα καὶ τὶς ἔντυπες Κατηχήσεις, βλ. Vitti, «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 314-315. [9] Ἤδη ἀπὸ τὸ 1957 ὁ Μάριο Βίττι διδάσκει στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Νάπολης L'Orientale. [10] Ὁ βυζαντινολόγος καὶ παλαιογράφος Elpidio Mioni, καθηγητὴς στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Πάδοβας, εἶχε ὑποδείξει στὸν Βίττι τὴν ὕπαρξη τῶν ἰταλικῶν χειρόγραφων ἔργων τοῦ Ἀνδρέα Κάλβου στὴ Βιβλιοθήκη τοῦ Archiginnasio τῆς Μπολόνια. Βλ. Mario Vitti, A. Kalvos e i suoi scritti in italiano, Napoli, Istituto Universitario Orientale, 1960, σ. 12. Τοῦ ἴδιου, «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 321. [11] Ὁ Λίνος Πολίτης δημοσίευσε βιβλιοκρισία στὸ περιοδ. Ἑλληνικά, 21 (1968), 229-232, ἀνηδημοσιευμένη στὸ Οἱ βιβλιοκρισίες 1926-1973. Θέματα τῆς λογοτεχνίας μας ~ Ἐκδοτικὰ ~ Σολωμικὰ ~ Παλαιογραφικά, Ἀθήνα, Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, 2002, σ. 223-228. [12] Vitti, «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 301. [13] Τὸ 1960 (καὶ ὣς τὸ 1976) ὁ Στέφανος Σαχλίκης ἐθεωρεῖτο ποιητὴς τῶν ἀρχῶν τοῦ 16ου αἰώνα. Βλ. «Εἰδήσεις», Ἑλληνικά, 29 (1976), 411-412. [14] Teodoro Montselese, Εὐγένα, a cura di Mario Vitti, Napoli 1965 [Istituto Universitario Orientale-Seminario di Greco Moderno 2], σ. 17-18. Τὴν τολμηρὴ αὐτὴ ἑρμηνευτικὴ πρόταση ἐπισήμανε ὁ Παναγιώτης Μουλλᾶς σὲ βιβλιοκρισία του στὸ περ. Ἐποχές, τχ. 33 (Ἰανουάριος 1966), 68-70, εἰδικὰ σ. 70. Giuseppe Spadaro, «Una tragedia neoellenica del XVII secolo recentemente scoperta», Byzantion, 38 (1968), 433-459, εἰδικὰ σ. 443-444. Ὁ Κ.Θ. Δημαρᾶς ἀφιέρωσε μία ἐπιφυλλίδα: «Ἡ Εὐβιένα» [Θ. Μοντζελέζε, Εὐβιένα, ἔκδοση M. Vitti]. – ἐφημ. Τὸ Bῆμα, Παρασκευὴ 26 Ἰουνίου 1964· τὴν ἀναδημοσιεύω ἐδῶ, στὸ Παράρτημα (1). Ὁ Δημαρᾶς ἀφορμήθηκε ἀπὸ τὴν πρωτοδημοσίευση τοῦ κειμένου τῆς Εὐβιένας στὸ περιοδικὸ Θέατρο, χρόνος Γ´, τχ. 14 (Μάρτης-Ἀπρίλης 1964), σ. 8-23 (Ἀφιέρωμα στὸ Ἑπτανησιακὸ θέατρο). Στὸ ἴδιο αὐτὸ τεῦχος βλ. καὶ τὴν κριτικὴ παρουσίαση τοῦ ἔργου ἀπὸ τὸν Κώστα Νίτσο: «ΑΣΤΕΡΙΣΚΟΙ. * Ἀνεκτίμητο ἀπόκτημα!», ὅ.π., σ. 5-6. [15] Mario Vitti, Storia della letteratura neogreca, Torino, (ERI, Edizioni RAI Radiotelevisione italiana), 1971, 483 σ. [Letterature e Civiltà, XVI]) : Mario Vitti, Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας, Ἐκδόσεις Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1978, 469 σ. (Μετάφραση Μυρσίνης Ζορμπᾶ, θεώρηση τοῦ συγγραφέα, ἀπόδοση Ε. Ι. Μοσχονᾶ). Στὸ ἑξῆς οἱ παραπομπὲς στὴ Storia/Ἱστορία γίνονται μὲ τὸ ἐπώνυμο καὶ τὸ ἔτος ἔκδοσης/ἀνατύπωσης. Γιὰ τὴ συγγραφὴ καὶ τὴν ἔκδοση τῆς Storia, βλ. ἐπίσης Vitti, «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 324-326. Γιὰ τὴν ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς Ἱστορίας, βλ. ὅ.π., σ. 336-337. Ἀποτιμήσεις τοῦ ἔργου: Γιῶργος Κεχαγιόγλου, «Οἱ ἱστορίες τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας», Μαντατοφόρος, τχ. 15 (Μάρτιος 1980), 5-66, εἰδικὰ σ. 38-44. Γαραντούδης, «Ὁ ἱστορικὸς (λογοτεχνίας) ποὺ ἱστορεῖται», Μικρὸ ἀφιέρωμα στὸν Mario Vitti, ὅ.π., σ. 37-46 μὲ τὴν ἐκεῖ βιβλιογραφία. Ὁ Κ.Θ. Δημαρᾶς ἀφιέρωσε μία ἐπιφυλλίδα: «Ἑλληνικὴ παιδεία» [M. Vitti, Storia della letteratura neogreca]. – ἐφημ. Τὸ Bῆμα, Παρασκευὴ 5 Μαΐου 1972· τὴν ἀναδημοσιεύω ἐδῶ, στὸ Παράρτημα (2). [16] Vitti 1971, σ. 8 : 1978, σ. 10-11. Τὸ 1970/1971 ὁ ἀντιδικτατορικὸς ἀγώνας στὴν Ἰταλία εἶχε νὰ ἐπιδείξει πολλὲς καὶ συγκλονιστικὲς δράσεις. Τὸν Σεπτέμβρη τοῦ 1970 εἶχε προηγηθεῖ ἡ αὐτοπυρπόληση τοῦ Κώστα Γεωργάκη στὴ Γένοβα. Νίκος Κλειτσίκας, Τὸ ἑλληνικὸ φοιτητικὸ κίνημα καὶ ὁ ἀντιδικτατορικὸς ἀγώνας στὴν Ἰταλία, Προσκήνιο, Ἀθήνα 2000. Γιὰ τὸν τρόπο ποὺ ἀνακοινώθηκε ἡ Storia στὸ ἑλληνικὸ κοινό, βλ. τὸ ἀνυπόγραφο σημείωμα μὲ τίτλο: «Μιὰ νέα «Ἱστορία Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας» τοῦ καθηγητοῦ κ. Μάριο Βίττι», στὴν ἐφημ. Τὸ Βῆμα, Πέμπτη 2 Μαρτίου 1972, σ. 4· τὸ ἀναδημοσιεύω ἐδῶ, στὸ Παράρτημα (2*). [17] Vitti, Ἡ ἰδεολογικὴ λειτουργία τῆς ἑλληνικῆς ἠθογραφίας 1850 1855 1870 1880 1883 1896 1936 1943, Κείμενα, Ἀθήνα 1974, σ. 7-11: «Εἰσαγωγή. «Ὁ ρεαλισμὸς καὶ ἡ δυναμικὴ τῆς ἀντίδρασης». Ἡ «Εἰσαγωγὴ» πρέπει νὰ διαβαστεῖ ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τῶν πολιτικῶν γεγονότων καὶ συνθηκῶν λίγο πρὶν ἀπὸ τὴν πτώση τῆς Χούντας. [18] Μὲ ἕνα τέτοιο περίγραμμα ἀνοίγει ὁ «Βιβλιογραφικὸς ὁδηγὸς» τῆς Storia / Ἱστορίας (1971, σ. 421-422 : 1978, σ. 391-393. Vitti, «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 326. [19] Karl Krumbacher, Ἱστορία τῆς βυζαντινῆς λογοτεχνίας, μετάφραση Γ. Σωτηριάδη, τ. 3, Ἀθήνα 1900. Ἠλίας Βουτιερίδης, Ἱστορία τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας ἀπὸ τῶν μέσων τοῦ ΙΕ´ αἰῶνος μέχρι τῶν νεωτάτων χρόνων, τ. Α´-Β´, Ἀθήνα 1924-1927. Hans-Georg Beck, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Δημώδους Λογοτεχνίας, μετάφραση Νίκη Eideneier, Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα ³1999, σ. 9-13, 31-60. Ὁ Ἄριστος Καμπάνης, Ἱστορία τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας, ἔκδοση Ε´ συμπληρωμένη, Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας, ἐν Ἀθήναις 1948 (α´ ἔκδ. 1925) ἀναμιγνύει τὸ εἰδολογικὸ μὲ τὸ γεωγραφικὸ κριτήριο μὲ φτωχὰ ἀποτελέσματα. Ὁ Βίττι ἔκρινε τὶς Ἱστορίες τοῦ Βουτιερίδη καὶ τοῦ Καμπάνη ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τοῦ γλωσσικοῦ ζητήματος στὸ δημοσίευμά του 1978 ἀρ. 8 (ἐφημ. Τὸ Βῆμα, 26 Νοεμβρίου 1978. [20] Ὁ ὅρος membra disiecta ὀφείλεται στὸν Beck, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Δημώδους Λογοτεχνίας, ὅ.π., Μέρος ἕκτο, Δ´, σ. 308 κ.ἑ. Βλ. ἐπίσης Στέφανος Κακλαμάνης, «Χαρτογραφώντας τὴ δημώδη βυζαντινὴ καὶ πρώιμη νεοελληνικὴ λογοτεχνία (12ος-17ος αἰ.)», Πρακτικὰ τοῦ Ζ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi». Χαρτογραφώντας τὴ δημώδη λογοτεχνία (12ος-17ος αἰ.), Ἐπιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης, Ἀλέξης Καλοκαιρινός, Ἑταιρία Κρητικῶν Ἱστορικῶν Μελετῶν, Ἡράκλειο 2017, σ. 1-12. [21] Τὸ Τέταρτο κεφάλαιο σὲ ἔκταση ἴσο μὲ τὰ τρία πρῶτα, καὶ τὸ ἐκτενέστερο ὅλης τῆς Ἱστορίας, καλύπτει μιὰ περίοδο 150 χρόνων, ἀπὸ τὴν κατάληψη τῆς Κύπρου (1570) ὣς τὴν ὁριστικὴ ἐπικράτηση τῶν Ὀθωμανῶν Τούρκων στὸν Ἑλλαδικὸ χῶρο (1718). Βλ. σημείωση 61. [22] Κ.Θ. Δημαρᾶς, Ἱστορία τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας. Ἀπὸ τὶς πρῶτες ρίζες ὣς τὴν ἐποχή μας, ἕκτη ἔκδοση, Ἴκαρος, Ἀθήνα 1975. [23] Λίνος Πολίτης, Ἱστορία τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας, Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 1978. [24] Πβ., λ.χ., Μ.Ι. Μανούσακας, Ἡ κρητικὴ λογοτεχνία κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς Βενετοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1965. [25] Teodoro Montselese, Εὐγένα, ὅ.π., σ. 17-18. [26] Vitti 1971, σ. 56-109 : 1978, σ. 59-114. [27] Λίνος Πολίτης, «Λογοτεχνία νεοελληνικὴ καὶ λογοτεχνία εὐρωπαϊκή», Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρηση, 4 (1949), 89-93 [καὶ αὐτοτελῶς ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις «Ἄλφα» Ι.Μ. Σκαζίκη, Ἀθήνα 1949]. Ἐμμανουὴλ Κριαρᾶς, «Ὁ λαϊκότροπος χαρακτήρας τῆς Κρητικῆς λογοτεχνίας. Οἱ λογοτεχνίες τῆς Ἀναγέννησης καὶ ἡ βυζαντινὴ δημοτικὴ παράδοση», Κρητικὰ Χρονικά, 7 (1953), 298-314. Στυλιανὸς Ἀλεξίου, «Ἡ κρητικὴ λογοτεχνία καὶ ἡ ἐποχή της», Κρητικὰ Χρονικά, 8 (1954), 76-108. Γιὰ τὰ προεόρτια τοῦ διαλόγου αὐτοῦ, βλ. Βενετία Ἀποστολίδου, Ἡ λογοτεχνία στὸ Πανεπιστήμιο. Ἡ συγκρότηση τῆς ἐπιστήμης τῆς Νεοελληνικῆς Φιλολογίας (1942-1982), Πόλις, Ἀθήνα 2022, σ. 182-210, κεφ. 2. Ἂς προστεθεῖ ἐδῶ καὶ ὁ λόγος περὶ «ἐθνικοῦ χαρακτήρα» στὴν κρητικὴ λογοτεχνία, ποὺ προηγήθηκε τῶν παρεμβάσεων τοῦ Πολίτη καὶ τοῦ Κριαρᾶ· Ν.Β. Τωμαδάκης, «Ὁ ἐθνικὸς χαρακτῆρας τῆς κρητικῆς λογοτεχνίας», Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρηση, τ. Α´, ἀρ. τχ. 8 (Ὀκτώβρης 1945), 19-21. Στὸ ἐνδιάμεσο, ὁ Γιῶργος Σεφέρης παρουσίασε τὶς ἀπόψεις του γιὰ τὸν Ἐρωτόκριτο στὴν ὁμώνυμη δοκιμή του. Βλ. Γιῶργος Σεφέρης, Ἐρωτόκριτος, Ἐκδόσεις: «Ἄλφα» Ι.Μ. Σκαζίκη, 1946, ἀρχικὰ δημοσιευμένο καὶ αὐτὸ στὸ περ. Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιθεώρηση, τ. 2 (1946), 97-105, 147-153. [28] Vitti, «Ἡ ἀκμὴ τῆς Κρητικῆς λογοτεχνίας καὶ τὸ εὐρωπαϊκὸ σύνολο, 16ος-17ος αἰώνας», ὅ.π., σ. 79-88. Μὲ ἀνάλογο τρόπο κινήθηκε κρίνοντας τὸ βιβλίο τοῦ Ἀλέξη Σολομοῦ, Τὸ Κρητικὸ Θέατρο. Ἀπὸ τὴ φιλολογία στὴ σκηνή, Ἐκδόσεις Πλειάς, Ἀθήνα 1973· βλ. περ. Θέατρο, περίοδος Β´, τόμος Ζ´, τχ. 38/39 (Μάρτης-Ἰούνης 1974), 116-117. [29] Vitti, «Ἡ παράδοση τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας, παράδοση εὐρωπαϊκή», Γραφεῖο μὲ θέα, ὅ.π., σ. 154. [30] Vitti 1978, σ. 100. [31] Vitti, «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 327. Ἡ συνάντηση ἔγινε στὸ Γ´ Διεθνὲς Κρητολογικὸ Συνέδριο (Ρέθυμνο, 18-23 Σεπτεμβρίου 1971), ὅπου ὁ Βίττι μίλησε μὲ θέμα «Ἡ ἀκμὴ τῆς Κρητικῆς λογοτεχνίας καὶ τὸ εὐρωπαϊκὸ σύνολο, 16ος-17ος αἰώνας» (βλ. 1974, ἀρ. 1· τὸ κείμενο δημοσιεύτηκε στὰ Πρακτικὰ τοῦ Συνεδρίου καὶ στὸν τόμο: Γραφεῖο μὲ θέα, ὅ.π., σ. 79-88). Βλ. ἐπίσης, ἐδῶ τὴ σημείωση 27. Ὡς «ἄξια λόγου ἐρευνητικὴ συμβολὴ» χαρακτηρίζει τὴν ἑνότητα γιὰ τὸν δέκατο ἕβδομο αἰώνα καὶ ὁ Κ.Θ. Δημαρᾶς σὲ ἐπιφυλλίδα του στὴν ἐφημ. Τὸ Βῆμα, φύλλο τῆς 5 Μαΐου 1972, σ. 2· τὴν ἀναδημοσιεύω, ἐδῶ, στὸ Παράρτημα. [32] Mario Vitti, «Τὰ δεδομένα τῆς ἱστορίας καὶ τὰ δεδομένα τῆς λογοτεχνίας», Ζητήματα ἱστορίας τῶν νεοελληνικῶν γραμμάτων. Ἀφιέρωμα στὸν Κ.Θ. Δημαρᾶ, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 21-25, εἰδικὰ σ. 22. [33] Νάσος Βαγενᾶς, «Ὁ Κ. Θ. Δημαρᾶς καὶ ἡ γενιὰ τοῦ 30», στὴ συναγωγὴ μελετῶν του Ἡ παραμόρφωση τοῦ Καρυωτάκη, Ἴνδικτος, Αθήνα 2005, σ. 53-60. Γαραντούδης, «Ὁ ἱστορικὸς (λογοτεχνίας) ποὺ ἱστορεῖται», ὅ.π., σ. 41. Βλ. ἐπίσης ἐδῶ τὴ σημείωση 70. [34] Bruno Lavagnini, Storia della letteratura neoellenica, Milano, Sansoni–Nuova Accademia, ²1959 Νεότερη ἔκδοση: La letteratura neoellenica. Nuova edizione aggiornata, Milano, Sansoni–Accademia, 1969 [Le letterature del mondo]. [35] Γιὰ τοὺς δεσμούς του μὲ τὸν Λαβαννίνι, ποὺ χρονολογοῦνται ἀπὸ τὸ 1948, βλ. Vitti, «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 301-302, 310, 341. [36] AA.VV., Storia della Letteratura Italiana, Direttori: Emilio Cecchi e Natalino Sapegno, τ. I-IX, Garzanti Editore, Μιλάνο 1965-1969. [37] Carlo Dionisotti, Geografia e storia della letteratura italiana, Giulio Einaudi, Τορίνο 1967. [38] Ἡ ἰταλικὴ ἔκδοση (καμωμένη ἀπευθείας ἀπὸ τὴν πρώτη γερμανική, Μόναχο 1951) εἶχε κυκλοφορήσει ἀπὸ τὸ 1956: Storia socliale dell'arte, traduzione di Anna Bovero, Einaudi, Τορίνο 1956. Ὁ Arnold Hauser ἔχει γράψει ἐπίσης τὸ βιβλίο Der Manierismus. Die Krise der Renaissance und der modernen Kunst, C.H. Beck Verlag, Μόναχο 1964, ποὺ κυκλοφόρησε στὴν ἰταλικὴ ἀπὸ τὸν ἴδιο ἐκδοτικὸ οἶκο: Il manierismo: la crisi del Rinascimento e l᾽origine dell᾽arte moderna, traduzione di Clara e Anna Bovero, Einaudi, Τορίνο 1965 [Biblioteca di storia dell’arte, 4]. Γιὰ τὸν συγγραφέα τους, βλ. τὸ σύντομο κριτικὸ ἄρθρο τοῦ Louis Harap, “Arnold Hauser. Philosopher of the Arts”, Science & Society, 49 (1985), 84-90. [39] Ὁ Vitti (1978, σ. 408 καὶ 1987, σ. 473) παραπέμπει στὴν ἑλληνικὴ ἔκδοση: Arnold Hauser, Κοινωνικὴ ἱστορία τῆς Τέχνης, μετάφραση Τάκη Κονδύλη, τόμος Β´, Κάλβος, Ἀθήνα 1970 (μετάφραση ἀπὸ τὴν ἀγγλική). Ὡς βοηθητικὴ βιβλιογραφία γιὰ τὴ γαλλικὴ καὶ τὴν ἰταλικὴ λογοτεχνία τὴν περίοδο τοῦ Μπαρόκ σημειώνει τὸ βιβλίο τοῦ J. Rousset, La littérature de l'âge baroque en France, Παρίσι 1953 καὶ τρία Πρακτικὰ Συνεδρίων μὲ ἑστίαση στὸ λογοτεχνικὸ Μπαρὸκ (1957, 1962, 1963). Ὅ.π. [40] Arnold F. van Gemert, (βιβλιοκρισία: Mario Vitti, Storia della letteratura neogreca, (ERI, Edizioni RAI Radiotelevisione italiana), Τορίνο 1971, 483 σ. [Letterature e Civiltà, XVI]), Ἑλληνικά, 27, τχ. 1 (1974), 200-208. [41] Vitti 1971, σ. 19 : 1978, σ. 21. Βλ. Gemert 1974, σ. 207. [42] Vitti 1971, σ. 46 : «Canzone di due giovani» [Gemert 1974, σ. 206 σημ. 2] ~ 1978, σ. 49 «ἐρωτικὸς ἀντίλογος» ~ 1987, σ. 39 στὸ κεφάλαιο μὲ τὴν αὐτοβιογραφικὴ ποίηση τοῦ Στέφανου Σαχλίκη καὶ τοῦ Λεονάρδου Ντελλαπόρτα καὶ μὲ τοὺς ἐρωτικοὺς διαλόγους τοῦ Μαρίνου Φαλιέρου ~ 2003, σ. 31-32. [43] Vitti 1971, σ. 107 σημ. 42 (Gemert 1974, σ. 206) 1978, σ. 111 σημ. 40 || 2003, σ. 64-66 σημ. 23-26. [44] Βλ. τὸ «Σημείωμα γιὰ τὴ νέα ἑλληνικὴ ἔκδοση» ποὺ προτάσσεται τῆς ἔκδοσης τοῦ 1987, σ. 9-10: «Ἡ ἔκδοση αὐτὴ (...) δὲν εἶναι “ἀναθεωρημένη”». [45] Ὅταν ἡ ἐνσωμάτωση τῶν νέων κατακτήσεων τῆς ἔρευνας ἀπαιτοῦσε περισσότερο χρόνο καὶ ἐπακριβώσεις, γιατὶ συμπαρέσυρε εὐρύτερες ἀνακατατάξεις τῶν περιεχομένων, οἱ ἀλλαγὲς μετατίθενται σὲ ἑπόμενη ἔκδοση ἢ ἀνατύπωση. Λ.χ., ἡ μετατόπιση τοῦ Σαχλίκη ἀπὸ τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 16ου αἰώνα στὸ δεύτερο μισὸ τοῦ 14ου αἰώνα δὲν ἔγιναν στὴν ἑλληνικὴ ἔκδοση τοῦ 1978 –ἄλλωστε, παρὰ τὴν δημοσιοποίησή της στὸ Δ´ Διεθνὲς Κρητολογικὸ Συνέδριο τὸ 1976, τὰ τεκμήρια τῆς ἀναχρονολόγησης ἐκδόθηκαν τὸ 1981– ἀλλὰ στὴν ἀνατύπωση τοῦ 1987. Τὰ χαρακτηριστικὰ τῆς αὐτοβιογραφικῆς ποίησης τοῦ Σαχλίκη παραμένουν ὅπως εἶχαν συνταχθεῖ στὴν ἰταλικὴ ἔκδοση τοῦ 1971, σ. 42-43 ~ 1978, σ. 45-46 ~ 1987, σ. 37-39. [46] Ὡστόσο, ὁ «Ἀπόκοπος» (α´ ἔκδοση 1519/1509) θὰ περιμένει τὴ νέα μορφή της, τοῦ 2001. Vitti 1971, σ. 43-44 ~ 1978, σ. 46-47 ~ 1987, σ. 53-54 : 2001, σ. 00 2003, σ. 54, ἀλλά, περιέργως, χάνεται ὡς ἑνότητα. [47] Vitti 1978, σ. 81-83 : 1987, σ. 56-58 [48] Βλ. παρακάτω. [49] Σχολιάζοντας τὴν κριτικὴ ποὺ εἶχε δεχτεῖ σχετικὰ μὲ τὴν ἔνταξη τῆς Κρητικῆς λογοτεχνίας στὸν Μανιερισμὸ καὶ τὸ Μπαρὸκ γράφει στὸ «Σημείωμα» τοῦ 1987: «Πρέπει νὰ ἐπισημάνω τὸ γεγονὸς ὅτι ὅσες ἐπικρίσεις διατυπώθηκαν, λόγου χάρη γιὰ τὴν τοποθέτηση τῶν προβλημάτων τῶν 16ου καὶ 17ου αἰώνων ποὺ ἐπιχειρῶ, ὀφείλονται μᾶλλον σὲ ἀνεπαρκὴ γενικὴ ἐνημέρωση ἐπὶ τοῦ θέματος ἐκ μέρους τῶν ἐπικριτῶν». Ὅ.π., σ. 9. [50] Vitti 1987, σ. 126 σημ. 56. [51] Vitti 1971, σ. 77-79 («si potrebbe pensare anche di un gruppo di persone in gara per conseguire determinati effetti in un'unica direzione»: 1978, σ. 81-82. [52] Ὁ τόπος καὶ ὁ χρόνος συγκρότησης τῆς συλλογῆς δὲν συνδέεται ὑποχρεωτικὰ καὶ μὲ τὸν τόπο καὶ τὸν χρόνο κατασκευῆς τοῦ χειρογράφου ποὺ τὴν περιέχει. [53] Ἄλλες πρωτιές, χωρὶς νὰ συγκαταλέγω τὶς ἐκδόσεις νεοελληνικῶν κειμένων: τὴ Βιβλιογραφία Ὀδυσσέα Ἐλύτη, τὸ βιβλίο γιὰ τὴν Ἠθογραφία καὶ Ἰδεολογία, καὶ τὴ μονογραφία του γιὰ τὴ Γενιὰ τοῦ Τριάντα, τὸ Φθορὰ καὶ λόγος στὴν ποίηση τοῦ Σεφέρη, τὴν Κριτικὴ μελέτη γιὰ τὸν Ἐλύτη κ.ἄ.· κι ἀκόμα, τὴ διδασκαλία του στὸ Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης καὶ στὸ Πανεπιστήμιο Κρήτης. Καὶ βέβαια, τὴν προσήλωσή του στὴ διαρκὴ ἀναθεώρηση τῆς Ἱστορίας του, μὲ τὸ μερικὸ ἢ ὁλικὸ ξαναγράψιμό της, ὅταν ἡ ἔρευνα, ἡ δική του καὶ τῶν συνομιλητῶν του στὴ νεοελληνικὴ λογοτεχνία, τὸ ἐπέβαλε. [54] Ι*** Κ***, Ἔρωτος ἀποτελέσματα, Ἱστορίαι ἠθικοερωτικαὶ - 1792, Ἐπιμέλεια Mario Vitti, Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1989, 236 σ. Β´ ἔκδοση: Ι*** Κ***, Ἔρωτος ἀποτελέσματα, Ἱστορίαι ἠθικοερωτικαὶ (1792), Ἐπιμέλεια Mario Vitti, β´ ἔκδοση ἐνημερωμένη καὶ συμπληρωμένη, Ὀδυσσέας, Ἀθήνα, 2009. [55] Ρήγας, Σχολεῖον τῶν ντελικάτων ἐραστῶν, ἐπιμέλεια Παναγιώτης Σ. Πίστας, Ἑρμῆς, Ἀθήνα 1971 [ΝΕΒ 13]. [56] Ἀντίθετα, ὁ Δημαρᾶς εἶχε παρουσιάσει τὰ Ἔρωτος ἀποτελέσματα καὶ τὰ εἶχε ἐξαρτήσει ἀπὸ τὸ Σχολεῖον τῶν ντελικάτων ἐραστῶν τοῦ Ρήγα, ὡς «ἄμεση ἀνταπόκριση», (ἀπο)μίμηση τοῦ Σχολείου, ἐπιμένοντας κυρίως στὶς ἐξωτερικές τους ὁμοιότητες. Βλ. Δημαρᾶς, Ἱστορία τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας, ὅ.π., σ. 170-171. Πβ. Vitti, «Ὁ Κύπριος Ἰωάννης Καρατζὰς καὶ ἡ ἀνανέωση τοῦ ἀφηγηματικοῦ λόγου στὰ χρόνια τοῦ Διαφωτισμοῦ», Γραφεῖο μὲ θέα, ὅ.π., σ. 184. Στὸ «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 340 ὁ Vitti σημειώνει: «Στὴ βιβλιοθήκη τῆς Σχολῆς τῶν Ἀνατολικῶν Γλωσσῶν βρῆκα ἕνα ἀντίτυπο τοῦ Ἔρωτος ἀποτελέσματα, ἔκδοση τοῦ 1836. Ὁμολογῶ ὅτι ἦταν ἡ πρώτη φορὰ ποὺ διάβαζα τὸ ἔργο αὐτὸ ὁλόκληρο. Τότε μόνο συνειδητοποίησα τὴν πλήρη ἀξία του. Δὲν ἐπρόκειτο καθόλου γιὰ μίμηση τῶν Ντελικάτων ἐραστῶν, ὅπως τὸ χαρακτήριζαν οἱ μελετητές, ἀλλὰ γιὰ μιὰ δημιουργικὴ ἀντίδραση στὴ συλλογὴ τοῦ Ρήγα καὶ μιὰ ἐπινόηση ἐπιδεικτικὰ στηριγμένη στὴν ἑλληνικὴ κοινωνία». [57] Vitti 2001, σ. 116-117 : 2003, σ. 155-157. [58] Στὴν ἀνατύπωση τοῦ 2009 δημοσιεύει τὸ σύνολο τῶν ποιημάτων ποὺ περιέχονται στὰ Ἔρωτος ἀποτελέσματα. [59] Vitti, «Ὁ Κύπριος Ἰωάννης Καρατζὰς καὶ ἡ ἀνανέωση τοῦ ἀφηγηματικοῦ λόγου στὰ χρόνια τοῦ Διαφωτισμοῦ», ὅ.π., σ. 184-185. [60] Γιὰ τὴ δεύτερη Storia/Ἱστορία, βλ. τὴν πολυκριτικὴ (Νάσος Βαγενᾶς, Εὐριπίδης Γαραντούδης, Στέφανος Κακλαμάνης) στὸ ἔνθετο γιὰ τὰ Βιβλία τῆς ἐφημ. Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς, 15 Ἰουλίου 2001. Βλ. ἐπίσης Γαραντούδης, «Ὁ ἱστορικὸς (λογοτεχνίας) ποὺ ἱστορεῖται», ὅ.π., σ. 79-85. [61] Vitti 1971, σ. 11-109 (4 κεφάλαια ἀπὸ τὰ 16 τοῦ βιβλίου, σ. 110-418, χωρὶς νὰ προσμετρῶ τὶς σημειώσεις) : Vitti 2001, σ. 11-91 (3 κεφάλαια ἀπὸ τὰ 18 τοῦ βιβλίου, σ. 93-434). Κατ᾽ οὐσίαν τὰ δύο πρῶτα κεφάλαια τῆς ἔκδοσης τοῦ 1971/1978 ἀποτελοῦσαν μία γραμματολογικὴ ἑνότητα ποὺ ἐξέταζε ἀφενὸς τὶς σχέσεις τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας στὸ πρωτοφανέρωμά της μὲ τὴ βυζαντινὴ πολιτισμικὴ παράδοση, καὶ ἀφετέρου μὲ τὸν διάλογό της μὲ τὴ δυτική, λατινική, παράδοση ποὺ διαχύθηκε μετὰ τὴν παρέκκλιση τῆς Τέταρτης Σταυροφορίας καὶ τὴ δημιουργία ἔστω καὶ ἐφήμερων κρατιδίων στὰ ἐδάφη τῆς πάλαι ποτὲ κραταιᾶς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας. Ἡ διαφοροποίηση στὰ πρῶτα κεφάλαια ποὺ ἐδῶ μᾶς ἐνδιαφέρουν, εἶναι συνεπῶς ποιοτική, ὄχι ποσοτική· κατὰ τὰ ἄλλα ὁ Βίττι προκρίνει ὁλοφάνερα τὴ νεότερη ἀπὸ τὴν παλιότερη λογοτεχνία. [62] Ἔχω καταγράψει ἀλλοῦ χαρακτηριστικὰ δείγματα τῶν ἀδυναμιῶν αὐτῶν. Βλ. Κακλαμάνης, «Ἡ ματιὰ τοῦ νεοελληνιστῆ», ἐφημ. Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς, 15 Ἰουλίου 2001: ἔνθετο γιὰ τὰ Βιβλία, καὶ στὴν ἠλεκτρονικὴ διεύθυνση: https://tinyurl.com/mtpmz2mp [63] Ἀλέξης Πολίτης, «Πέντε αἰχμὲς στὴν ἱστορία τῆς λογοτεχνίας μας», Μικρὸ ἀφιέρωμα στὸν Mario Vitti, ὅ.π., σ. 30-31. [64] Τὸ παράθεμα, ἐλαφρὰ τροποποιημένο, προέρχεται ἀπὸ τὴν τοποθέτησή μου τοῦ 2001· βλ. ἐδῶ τὴ σημείωση 62. [65] Τραγωδία ὀνομαζομένη Εὐγένα τοῦ Κὺρ Θεοδώρου Μοντσελέζε 1646. Παρουσίαση Mario Vitti, Φιλολογικὴ ἐπιμέλεια Giuseppe Spadaro, Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1995. Βλ. καὶ τὶς βιβλιοκρισίες τῆς Τίνας Λεντάρη, Μαντατοφόρος, τχ. 41 (1996), 152-166 καὶ τοῦ Βάλτερ Ποῦχνερ, Παράβασις: ἐπιστημονικὸ περιοδικὸ Τμήματος Θεατρικῶν Σπουδῶν Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, 3 (2000), 382-395. [66] Ὁ Giuseppe Spadaro εἶχε δημοσιεύσει μιὰν ἀναλυτικὴ βιβλιοκρισία τῆς πρώτης ἔκδοσης τῆς Εὐγένας (1965)· βλ. «Una tragedia neoellenica del XVII secolo recentemente scoperta», ὅ.π., σ. 433-459. [67] Βλ. τὶς βιβλιοκρισίες, στὴ σημείωση 65. [68] Vitti, «Τὰ δεδομένα τῆς ἱστορίας καὶ τὰ δεδομένα τῆς λογοτεχνίας», ὅ.π., σ. 22. [69] Ὅ.π., σ. 22. [70] Σὲ νεότερο δημοσίευμά του «Αὐτοβιογραφικὸ σχόλιο στὴν ἐργογραφία», ὅ.π., σ. 325, ὁ Βίττι ἐπανέρχεται στὸ ἴδιο ἐπεισόδιο καὶ στὶς ἀντιδράσεις τοῦ Δημαρᾶ καὶ τοῦ Πολίτη ἀπέναντι στὴν Ἱστορία του: «Στὴν εἰσαγωγὴ τῆς Ἱστορίας ἐκτίνω τὴν ὀφειλή μου στὸν Δημαρᾶ καὶ τὸν Λίνο Πολίτη ἀναγνωρίζοντας τὸ ρόλο τῆς διδαχῆς τους, ἀλλὰ ταυτόχρονα διεκδικῶ τὴν ἀνεξαρτησία τῶν ἀντιλήψεών μου. Ὅταν εἶχα πληροφορήσει τὸν Δημαρᾶ, κομπιάζοντας, ὅτι γράφω μιὰ ἱστορία, μοῦ εἶχε πεῖ σκωπτικὰ τὸ ἑξῆς νόστιμο: «Ἀρκεῖ νὰ τὴ γράψετε μὲ τὰ δικά σας λόγια». Αὐτὸ πίστευα ὅτι τὸ εἶχα κατορθώσει· ὅτι δηλαδὴ ἡ δική μου ἱστορία εἶναι τῆς δικῆς μου μεταπολεμικῆς γενιᾶς καὶ κάθε ἄλλο παρὰ ἐπανάληψη τῶν γνωστῶν πραγμάτων, κι ἀκόμα λιγότερο μίμηση ἑνὸς ἀποκυήματος τῆς γενιᾶς τοῦ Εἴκοσι, ὅπως εἶναι στὴν πραγματικότητα ἡ ἱστορία τοῦ Δημαρᾶ. Ὁ Πολίτης πάλι, ποὺ τὸν θεωροῦσα δάσκαλό μου, πῆρε ἄσχημα τὴν τόλμη μου, προπαντὸς ἐπειδὴ ἔβαζα τὴν κρητικὴ λογοτεχνία κάτω ἀπὸ τὴν ὀμπρέλα τοῦ μπαρόκ». Γιὰ τὸν Δημαρᾶ ἐπανῆλθε τὸ 2004, μὲ ἀφορμὴ τὰ ἑκατοντάχρονα ἀπὸ τὴ γέννησή του. Βλ. Vitti, «Ὁ ἱστορικὸς τῆς λογοτεχνίας μας», ἐφημ. Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς, ἔνθετο «Νέες Ἐποχές», 30 Μαΐου 2004. [71] Βλ., λ.χ., πῶς ὁ Vitti διαχειρίζεται τὰ «Ἄνθη Εὐλαβείας» σὲ σχέση μὲ τὴν ἀξιολόγησή τους ἀπὸ τὸν Δημαρᾶ: Vitti 1978, σ. 113 σημ. 66 : 1987, σ. 127 σημ. 61 : Vitti 1971, 2001 καὶ 2003 (χωρὶς σημείωση ἢ σχόλιο). [72] Mario Vitti, Γραφεῖο μὲ θέα. Φωτογραφίες 1948-1981, Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 2007. [73] Κ.Θ. Δημαρᾶς καὶ Νίκος Σβορῶνος, Ἡ μέθοδος τῆς Ἱστορίας. Ἱστοριογραφικὰ καὶ αὐτοβιογραφικὰ σχόλια. Συνεντεύξεις μὲ τοὺς Στέφανο Πεσματζόγλου καὶ Νίκο Ἀλιβιζάτο, Ἄγρα, Ἀθήνα 1995, σ. 60.

Η συμβολή του Μάριο Βίττι

Σύνδεση