Ευρώπη και Ρωσία ή τι εγνώριζε ο Μίλαν Κούντερα

Μίλαν Κούντερα, Ὁ ἀκρωτηριασμὸς τῆς Δύσης ἢ ἡ τραγωδία τῆς Κεντρικῆς Εὐρώπης, μετάφραση Γ.Η. Χάρης, Ἑστία, Ἀθήνα 2022, σελ. 100 «Ὁ Στάλιν καὶ οἱ ἄλλοι μπολσεβίκοι ψεύδονταν ὅταν ἔλεγαν ὅτι ἡ Ρωσία τοῦ Τολστόι καὶ τοῦ Στολύπιν βρισκόταν ἑκατὸ χρόνια πίσω ἀπὸ τὴ Δύση. Ἐκάλυπτε τὴν ἀπόσταση. Δὲν ἦταν ὅτι ἡ Ρωσία ἦταν καθυστερημένη, ἦταν ποὺ οἱ μπολσεβίκοι τῆς ἔσπασαν τὰ πόδια, τῆς τίναξαν τὰ μυαλὰ στὸν ἀέρα, καὶ τὴν ἔσπρωξαν πρὸς τὰ πίσω. Μὲ τὴν ἀπόλυτη Ἱερὰ Ἐξέταση ποὺ ἐπέβαλαν ξεράθηκε ὁ ἀνθὸς τοῦ ἔθνους: οἱ ἀριστοκράτες, οἱ ἔμποροι, οἱ ἀξιωματικοί, οἱ καθηγητὲς καὶ ἄλλοι (μὲ τὰ λόγια τοῦ Λένιν, ὅλο ἐκεῖνο «τὸ σκατὸ τῶν διανοουμένων») ταξινομήθηκαν ὅπως οἱ μάγισσες μὲ βαθμοὺς ἐνοχῆς. Μιὰ δίκη μαγισσῶν ποὺ κράτησε ἑβδομήντα χρόνια. Ἕνα στρατόπεδο συγκεντρώσεως μὲ τὸ ὄνομα “Σοσιαλισμός”». Ἀλεξάντρ Γιάκοβλεφ, μέλος τοῦ Πολιτικοῦ Γραφείου τῆς ΚΕ τοῦ ΚΚΣΕ 1. Ὁ Κούντερα καὶ οἱ πονηροὶ ἑρμηνευτὲς Τὸ δοκίμιο αὐτὸ τοῦ Μίλαν Κούντερα εἶναι σύντομο, μόνο εἴκοσι περίπου σελίδες (στὸ Le Débat ὅπου πρωτοδημοσιεύθηκε), ἡ ἐκρηκτική του ὅμως ἰσχὺς ἀποδείχθηκε ἐξαιρετικὰ μεγαλύτερη ἀπὸ τὴν ἔκτασή του. Μέσα σὲ τόσα ἄλλα κείμενα ἀντικαθεστωτικῶν διανοουμένων τῆς ὑπὸ ρωσικὴ κατοχὴ Εὐρώπης, κείμενα ἴσως πιὸ θελκτικὰ ἐξαιτίας τῆς ποιητικῆς τους πολυσημίας, ὅπως λ.χ. ἐκεῖνα τοῦ Χάβελ καὶ τοῦ Μίλος ἢ πλέον τεκμηριωμένα ἐπιστημονικά, τοῦ Κούντερα γρήγορα ξεχώρισε γιὰ τὴν μαχητική του ἁπλότητα. Κι ἔγινε ἔτσι ἐγερτήριο σάλπισμα γιὰ τὶς παλλαϊκὲς ἐπαναστάσεις ποὺ τὸ annus mirabilis τoῦ 1989 σάρωσαν ἐν μιᾷ ριπῇ τὶς σταλινικὲς δικτατορίες. Τὸ κοσμοϊστορικὸ ἐπίτευγμα μὲ τὸ ὁποῖο συνδέθηκε ὁδήγησε παραδόξως στὴν μετέπειτα ἀφάνειά του. Τὰ αἰτήματα ποὺ διατυμπάνιζε εἶχαν πραγματοποιηθεῖ καὶ δὲν προσιδίαζε στὰ μεθεόρτια τῆς δημοκρατικῆς νίκης. Ἡ μετακομμουνιστικὴ ἐποχὴ χαρακτηριζόταν ἀπὸ τὴν ἐπίμοχθη καθημερινότητα γιὰ τὸ χτίσιμο μιᾶς καινούργιας ζωῆς ποὺ κανεὶς δὲν μποροῦσε σαφῶς νὰ προσδιορίσει, μὲ ὅλες τὶς διαψεύσεις τῶν πρώην φωτεινῶν ἰδανικῶν ποὺ αὐτὸ συνεπαγόταν. Ὁ ἴδιος ὁ Κούντερα εἶχε ἐπίγνωση ὅτι ὁ καλπασμὸς τῆς ἱστορίας φαινόταν νὰ τὸ εἶχε ξεπεράσει, καὶ γι’ αὐτὸ δὲν ἔδωσε στὸ τέλος τοῦ 1989 τὴν ἄδεια νὰ συμπεριληφθεῖ τὸ δοκίμιο σὲ μιὰ συλλογὴ ἔργων του. Ἀκριβῶς ὅμως ἡ συνύφανσή του μὲ τὴν ἱστορικὴ στιγμὴ τὸ ξαναφέρνει στὴν ἐπικαιρότητα. Ἡ διχοτομὴ ποὺ τόσο στεντόρεια πρόβαλλε –ἢ Εὐρώπη ἢ Ρωσία–, καὶ ποὺ τόσο ἐπικρίθηκε ὅπως θὰ δοῦμε, εἶχε ἀγγίξει τελικὰ ἕνα κρυμμένο νεῦρο. Ἡ σημερινὴ θηριωδία τῆς Ρωσίας στὴν Οὐκρανία ἀναδεικνύει ἕνα ἐνεργὸ ρῆγμα στὴν πολιτιστικὴ διάταξη τῆς ἀνθρωπότητας. Ἕνα ρῆγμα ποὺ πρῶτοι οἱ προπαγανδιστὲς τοῦ πουτινισμοῦ ἐπικαλοῦνται ὑπὸ τὴν συνοδεία ἀνατριχιαστικῶν ἀπειλῶν: «ἂν δὲν ὑπάρχει ἡ Ρωσία, δὲν χρειάζεται νὰ ὑπάρχει κι ὁ κόσμος» βρυχᾶται κάθε βράδυ ὁ Σολοβιὼφ ἀπὸ τὴν κρατικὴ τηλεόραση. Καὶ λέγοντας «Ρωσία» ἐννοοῦν τὴν κατὰ Ντούγκιν «Εὐρασία», μιὰ ἰλιγγιωδῶς ἀχανὴ ἔκταση ἀπὸ τὴ Λισσαβώνα μέχρι τὸ Βλαδιβοστόκ, ὅπου τὸ ἐκλεκτὸ ρωσικὸ γένος θὰ κυριαρχεῖ πάνω σὲ ἀμέτρητες κατώτερες φυλές. Οὔτε ὁ πιὸ πρωτόγονος σταλινισμὸς δὲν ἐκτόξευσε ποτὲ μιὰ τέτοια ἀπειλὴ («δὲν μπλοφάρω», ὠρύεται διαρκῶς ὁ Πούτιν) γιὰ τὴν ἐξόντωση τοῦ ἀνθρωπίνου εἴδους. «Ὁ ἀκρωτηριασμὸς τῆς Δύσης» (Un Occident kidnappé, «Μιὰ Δύση ποὺ ἀπήχθη» ἢ «ἁρπάχθηκε» ἦταν ὁ πρωτότυπος τίτλος) δημοσιεύθηκε γιὰ πρώτη φορὰ στὰ γαλλικὰ τὸ 1983, ἐνῶ ἡ ἀγγλική του μετάφραση στὴν New York Review of Books τὸ 1984 τὸ ἔκανε διεθνῶς γνωστό.[1] Μεταφράσθηκε γρήγορα σὲ ὅλες τὶς εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες καὶ προκάλεσε ἀμέσως ζωηρὴ συζήτηση. Σὲ ὅλες ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἑλληνική – καὶ ὄχι τυχαῖα. Στὴ χώρα μας ὁ Κούντερα εἶναι φυσικὰ γνωστὸς καὶ ἔχει μεταφρασθεῖ πολλὲς φορές, ἐνῶ ἡ ἔκφραση «ἀβάσταχτη ἐλαφρότητα» κτλ. εὔκολα ἀναπέμπεται καὶ ἀπὸ τὰ πιὸ ἐπιπόλαια χείλη. Ὅμως ἡ ἑρμηνεία του ἦταν πεισμόνως, σὲ ἕνα τόπο ποὺ ἡ δημόσια συζήτηση κομματικοποιεῖ μανιωδῶς τὰ πάντα, ὑπεράνω πολιτικῆς. Ἡ θεματολογία του (τὸ σέξ, ἡ τέχνη, τὸ νόημα τῆς ζωῆς) ἀναγόταν σὲ προβληματικὴ γιὰ τὴν ἀνθρώπινη κατάσταση ἐν γένει, πέρα ἀπὸ γεωγραφικὰ σύνορα καὶ πολιτικοκοινωνικὲς καταστάσεις. Βέβαια, οὔτε ὁ σταλινισμὸς γενικά, οὔτε ἡ σοβιετικὴ εἰσβολὴ τοῦ ’68 μποροῦσαν νὰ ἀγνοηθοῦν ὡς τὸ πλαίσιο τοῦ ἔργου του. Ἀλλὰ ἑρμηνεύονταν ὡς ἀφορμὲς καὶ ὄχι ὡς οὐσιώδη αἴτια τῆς προβληματικῆς του, ποὺ ἀναφερόταν ὑποτίθεται στὴν «ἀλλοτρίωση» ἡ ὁποία διαποτίζει τὸν κόσμο τῆς νεωτερικότητας στὴν ὁλότητά του (Δύση καὶ Ἀνατολή). Μὲ τὸν τρόπο αὐτό, ὅπως τονίζει ὁ Νόρμαν Πόντχορετς[2] σὲ μιὰ συγκλονιστικὴ ἀνοικτὴ ἐπιστολή του στὸν Κούντερα, διανοούμενοι καὶ πολιτικοὶ ποὺ φυσικὰ ἦταν ἀντίθετοι στὸν σταλινισμὸ καὶ στὴν σοβιετικὴ εἰσβολή, ἀλλὰ κύριο μέλημά τους ἦταν ἡ ἀπαξίωση τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ ὡς τῆς μήτρας τοῦ κακοῦ (δηλαδὴ τῆς ἀλλοτρίωσης) μποροῦσαν κάλλιστα νὰ ἀπαγάγουν τὸ ἴδιο τὸ ἔργο τοῦ Κούντερα γιὰ νὰ διεκπεραιώσουν ἕνα σκοπὸ ποὺ ἦταν ἀντίθετος μὲ τὸν δικό του. Γύρευαν λοιπὸν μέσα ἀπὸ μιὰν ἑρμηνευτικὴ πονηρία νὰ ἀκυρώσουν τὶς ἀξίες τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ (τὴν μετριοπάθεια, τὴν ἔλλογη ἀτομικότητα, τὴν ἐλευθερία τῆς συνείδησης κτλ.) ποὺ ὑπερασπιζόταν ὁ Τσέχος συγγραφέας. Μὲ τὴν ἐπιβολὴ μιᾶς τέτοιας ψεύτικης καθολικότητας στὴν σκέψη τοῦ Κούντερα συσκότιζαν τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ ἀβάσταχτο βάρος μιᾶς δουλείας ποὺ σκότωνε τὴν ἀνθρώπινη ψυχή, ἀπὸ τὸ ὁποῖο οἱ ἥρωές του δραπέτευαν μὲ τοὺς ἀνάλαφρους πτερυγισμούς τους πρὸς τὸν οὐρανὸ μιᾶς ἱερῆς ἰδιωτικῆς σφαίρας, δὲν ἦταν ἡ ἀλλοτριωμένη νεωτερικότητα τῶν νεανικῶν χειρογράφων κάποιου Μάρξ. Ἦταν ἡ μπότα ποὺ πάτησε τὴν Ἀνατολικὴ Εὐρώπη τὸ 1945 καὶ στέρησε τοὺς λαοὺς ἐκείνους ὄχι μόνο ἀπὸ τὴν πολιτική τους ἐλευθερία, ἀλλὰ κυρίως τὴν πνευματική τους κληρονομιὰ καὶ ἰδιοσυστασία. Καὶ οἱ λαοὶ ἐκεῖνοι δὲν ἀγωνιοῦσαν νὰ ξαναγυρίσουν στὸν νεαρὸ Μὰρξ οὔτε, Θεὸς φυλάξοι, στὸν «δημοκράτη» (!) Λένιν. Ἀλλὰ νὰ ξαναενταχθοῦν στὸ ἱστορικὸ ἔργο τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὸ ὁποῖο εἶχαν βίαια χωρισθεῖ. Αὐτὸ ἐδήλωνε μὲ κάθε σαφήνεια καὶ κατηγορηματικότητα τὸ δοκίμιο τοῦ 1983. Βέβαια ὁ ἴδιος ὁ Κούντερα ἄφηνε, λεκτικὰ τουλάχιστον, ἀνοίγματα γιὰ τέτοιες παραποιήσεις, ὅπως ἐτόνιζε πάλι ὁ Πόντχορετς ἐξορκίζοντάς τον νὰ μὴν τὶς ἐπιτρέπει. Καὶ πράγματι, πρόσφυγας στὸ Παρίσι ἀπὸ τὸ 1975, ἐδήλωνε τώρα ὅτι ἀδυνατοῦσε πλέον νὰ βρεῖ ἕναν ἐπίγειο τόπο ποὺ νὰ τὸν ἀποκαλεῖ πατρίδα. Ἦταν κάτοικος μιᾶς νοητῆς χώρας ποὺ ἦταν ἡ λογοτεχνικὴ γραφὴ καὶ δυσανασχετοῦσε μ’ ἐκείνους ποὺ διάβαζαν τὰ ἔργα του ὡς πολιτικὲς ἀλληγορίες. Εἶμαι συγγραφέας καὶ πάνω ἀπ’ ὅλα συγγραφέας, ἔλεγε, καὶ ὄχι πολιτικός. Καὶ διαμαρτυρόταν γιὰ κριτικοὺς ποὺ ἐντοπίζοντας μιὰ ἀναφορὰ στὸν σταλινισμὸ σὲ κάποιο κείμενό του τὸ ἀνέλυαν μόνο ὡς ἀντικαθεστωτικὸ μανιφέστο.[3] Ὡστόσο, ὁ Κούντερα δὲν ἀρνιόταν ἔτσι ὅτι ὁ λενινοσταλινισμὸς καὶ ἡ διανοητικὴ καὶ ἠθικὴ ἀσφυξία ποὺ εἶχε προκαλέσει ἦταν ὄντως ὁ καθοριστικὸς ὁρίζοντας τῆς συγγραφῆς του. Ἀντιθέτως, ἐναντιωνόταν στὴν πιὸ καταστροφικὴ ἀρχὴ τῆς λενινοσταλινικῆς «αἰσθητικῆς» (συγγνώμη γιὰ τὴν κακοποίηση τῆς λέξης), δηλαδὴ στὴν πολιτικὴ (διάβαζε κομματικὴ) ὑποδούλωση τῆς λογοτεχνίας.[4] Ἡ ἀντίθεση ἀνάμεσα στὴν πνευματικὴ καλλιέργεια καὶ τὴν στενῶς νοουμένη πολιτικὴ διατρέχει τὸν Ἀκρωτηριασμό, ὅπου ἡ χειραφέτηση τοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὴν ἐπὶ τοῦ ἐδάφους πολιτικὴ ἀναγκαιότητα θεμελιώνει ἀκριβῶς τὸ καθῆκον γιὰ τὴν ἀποτίναξη τῆς ρωσικῆς κατοχῆς στὴν Κεντρικὴ Εὐρώπη, περιοχὴ ποὺ ὁρίζεται μὲ ἀναφορὰ στὶς ἀξίες τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ. Ὅπως καὶ νά ’χει, πάντως, εἶναι γεγονὸς ὅτι τόσο τὰ κείμενα ὅσο καὶ οἱ αὐτοπεριγραφικὲς δηλώσεις τοῦ Κούντερα ἦταν εὐεπίφορες στὴν στρεψοδικία, κυρίως τῶν πάλαι διαλαμψάντων «ἀνανεωτῶν» τοῦ κομμουνισμοῦ, ποὺ μὲ τὴν ἀριστοτεχνικὴ διαλεκτική τους (ποὺ ὡς γνωστὸν διδάσκει ὅτι τὸ κάθε τι εἶναι τὸ ἴδιο μὲ τὸ ἀντίθετό του) ἐπέμεναν νὰ βλέπουν στὶς ἀνατολικοευρωπαϊκὲς ἐξεγέρσεις αὐτὸ ποὺ ποτὲ δὲν ἦταν, δηλαδὴ τὸ αἴτημα «τῶν ἐργατικῶν μαζῶν» γιὰ ἐπιστροφὴ στὸν «ἁγνὸ» λενινισμό, ἀντὶ γιὰ ἀγώνα γιὰ ἐλεύθερη δημοκρατικὴ ζωὴ δυτικοῦ τύπου. Εἰκάζω ὅτι ὁ Ἀκρωτηριασμὸς δὲν μεταφράσθηκε ποτὲ στὰ ἑλληνικὰ ἐπειδὴ προσέκρουε σὲ παρόμοιες ἰδεολογικὲς προσηλώσεις. Ἐπειδὴ βροντοφώναζε, ἐνάντια στὴν μεταπολιτευτική μας ὀρθοδοξία, ὅτι γιὰ τὸν Κούντερα ὅσο καὶ γιὰ ὅλους τοὺς ἀνατολικοευρωπαίους διανοουμένους τὸ ζητούμενο ἦταν ἀπαρέγκλιτα ἡ ἐπιστροφὴ στὴ Δύση. 2. Λέγοντας τὰ πράγματα μὲ τὸ ὄνομά τους Ὁ Ἀκρωτηριασμὸς ἦταν μιὰ κραυγὴ ἀγωνίας. Ἡ στιγμὴ ποὺ ἐμφανίσθηκε ἦταν κομβική. Ἦταν λίγο μετὰ τὸ πραξικόπημα τοῦ Γιαρουζέλσκι στὴν Πολωνία τὸ 1981, ἀντίδραση σὲ μιὰ βαθιὰ διεθνιστικὴ προσφορὰ ἀπὸ τὴ Μόσχα ποὺ ὁ Πολωνὸς στρατηγὸς δὲν μποροῦσε νὰ ἀρνηθεῖ: ρίξε τους στὶς φυλακὲς ἐσύ, ἀλλιῶς θὰ τὸ κάνουμε ἐμεῖς γιὰ σένα. Ἦταν ἡ στιγμὴ ποὺ ἀνάγκασε τὸν Μπερλιγκουὲρ νὰ δηλώσει ὅτι εἶχε πιὰ ἐξαντληθεῖ ἡ ἱστορικὴ δυναμικὴ τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης. Γιὰ κάθε ἔντιμο ἄνθρωπο ὁ κόμπος εἶχε φτάσει στὸ χτένι. Ἦταν τὸ ἀποκορύφωμα μιᾶς σειρᾶς μεταπολεμικῶν βιαιοτήτων στὴν Εὐρώπη ἀπὸ τοὺς Ρώσους, ἀπὸ τὸν ἀποκλεισμὸ τοῦ Βερολίνου τὸ 1948 καὶ τὴν αἱματηρὴ καταστολὴ τῆς ἐξέγερσης τῶν ἀνατολικογερμανῶν ἐργατῶν τὸ 1953, τὴν εἰσβολὴ στὴν Πολωνία τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1956 ποὺ τὴν τελευταία στιγμὴ δὲν ἐτόλμησαν καὶ ἐκείνη στὴν Οὑγγαρία λίγο μετὰ ποὺ τὴν ἐτόλμησαν μὲ τὸν πλέον κτηνώδη τρόπο, ἕως τὴν «ἀδελφικὴ βοήθεια» τῶν τὰνκς στὴν Τσεχοσλοβακία τὸ 1968. Τὸ διακύβευμα φαινόταν τώρα γραμμένο στὸν τοῖχο μὲ χτυπητὰ γράμματα. Ἀπὸ τὴν μιά, ἡ ἐλεύθερη ζωὴ τῶν ἴσων δικαιωμάτων στὴν Δύση, ποὺ καὶ οἱ ἴδιοι οἱ ἐκεῖ σταλινικοὶ τὰ διεκδικοῦσαν, τὰ ἀπολάμβαναν καὶ τὰ ἐργαλειοποιοῦσαν στὸ ἔπακρο. Καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη, ὁ συντριπτικὸς βηματισμὸς ἑνὸς στρατοκρατικοῦ Βεεμὼθ. Ἀπὸ τὴν μιά, ὅπως τὸ περιγράφει ὁ Κούντερα, ἕνας πολιτισμὸς ποὺ προάγει τὴν πολυμορφία τῶν τρόπων ζωῆς καὶ τῶν ἰδεῶν καὶ στὸν μικρότερο γεωγραφικὸ χῶρο, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἕνας ἀνατολίτικος δεσποτισμὸς ποὺ ζητάει νὰ ἐπιβάλει τὴν ὁμοιομορφία τῶν λόγων καὶ τῶν συμπεριφορῶν στὴν εὐρύτερη δυνατὴ ἔκταση. Ἕνας δεσποτισμὸς ποὺ πίσω ἀπὸ τὴν κομμουνιστική του μεταμφίεση διατηροῦσε ἄθικτα, καὶ μάλιστα ἐφόρτιζε δραστικά, τὰ ἐπεκτατικὰ ἀντανακλαστικὰ τοῦ τσαρικοῦ ἰμπεριαλισμοῦ ποὺ κατὰ τὸν 19ο αἰώνα ἀπεχθανόταν ὅλη ἡ προοδευτικὴ Εὐρώπη (περιλαμβανομένου τοῦ Μὰρξ καὶ τῶν ὀπαδῶν του). Αὐτὴν τὴν ἐκ τῶν πραγμάτων μανιχαϊκὴ διχοτομὴ ἀνέλαβε τώρα νὰ διατρανώσει ὁ Τσέχος συγγραφέας, μὲ ἁπλουστευτικὸ ἂν θέλετε τρόπο – ἂν καὶ αὐτὸ ἦταν ἀναπόφευκτο. Ὁ καιρὸς τῶν λεπτοφυῶν ἀναλύσεων εἶχε περάσει, εἶχε ἔρθει ἡ ὥρα νὰ ποῦμε τὰ σῦκα σῦκα. Ὁ Ἀκρωτηριασμὸς δὲν ἦταν ἕνα ἀκαδημαϊκὸ πόνημα. Ἦταν μιὰ cri de cœur μέσα ἀπὸ τὸν φλεγόμενο βυθὸ τῆς ἱστορικῆς στιγμῆς. Ο Μίλαν Κούντερα τον Ιούνιο 1981. © Louis Monier/ Getty Images/ Ideal Image Τὸ ἐπιχείρημα τοῦ κειμένου εἶναι ἁπλὸ καὶ ἀρχίζει μὲ μιὰ προγραμματικὴ ρήση ποὺ συμπυκνώνει τὸ νόημά του. Ὁ ἐκφωνητὴς τοῦ ραδιοφωνικοῦ σταθμοῦ τῆς Βουδαπέστης φώναξε λίγα λεπτὰ πρὶν βομβαρδισθεῖ ὁ σταθμὸς ἀπὸ τοὺς Σοβιετικοὺς καὶ ταφεῖ ὁ ἴδιος κάτω ἀπὸ τὰ συντρίμμια: «Γιὰ τὴν Οὑγγαρία καὶ γιὰ τὴν Εὐρώπη!». Ἦταν ἕνα συναίσθημα, λέει ὁ Κούντερα, ποὺ ὁ Σολζενίτσυν δὲν θὰ αἰσθανόταν οὔτε θὰ ἐπιδοκίμαζε ποτέ. Ὁ Σολζενίτσυν ἦταν τότε, μαζὶ μὲ τὸν Ζαχάρωφ, τὰ σύμβολα τῆς ἀντικαθεστωτικῆς διαμαρτυρίας στὴν Ρωσία. Ἀλλὰ ἀπὸ τότε καταπιανόταν ἐπίσης νὰ ἀναστήσει ἰδεολογικὰ τὴν Ἁγία Ρωσία τῶν Τσάρων ὡς τὸ ἀντίδοτο πρὸς τὸν ἐκ Δύσεως παρείσακτο κομμουνισμό. Ἦταν ἕνα πρόγραμμα ὁλότελα ἀσύμβατο μὲ τὶς θεμελιώδεις ἀξιολογικὲς ἐπιλογὲς τῶν κεντροευρωπαίων διανοουμένων. Γι’ αὐτοὺς ἡ Κεντρικὴ Εὐρώπη ἦταν στὴν καρδιὰ τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ αἰῶνες. Ἀνδρώθηκε ὑπὸ τὴν σκέπη τοῦ ρωμαιοκαθολικοῦ χριστιανισμοῦ καὶ συμμετεῖχε ὡς πρωτοπόρος στὰ μεγάλα ρεύματα τῆς λογοτεχνίας, τῆς φιλοσοφίας καὶ τῆς μουσικῆς (Κάφκα, Χάσεκ, Μπάρτοκ, Σοπέν, Λίστ, Φρόυντ). Πρόκειται γιὰ μιὰ ὀργανικὴ συνέχεια ποὺ εἶχε ἤδη ἀναδείξει ἀπὸ τὸν Μεσοπόλεμο ὁ μεγάλος Πολωνὸς ἱστορικὸς Ὄσκαρ Χάλετσκι, ἐνῶ ὁ Τσέσλαβ Μίλος τὴν διερεύνησε ἀργότερα στὸ ἐπίπεδο τῆς ποιητικῆς δημιουργίας. Ἡ Κεντρικὴ Εὐρώπη ἦταν μιὰ περιοχὴ ὅπου μιὰ πλειάδα λαῶν ζοῦσαν ὁ ἕνας δίπλα καὶ μαζὶ μὲ τὸν ἄλλον, ἀντλώντας ἀμοιβαῖα ἀπὸ τὸν πολιτισμὸ καὶ τὶς παραδόσεις τους, μὲ τὴν γερμανικὴ γλώσσα ὡς lingua franca καὶ τοὺς Ἑβραίους νὰ συμβολίζουν τὴν ὑπερεθνικὴ παγκοσμιότητα τοῦ πνεύματος γιὰ τὴν ὁποία ἔμελλε νὰ πληρώσουν τέτοιο φρικτὸ τίμημα. Ζοῦσαν ὑπὸ τὴν συμβατικὴ ἐπικυριαρχία τῶν Ἁψβούργων, ἀλλὰ κάτω ἀπὸ τὴν στέγη αὐτὴ ἀνέπτυξαν μιὰ διακριτὴ συλλογικὴ συνείδηση: δύστροπη ἀπέναντι στὴν κεντρικὴ ἐξουσία, εἰρωνικὴ καὶ μετριοπαθή, σκεπτικὴ ἀπέναντι στὶς μεγάλες θεωρίες, καὶ βαθιὰ μελαγχολική, ὅπως τὴν ὅρισε ὁ Οὗγγρος δοκιμιογράφος Γκιόργκυ Κόνραντ. Ὅμως, κάτω ἀπὸ μιὰ φαινομενικὴ ἡττοπάθεια σιγόβραζε ἕνα φρόνημα ἐξεγερσιακό. Αὐτὴ ἦταν «ἡ ἰσχὺς τῶν ἀνίσχυρων» ὅπως τὴν ὀνόμασε ὁ Βάτσλαβ Χάβελ. Μιὰ ἰσχὺς εἰρηνικὴ ἀλλὰ καὶ ἐν τέλει ἀμάχητη, ποὺ ἐκδηλώθηκε ὁρμητικὰ στὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου τὸ 1989. Τὰ σύνορα τῆς νοητῆς αὐτῆς Κεντρικῆς Εὐρώπης ἦταν ἀνὰ τοὺς αἰῶνες εὐμετάβλητα, ἀλλὰ περιορίζονται ὑπορρήτως στὸν Κούντερα στὴν Τσεχοσλοβακία, τὴν Οὑγγαρία καὶ τὴν Πολωνία.[5] Πίσω ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἀναπαράσταση διαγράφεται μιὰ νοσταλγία γιὰ τὴν Αὐστρουγγαρία. Ὄχι ὅπως ἦταν, ἀλλὰ ὅπως θὰ μποροῦσε νὰ εἶχε ὑπάρξει: ἂν ἡ δυναστεία εἶχε ἀρθεῖ στὸ ὕψος τῆς ὑπερεθνικῆς προσταγῆς καὶ δὲν εἶχε μείνει δέσμια στὸν μεσαιωνικὸ γερμανικὸ ἀπολυταρχισμό. Τὴν ἴδια νοσταλγία βλέπουμε νὰ τρεμοπαίζει καὶ στὸ ἔργο τῶν Τσβάιχ καὶ Ρότ, ἄλλων δύο γιγάντων τῆς κεντροευρωπαϊκῆς πνευματικῆς ἐποποιΐας. Ἀπέναντι σ’ ἕναν τέτοιο πολιτισμό, ποὺ κοχλάζει στὴν περίτεχνα ψυχολογικὴ καὶ βασανισμένη ἀνθρωπιά του, ὑψώνεται γιὰ τὸν Κούντερα ὁ γίγαντας τοῦ ρωσικοῦ ἰμπεριαλισμοῦ. Ἡ Ρωσία, κληρονόμος τοῦ θεοκρατικοῦ βυζαντινισμοῦ, τοῦ πρωτόγονου δεσποτισμοῦ τῶν Ταρτάρων, καὶ τοῦ προγράμματος τοῦ Πέτρου νὰ ἐπιβάλει μὲ σιδερένιο χέρι κάποιες πρακτικὲς εὐρωπαϊκὲς καινοτομίες μὲ μόνο κριτήριο τὴν γιγάντωση τῆς ἰσχύος τοῦ κράτους, δὲν ἔζησε ποτὲ τὴν δημοκρατία. Τὴν δὲ ἐλευθερία τὴν κατανόησε εἴτε ὡς ἀπαλλαγὴ τοῦ κράτους ἀπὸ ἀλλόφυλους ἐχθρούς, εἴτε ὡς τὴν μηδενιστικὴ παράκρουση κάποιων ξεριζωμένων διανοουμένων (βλ. Τουργκένιεφ), εἴτε ὡς φυγὴ πρὸς τοὺς μεταφυσικοὺς λειμῶνες τοῦ ὀρθόδοξου μυστικισμοῦ. Ποτὲ ὡς ἐλευθερία τῆς κριτικῆς συνείδησης τῶν ἀτόμων. Ὁ Κούντερα ἀπορρίπτει τὴν ἐθνοφυλετικὴ προσέγγιση στὴν εὐρωπαϊκὴ διχοτομή. Τὸ γεγονὸς ὅτι Τσεχοσλοβάκοι καὶ Πολωνοὶ εἶναι Σλάβοι δὲν ἔχει καμία σημασία, ἀφοῦ μετέχουν σὲ πολιτιστικὴ παράδοση ἀσύμβατη μὲ τὴν ρωσική. Ἐξοργίζεται ὅταν ἐνίοτε οἱ κριτικοὶ τοῦ ἀποδίδουν τὴν «βαθιὰ ψυχὴ» τοῦ σλαβισμοῦ. Τὴν ρωσοφιλία τῶν Τσέχων κατὰ τὸν Μεσοπόλεμο, ποὺ ἐκπροσωποῦσε ὁ πρόεδρος Μπένες, τὴν κατακρίνει ὡς πολιτικὴ ἀνοησία ποὺ διευκόλυνε τὴν σοβιετικὴ ἐπικυριαρχία στὴ χώρα τους. Πάνω ἀπ’ ὅλα ὅμως καταγγέλλει μιὰ στενὰ πολιτικὴ ἀνάγνωση τοῦ χωρισμοῦ. Ἀπὸ τὴ σκοπιὰ αὐτὴ μονάχα τὸ πολιτικὸ σύνορο ἀνάμεσα στοὺς δύο κόσμους μετράει: Δυτικὴ καὶ Ἀνατολικὴ Εὐρώπη, ὅπου ἡ τελευταία –ὑπὸ τὴν ἰσορροπία τοῦ πυρηνικοῦ τρόμου– θεωρεῖται ἀμετάκλητα τμῆμα τῆς ρωσικῆς αὐτοκρατορίας. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἡ πολιτιστικὴ ἰδιοπροσωπία τῶν κεντροευρωπαϊκῶν ἐθνῶν διαλύεται στὸν γκρίζο πολτὸ ἑνὸς homo sovieticus. Ὅμως ἡ διαφορὰ τῶν πολιτικῶν συστημάτων εἶναι ἕνα ἐπιφανειακὸ κριτήριο. Τὸ σύστημα ποὺ ἐπέβαλε ἡ Ρωσία εἶναι προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξάλειψη τοῦ ἐθνικοῦ χαρακτήρα καὶ τῶν πολιτιστικῶν παραδόσεων τῶν ὑποτελῶν χωρῶν. Πίσω ἀπὸ τὸ παραπέτασμα τοῦ κομμουνισμοῦ ἡ Δύση ἀδυνατεῖ ἢ ἀρνεῖται νὰ δεῖ τὶς ἱστορικὲς καταβολὲς τῆς σοβιετικῆς κατοχῆς, δηλαδὴ τὴν ἀπὸ αἰώνων ἐπεκτατικὴ τάση μιᾶς στρατιωτικὰ ὀργανωμένης κοινωνίας ποὺ κατανοεῖ τὴν ἐπέκταση αὐτὴ ὡς ἐκ Θεοῦ ἐντολή. Γιατὶ ὅμως ἡ Δύση, ρωτάει ὁ Κούντερα, ἀγνοεῖ σήμερα τὶς πολιτισμικὲς παραμέτρους τοῦ χωρισμοῦ τῆς Εὐρώπης; Ἐπειδή, ἀπαντάει, ἡ διεθνής της συμπεριφορὰ κυριαρχεῖται ἀπὸ μιὰ κοντόφθαλμη Realpolitik ποὺ παραχωρεῖ τὰ βιαίως κεκτημένα στὴ Ρωσία μὲ ἀντάλλαγμα μιὰν ἀμφίβολη ὑπόσχεση εἰρήνης. Ἐνῶ ταυτόχρονα ἔχει πάψει νὰ θεωρεῖ τὸν πολιτισμό της ὡς καίριο πυλώνα τῆς ἱστορικῆς της ἀποστολῆς. Ἡ Εὐρώπη δὲν ἐνδιαφέρεται σήμερα γιὰ τὸν πολιτισμό της, δηλώνει ἐπιθετικά. Εἶναι ἄλλη μιὰ πρόρρηση τοῦ Ἀκρωτηριασμοῦ ποὺ τὴν ἐποχή της φάνταζε ἴσως ὑπερβολική, σήμερα ὅμως δυστυχῶς μοιάζει ἐπιβεβαιωμένη. Πρὶν ἀπὸ σαράντα τόσα χρόνια ἡ καταδίκη τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ προερχόταν στὶς δυτικὲς χῶρες ἀπὸ μειοψηφίες, δηλαδὴ τὸ ἀπολιθωμένο περιθώριο τοῦ σταλινισμοῦ καὶ μιὰ ἐξημμένη «νεοαριστερὴ» νεολαία. Σήμερα ἔχει κατακτήσει δεσπόζουσες θέσεις ἀνάμεσα στὶς ἀκαδημαϊκὲς καὶ δημοσιογραφικὲς ἐλίτ, ποὺ περιγράφουν τὴν Δύση ὡς μιὰ κόλαση ρατσισμοῦ καὶ οἰκονομικῶν ἀνισοτήτων καὶ ἐπαινοῦν κάθε τι τὸ ἀντιδυτικό, ἀκόμα καὶ τὸν τζιχαντισμό, ὡς γνήσια ἀνθρωπιστικὲς ἐκφράσεις. Σήμερα ὅλο καὶ περισσότερο φαίνεται ἡ Δύση νὰ μισεῖ τὴν δική της πολιτιστικὴ κληρονομιά. 3. Ἕνα γλυκὸ παραμύθι καὶ κέτμαν Οἱ λίγες σελίδες τοῦ Κούντερα ξεσήκωσαν μιὰ ζωηρὴ συζήτηση. Τὸ 1989 δικαίωσε μὲν τὰ πολιτικὰ αἰτήματα ποὺ τὶς διέτρεχαν, μὲ τὸν καιρὸ ὅμως διατυπώθηκαν καὶ ἀξιοπρόσεκτες κριτικές. Εἶναι προφανὲς ὅτι πρόκειται ἐδῶ γιὰ μιὰ ἐξιδανίκευση τῆς Κεντρικῆς Εὐρώπης. Γιὰ νὰ τὸ ἐκφράσουμε συνοπτικά: οἱ δυστοπίες τοῦ Κάφκα δὲν ἀναδεικνύουν μόνο τὸ ἀπελπισμένο σθένος τῆς μοναχικῆς συνείδησης ἀπέναντι σὲ ἕνα γίγαντα ποὺ γυρεύει νὰ τὴν λιώσει. Ἀναδεικνύουν καὶ τὴν πραγματικότητα μιᾶς ἀνεξέλεγκτης ἐξουσίας ποὺ τὰ γραφειοκρατικά της πλοκάμια στραγγαλίζουν τὸ ἄτομο. Τί εἶναι ἄραγε πιὸ «ἀληθινὸ» στὴν Κεντρικὴ Εὐρώπη; Ὁ εἰρωνικὸς καὶ πολυμήχανος Σβέικ; Ἢ ἡ σκουριασμένη στρατοκρατικὴ μηχανὴ ποὺ τὸν συνθλίβει, αὐτὴ ποὺ μὲ τὶς ἀπολυταρχικὲς καὶ ρατσιστικὲς ἐμμονές της (ὁ στρατάρχης φὸν Χέτσεντορφ μισοῦσε λυσσασμένα τοὺς Σέρβους)[6] «χάρισε» στὴν Εὐρώπη τὴν πρώτη πράξη τῆς φρίκης στὸν ἀνείπωτα φρικτὸ εἰκοστὸ αἰώνα; Ἡ καλοκάγαθη Αὐστρουγγαρία δὲν εἶναι παρὰ ἕνα γλυκὸ παραμύθι ποὺ ἀναζωπυρώνεται τὶς τελευταῖες δεκαετίες ἀπὸ τηλεοπτικὲς σειρὲς μὲ τὴν ἀγγελικὴ Ρόμυ Σνάιντερ ὡς Σίσυ καὶ τὸ χαμόγελο τοῦ γέροντα Φραγκίσκου Ἰωσὴφ μὲ τοὺς φουντωτοὺς μύστακες στὰ πορτραῖτα ποὺ καὶ σήμερα κρέμονται στὰ θαυμαστὰ καφεποτεῖα τῆς Βιέννης. Ὅπως τονίζει ὁ Τίμοθυ Γκάρτον-Ἄς,[7] ἀκόμα κι ἂν ὑποθέσουμε ὅτι ὑπῆρξε ἕνας ἑνιαῖος πολιτιστικὸς χῶρος στὴν Κεντρικὴ Εὐρώπη, εἶναι ἐξαιρετικὰ ἀμφίβολο ἂν τὰ διαφωτιστικὰ ρεύματα τοῦ σκεπτικισμοῦ, τῆς μετριοπάθειας καὶ τῆς ἀμφισβήτησης τῆς αὐταρχικῆς ἐξουσίας ἦταν τόσο κυρίαρχα ὅσο τὰ παρουσιάζει ὁ Κούντερα. Οἱ διάχυτοι ἐθνικισμοὶ τῶν λαῶν τῆς περιοχῆς δὲν ἦταν μονάχα ἀπελευθερωτικοὶ ἀπέναντι στὸν συγκεντρωτισμὸ τῆς Διπλῆς Μοναρχίας, ἀλλὰ καὶ ἐχθρικοὶ ἀναμεταξύ τους. Ἀπὸ τὸ γεγονὸς –ὅπως γίνεται πάντα– ὅτι δυὸ καὶ τρεῖς ἐθνικὲς κοινότητες διεκδικοῦν τὴν ἴδια ἔκταση γῆς (βλ. Ὀθωμανικὴ Μακεδονία). Ἡ ἀμοιβαία ἀνεκτικότητα δὲν θάλλει σὲ τέτοιο ἔδαφος. Ὅσον ἀφορᾶ τοὺς Ἑβραίους, ὁ Κούντερα μπορεῖ νὰ τοὺς θαυμάζει καὶ νὰ τοὺς ἀγαπᾶ, ὅμως ἡ πλειονότητα τοῦ πληθυσμοῦ (ἰδίως τοῦ ἀγροτικοῦ) τῆς Κεντρικῆς Εὐρώπης του εἶναι ξεκάθαρο ὅτι δὲν συμμεριζόταν ποτὲ αὐτὰ τὰ καλὰ συναισθήματα. Ὁ ἀντισημητισμὸς ἦταν τόσο πλατιὰ διαδεδομένος ὅσο καὶ στὴ Ρωσία (χωρὶς τὰ πογκρόμ), θρησκευτικὸ ἀντανακλαστικὸ τὸ ὁποῖο πηγάζει ἀκριβῶς ἀπὸ τὴν πολιτιστικὴ ἐπενέργεια τοῦ μεσαιωνικοῦ ρωμαιοκαθολικισμοῦ ποὺ ὁ Κούντερα θεωρεῖ κρίσιμο κριτήριο γιὰ τὴν ὀργανικὴ ἔνταξη τῆς περιοχῆς στὴ Δύση.[8] Διαβόητο παράδειγμα διαχρονικὰ ἡ Πολωνία, μὲ τελευταία ἔξαρση τὸν «ἀντισιωνιστικὸ» διωγμὸ τοῦ 1968. Ἀλλὰ καὶ ἡ Οὑγγαρία ὅπου ὁ ἀντισημιτισμὸς κρύβεται τὰ τελευταῖα χρόνια πίσω ἀπὸ φλογερὰ ἐθνικὰ αἰσθήματα καὶ προσχηματικὲς ἐκστρατεῖες κατὰ τοῦ Σόρος (βλ. ἐκδίωξη τοῦ Πανεπιστημίου Κεντρικῆς Εὐρώπης ἀπὸ τὴ Βουδαπέστη). Μιὰ ἐκδήλωση ἐθνοκαθαρτικοῦ ρατσισμοῦ ἦταν ἡ ἐκδίωξη τὸ 1945-46 ἀπὸ τὴν δημοκρατικὴ κυβέρνηση Μπένες τῆς Τσεχοσλοβακίας δυόμισι περίπου ἑκατομμυρίων Γερμανῶν ἀπὸ τὴ Σουδητία ὡς ἐκδίκηση γιὰ τὸν ρόλο τοῦ Χένλαϊν καὶ τῶν ναζιστῶν τῆς περιοχῆς στὴν χιτλερικὴ ὑποδούλωση τῆς χώρας. Ἡ ἔννοια ὅμως τῆς «συλλογικῆς εὐθύνης» ἦταν ναζιστικὸ κατασκεύασμα, ὅπως ναζιστικὴ ἦταν καὶ ἡ γλώσσα ποὺ χρησιμοποίησε ὁ Μπένες κηρύσσοντας «τὴν τελικὴ λύση τοῦ Γερμανικοῦ προβλήματος» (μὲ τὴν ἔγκριση ἂς ὑπογραμμισθεῖ τῆς συμμαχικῆς διάσκεψης τοῦ Πότσνταμ). Πρὸς μεγίστη τιμή τους, τὴν ἠθικὴ καὶ πολιτικὴ ἀπαξία τοῦ διωγμοῦ αὐτοῦ, ποὺ συνοδεύθηκε ἀπὸ μαζικοὺς θανάτους (300.000 περίπου) ἀπὸ ἀντίποινα καὶ κακουχίες, κατήγγειλαν Τσεχοσλοβάκοι διανοούμενοι στὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ ’60. Ἀργότερα καὶ ἡ ἴδια ἡ δημοκρατικὴ κυβέρνηση τῆς Τσεχίας, μετὰ τὴν πτώση τοῦ κομμουνισμοῦ, ἀνέλαβε τὴν εὐθύνη γιὰ τὰ δεινὰ ποὺ ἐπισώρευσε ὁ διωγμὸς πάνω σὲ ἀθώους ἀνθρώπους. Ἡ ἐξιδανικευμένη εἰκόνα τοῦ Κούντερα ὀφείλεται στὸ ὅτι ἡ ἀνάλυσή του ἀναφέρεται κυρίως στὸ στρῶμα τῶν διανοουμένων, ὅπου ἡ πολιτιστικὴ ἔνταξη στὴ Δύση ἦταν συνειδητὴ καὶ ὄντως κυρίαρχο αἴσθημα. Ὅμως δὲν ἴσχυαν τὰ ἴδια στὰ εὐρύτερα στρώματα τοῦ πληθυσμοῦ, ποὺ μὲ τὸν ἕνα ἢ τὸν ἄλλο τρόπο συμβιβάστηκαν μὲ τὴν σταλινικὴ δικτατορία. Τοὺς κοινωνικοὺς καὶ πολιτικοὺς μηχανισμοὺς τῆς ὑποταγῆς αὐτῆς τοὺς ἔχει περιγράψει ἐπαρκῶς ἡ Ἂν Ἄπλμπαουμ.[9] Τὶς ψυχολογικὲς ὅμως διαδικασίες τὶς ἀπέδωσε ἀριστοτεχνικὰ ὁ Τσέσλαβ Μίλος στὴν Αἰχμάλωτη διάνοια.[10] Ἐκεῖ δείχνει ὅτι ἡ συνθηκολόγηση μὲ τὸν σταλινισμὸ ἦταν συνηθισμένη ἀκόμα καὶ ἀνάμεσα στοὺς διανοουμένους, φέρνοντας δύο κρίσιμα παραδείγματα. Οἱ συγγραφεῖς Α καὶ Β (Ἀντρεγιέφσκι καὶ Μπορόφσκι) ἦταν κατὰ τὸν Μεσοπόλεμο πρωτοπόροι δημοκράτες καὶ μὲ δεσμοὺς μὲ τὴν Καθολικὴ Ἐκκλησία. Μετὰ ὅμως τὴν βίαη ἐπιβολὴ τοῦ κομμουνισμοῦ στὴν Πολωνία ἀναδείχθηκαν σὲ ἀναίσχυντους προπαγανδιστὲς τοῦ καθεστῶτος. Ἡ πιὸ διαδεδομένη στάση ἦταν αὐτὸ ποὺ ὁ Μίλος ὀνομάζει μὲ τὴν περσικὴ λέξη κέτμαν καὶ στὴν Ἰταλία ἐπὶ φασισμοῦ ὀνομαζόταν Νικοδημισμός (Nicodemismo).[11] Πρόκειται γιὰ μιὰ συνειδητὴ διπροσωπία, ἡ ὁποία ἐξωτερικὰ συμμορφώνεται μὲ τὶς ἐπιταγὲς τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ, συνειδησιακὰ ὅμως ἐχθρεύεται τὸ σύστημα. Ἡ πιὸ διεισδυτικὴ πτυχὴ τῶν ἀναλύσεων τοῦ Μίλος εἶναι ἡ ἀνάπτυξη τῶν ἐπιχειρημάτων ποὺ τὸ ἄτομο ἐπινοεῖ στὸν ἐσωτερικὸ διάλογο μὲ τὴ συνείδησή του γιὰ νὰ πείσει τὸν ἑαυτό του ὅτι ἡ ἐξωτερικὴ συμμόρφωση εἶναι δικαιολογημένη: ἡ ἰδεολογία εἶναι σωστὴ ἀλλὰ τὰ ἄτομα ποὺ τὴν ἐφαρμόζουν ἀνίκανα καὶ ἀνήθικα, τὸ παλιὸ καθεστὼς ἦταν διεφθαρμένο, θὰ διορθώσουμε τὸ καθεστὼς ἀπὸ τὰ μέσα, κάποια σωστὰ πράγματα ἔχουν γίνει, δὲν ὑπάρχει ἐναλλακτικὴ ἐπιλογὴ κτλ. Βέβαια στὸ τέλος τῆς διελκυστίνδας τούτης προβάλλει συχνὰ ἡ λύπηση καὶ τὸ μίσος γιὰ τὸν ἑαυτό μας. Ἀσφαλῶς καὶ ὁ Κούντερα ἔχει ἐπίγνωση τῶν διεργασιῶν αὐτῶν, ὅταν στὸν Ἀκρωτηριασμὸ μέμφεται τὸν φιλορωσισμὸ τῶν ἐλὶτ καὶ τοῦ πλήθους στὴ χώρα του, ἐνῶ στὸ λογοτεχνικὸ ἔργο του (ὅπως λ.χ. στὸ Βιβλίο τοῦ γέλιου καὶ τῆς λήθης) περιγράφει τοὺς πανηγυρισμοὺς στοὺς δρόμους καὶ τὸν ἐνθουσιασμὸ τῶν οὐτοπικῶν διανοουμένων μετὰ τὸ πραξικόπημα τῆς Πράγας τὸ 1948 ποὺ ἐγκαινίασε τὴν δικτατορία τοῦ ΚΚ. Κάτι ἀντίστοιχο μὲ τοὺς δικούς μας χοροὺς στὸ Σύνταγμα τὸ βράδυ τοῦ δημοψηφίσματος τοῦ 2015… Θὰ πρέπει νὰ ὑπενθυμίσουμε ἐπίσης ὅτι σὲ δύο ἀπὸ τὶς ἐπίλεκτες χῶρες τοῦ Κούντερα, τὴν Πολωνία καὶ τὴν Οὑγγαρία, ἀνέλαβε δημοκρατικὰ τὴν ἐξουσία τὰ τελευταῖα χρόνια ἕνας αὐταρχικὸς λαϊκισμὸς περιορίζοντας ἐπικίνδυνα τὶς συνταγματικὲς ἐλευθερίες. Ἂν πιστέψουμε τὰ ἀποτελέσματα τῶν ἐκλογῶν, οἱ φιλοευρωπαϊκὲς δυνάμεις ἐκεῖ ἀπολαμβάνουν λαϊκὴ στήριξη τῆς τάξεως τοῦ 30-40%. Ἂν καὶ ἡ ἐπιδρομὴ τοῦ Πούτιν φαίνεται νὰ ἔχει ἐνισχύσει τὸ φιλοδυτικὸ ρεῦμα, τουλάχιστον στὴν Πολωνία. Ὅλα τὰ παραπάνω δὲν ἀναιροῦν τὴν ἀξία τοῦ Ἀκρωτηριασμοῦ. Οἱ παραπάνω κριτικὲς δὲν εἶναι ἀβάσιμες. Ὑπολαμβάνουν ὅμως τὸ κείμενο ὡς κάτι ποὺ δὲν ἦταν, δηλαδὴ ὡς ἱστορικὴ καὶ κοινωνιολογικὴ πραγματεία. 4. Μπρόντσκυ κατὰ Κούντερα: Ὑπόθεση Ντοστογιέφσκυ Τὰ κριτικὰ σχόλια τοῦ Γιόζεφ Μπρόντσκυ διατυπώθηκαν λίγο μετὰ τὴν δημοσίευση τοῦ Ἀκρωτηριασμοῦ. Ἔθεταν ὄντως κεφαλαιώδη θεωρητικὰ ζητήματα, ἀδικοῦσαν ὅμως τὸν ἑαυτό τους γιατὶ υἱοθέτησαν ἕναν ὑπὲρ τὸ δέον προσωπικὸ τόνο.[12] Στὴν Εἰσαγωγὴ σὲ μία παραλλαγή,[13] ἕνα συνοδευτικὸ τοῦ Ἀκρωτηριασμοῦ δοκίμιο, ὁ Κούντερα ἑστίαζε στὸ ἔργο τοῦ Ντοστογιέφσκυ, τοῦ πιὸ στενόρειου κήρυκα τοῦ σλαβόφιλου ἀντιδυτικισμοῦ. Ἡ καταδικαστική του κρίση βασίζεται στὸ ὅτι στὸ πνευματικὸ σύμπαν τοῦ Ντοστογιέφσκυ κυριαρχεῖ ἕνας «ὑστερικὸς συναισθηματισμός», ὅπου τὸ συναίσθημα καθαυτὸ μεταμορφώνεται στὴν μοναδικὴ ἀξία. Στὴν δυτικὴ παράδοση ἀντίθετα ἡ ἀξία εἶναι ἀπόρροια τῆς ἐφαρμογῆς τοῦ κριτικοῦ λόγου πάνω στὸν βρασμὸ τῆς ζωῆς. Οἱ ἀξίες παράγονται ἀπὸ τὴν δημιουργικὴ σύγκρουση τῆς ὀρθολογικότητας μὲ τὰ ἀρχέγονα πάθη. Τὸ συναίσθημα δὲν ἀπαξιώνεται ἔτσι, οὔτε ἐξαφανίζεται, ἀλλὰ δὲν συνιστᾶ αὐταξία. Τὸ ζητούμενο ἐδῶ εἶναι ὁ καθαρμὸς τῶν συναισθημάτων, ἡ ὑπερνίκηση τῶν καταστροφικῶν ροπῶν τῆς ὠμῆς ψυχολογίας (τοῦ ἐνστίκτου τοῦ θανάτου, γιὰ νὰ μιλήσουμε τὴν γλώσσα τοῦ Φρόυντ), καὶ ἡ ἐπίταξη τῶν ἀγαπητικῶν ἐνορμήσεων (τοῦ ἐνστίκτου τοῦ ἔρωτα) γιὰ τὸ ἔργο τῆς δημιουργίας ἑνὸς πολιτισμοῦ ποὺ ἑδράζεται στὴν ἀναγνώριση τοῦ ἄλλου ἀπὸ τὸ ἔλλογο Ἐγὼ (αὐτὴ εἶναι καὶ ἡ οὐσία τῆς καντιανῆς κατηγορικῆς προσταγῆς). Αὐτοῦ τοῦ τύπου ἡ ἀμοιβαιότητα εἶναι ἔργο τῆς ὀρθολογικῆς συνείδησης, ποὺ δὲν παραδίδεται στὴν ὁρμὴ τῶν συγκινήσεων οἱ ὁποῖες ἀναβλύζουν ἀπὸ κάποιο ἄλογο «βάθος», ἀλλὰ τὰ διαπλάθει καὶ τὰ μετουσιώνει σὲ «ἀντικειμενικὸ πνεῦμα» (γιὰ νὰ μιλήσουμε τὴν γλώσσα τοῦ Χέγκελ), δηλαδὴ σὲ κοινωνικοὺς θεσμοὺς ποὺ ἐπιτρέπουν τὴν ἐλεύθερη ἄσκηση καὶ τοῦ λόγου καὶ τῆς φαντασίας ἀπὸ ὅλα τὰ ἄτομα, χωρὶς ὅμως νὰ ἐπιτρέπει στὴν ἀτομικὴ προαίρεση νὰ καταπατήσει τὴν ἐλευθερία τῶν ἄλλων ἀτόμων. Τὸ ἔργο αὐτὸ εἶναι δύσκολο, ὑπὸ διαρκὴ ἀπειλή, καθόλου τελεσίδικο καὶ προπαντὸς κριτικὸ ἀπέναντι πρῶτα ἀπ’ ὅλα στὴν ἴδια τὴν συλλογικὴ προσταγὴ ποὺ τὸ διευθύνει. Γιατὶ ἔχει ἀπόλυτη ἐπίγνωση τῆς μοναδικότητας τῶν βλέψεων, ὁραμάτων καὶ σκοπῶν τῆς κάθε ἀτομικῆς συνείδησης. Ο Αλεξάντρ Γιάκοβλεφ, ο «πατέρας της γκλάσνοστ», στην Φρανκφούρτη τον Οκτώβριο του 2003. © Photomax / Alamy / Visual Hellas Ἡ ὀρθολογικότητα, λοιπόν, καταλήγει ὁ Κούντερα, δὲν εἶναι δογματική, ἀλλὰ σκεπτικὴ καὶ σχετικιστική. Γιατὶ ἀναγνωρίζει ἀκριβῶς τὴν ἐγγενὴ καὶ ἀξεπέραστη πολλαπλότητα τῆς ζωῆς. Ἀπὸ τὰ παροιμιώδη «ἄλογα βάθη», ἀντίθετα, ξεπηδάει μονάχα μιὰ στοιχειακὴ ἐγωπαθὴς ἐνόρμηση, ποὺ ἀκραία της ἔκφανση εἶναι ὁ ἐξημμένος μυστικισμὸς τοῦ στάρετς ὁ ὁποῖος ἰσχυρίζεται ὅτι κοιτάει τὸν Θεὸ κατάματα καὶ ἑνώνεται μαζί Του. Μὲ τοὺς ὑπόλοιπους ἐμᾶς νὰ πρέπει νὰ στοιχηθοῦμε πίσω ἀπὸ τὸν Ἅγιο Γέροντα – ἢ κάθε ἀγύρτη κληρικό, λαϊκὸ ἢ πολιτικὸ ποὺ ὑποκρίνεται ὅτι «βλέπει» τὴν Ἀπόλυτη Ἀλήθεια. Τὸ λογοτεχνικὸ πρότυπο τοῦ Κούντερα εἶναι ὁ Ντιντερό: οἱ ἀπελπισμένοι στεναγμοὶ τῆς Καλόγριας, ὁ διαλυτικὸς σαρκασμὸς τοῦ Ἀνιψιοῦ τοῦ Ραμὼ ἀπέναντι στὴν κάθε ἐξουσία – ἀκόμα καὶ ἐκείνη τοῦ λόγου. Ἡ φιλοσοφικὴ «μεταγλώττιση» τῆς κριτικῆς τοῦ Κούντερα στὸν Ντοστογιέφσκυ δὲν ἀπαντᾶται στὸ δοκίμιό του, ἀλλὰ ὀφείλεται στὸν γράφοντα. Ὁ Κούντερα ἀσφαλῶς δὲν θέλει νὰ εἶναι φιλόσοφος, ὅπως δὲν θέλει νὰ εἶναι ἱστορικός. Φρονῶ ὅμως ὅτι οἱ φιλοσοφικὲς ἀναφορὲς ἀποδίδουν μὲ ἀνεκτὴ ἀκρίβεια τὴν στοχαστικὴ παράδοση μέσα στὴν ὁποία ἐγγράφονται τὰ ἐπιχειρήματά του. Ὁ Μπρόντσκυ ἔχει ρωσικὲς ρίζες καὶ εἶναι φυσιολογικὸ νὰ ὑπεραμύνεται τοῦ Ντοστογιέφκυ. Τὸν θεωρεῖ ὀργανικὸ συστατικὸ τῆς εὐρωπαϊκῆς παράδοσης ὡς τὸν πιὸ εὐαίσθητο παλμογράφο τοῦ σκοταδιοῦ τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς. Ἂν ἐννοεῖ μὲ αὐτὸ ὅτι ὁ Ντοστογιέφσκυ διδάσκεται ἀδιαλείπτως στὰ μαθήματα γιὰ τὸ μυθιστόρημα καὶ τὴν ὑπαρξιακὴ φιλοσοφία τῶν δυτικῶν πανεπιστημίων ἢ καὶ ἀκόμα ὅτι ἔχει ἐπιρροὴ σὲ σημαντικὴ μερίδα τῶν διανοουμένων, ἔχει δίκιο. Ὅμως, ὁ Ντοστογιέφσκυ εἶναι ἐπίσης κάποιος ποὺ διεκδικεῖ τὸ δικαίωμα νὰ πιστεύει ὅτι 2+2=5 (βλ. Ὑπόγειο), ἐπειδὴ ἡ ἐλευθερία ὑποτίθεται ὑπάρχει μόνο ὅταν σπάσουν τὰ δεσμὰ τῆς λογικῆς. Πέρα ἑπομένως ἀπὸ τὸ στενότερο ζήτημα τῆς αἰσθητικῆς ἀξίας τοῦ ἔργου του, ἡ κοσμοθεωρία του εἶναι ἀσύμβατη μὲ τὴν ἐπιστημολογικὴ κριτικότητα καὶ τὴν ὀντολογικὴ ἀμφιβολία ποὺ σφραγίζει τὸν δυτικὸ στοχασμό. Ὁ Μπρόντσκυ ἀναφέρεται στὸν Ρουσσὼ ὡς τὸν πατέρα ἑνὸς ἀντίστοιχου ὑποτίθεται δυτικοῦ ἀνορθολογισμοῦ. Ὁ παραλληλισμὸς εἶναι ὁλωσδιόλου ἄτοπος: τὸ «ἐσωτερικὸ συναίσθημα» (sentiment interieur) ἐδῶ δὲν εἶναι μὲ κανένα τρόπο ὁ μυκηθμὸς ἀρχέγονων ὁρμῶν. Ἡ ἀνθρωπολογία, ἡ θρησκευτικότητα ἀκόμα καὶ ἡ γλώσσα τοῦ Γάλλου διαποτίζονται ἀπὸ τὶς εὐαισθησίες τοῦ αἰώνα τῶν Φώτων. Ὁ ἐφημέριος ἀπὸ τὴν Σαβοΐα καὶ ὁ στάρετς Ζωσιμᾶς κηρύσσουν δύο ἀμοιβαίως ἀποκλειόμενα κοσμοείδωλα, θρησκεῖες, ἀνθρωπολογίες. Ὁ ἀντιδυτικὸς τροπισμὸς τοῦ Μπρόντσκυ ἐντείνεται μὲ τὴν ὑπόλοιπη ἐπιχειρηματολογία του. Τὸ ἀπόσταγμα εἶναι τὸ ἑξῆς: ὁ μαρξισμὸς ποὺ ὑποδούλωσε τὴ Ρωσία καὶ ἐρήμωσε τὸν πολιτισμό της ἦταν ἰδεολογικὸ κατασκεύασμα δυτικῆς καταγωγῆς καὶ πουθενὰ δὲν ἀντιμετώπισε τόσο ἰσχυρὴ ἀντίσταση ὅσο ἐκεῖ, τόσο στὴν πνευματικὴ ὅσο καὶ στὴν πολιτικοστρατιωτικὴ σφαίρα. Ἐννοεῖ τοὺς Δαιμονισμένους τοῦ Ντοστογιέφσκυ καὶ τὸν ἐμφύλιο ποὺ ἀκολούθησε τὸ πραξικόπημα τῶν μπολσεβίκων τὸ 1917. Ἀλλὰ καὶ στὰ δύο ἔχει ἄδικο. Ὁ ἐμφύλιος Κόκκινων καὶ Λευκῶν ἦταν σύγκρουση δύο ἀνορθόλογων μεσσιανισμῶν, τοῦ ἀδίστακτου βολονταρισμοῦ τοῦ Λένιν καὶ τοῦ παλαίφατου μυστικισμοῦ τῆς Ἁγίας Ρωσίας. Δυὸ τερατόμορφοι δεσποτισμοὶ πάλευαν νὰ δαγκώσουν ὁ ἕνας τὸ κεφάλι τοῦ ἄλλου ἀφήνοντας στὸ διάβα τους ἀμέτρητα ἀθῶα θύματα ὁ καθένας. Δεκαετίες ἀργότερα, ὅμως, ἡ συγκυριακὴ τούτη ἀντιπαλότητα θὰ ξεπερνιόταν αἰσίως, μὲ τὴν ἐπίσημη ἰδεολογικὴ συνένωση τσαρισμοῦ, ὀρθοδοξίας καὶ σταλινισμοῦ στὴ Ρωσία τοῦ Πούτιν. (Τὰ εὐρασιατικὰ παραληρήματα τοῦ Ντούγκιν ὅπου διαπράττεται αὐτὴ ἡ ἀηδὴς ἀλχημεία εἶναι ὑποχρεωτικὸ ἀνάγνωσμα στὶς ρωσικὲς στρατιωτικὲς σχολὲς σήμερα). Οἱ Δαιμονισμένοι καταφέρονται ἐναντίον ἑνὸς δολοφονικοῦ μηδενισμοῦ (τύπου Νετσάεφ) ποὺ δὲν ὑπῆρξε ποτὲ συστατικὸ τοῦ δυτικοῦ σοσιαλισμοῦ, γιὰ νὰ ἐγκαλέσουν τὴ Δύση γιὰ τὸν …ὀρθολογισμό της. Ὅσον ἀφορᾶ, τέλος, τὸν λενινισμὸ ποὺ ἐπικράτησε στὴ Ρωσία, αὐτὸς εἶχε ξεριζώσει τὴν δημοκρατικὴ καρδιὰ τοῦ γνήσιου μαρξισμοῦ καὶ διακόψει κάθε ἰδεολογικὴ ἤ συναισθηματικὴ σχέση μὲ τὸ ἐργατικὸ κίνημα στὴ Δύση. Ὁ Μὰρξ (ὅποιες κι ἂν ἦταν οἱ ἀτέλειες τῶν θεωριῶν του) πίστευε ὅτι τὸ κομμουνιστικὸ κόμμα (ἡ ἀριστερὰ τοῦ δημοκρατικοῦ κινήματος, ὅπως τὸ ὀνόμαζε) θὰ ἐξέφραζε πιστὰ τὴν ἱστορικὴ συνείδηση τοῦ προλεταριάτου, ὅταν αὐτὸ ὡς κοινωνικὸ σῶμα θὰ τὴν ἀποκτοῦσε μέσα ἀπὸ τὶς συλλογικές του ἐμπειρίες. Ὁ Λένιν πίστευε τὸ ἀντίθετο: τὸ προλεταριάτο ὡς τάξη ποτὲ δὲν θὰ ἀνέπτυσσε ὀρθὴ συνείδηση, τὴν ὁποία θὰ τοῦ ἐμφύτευαν ἐκ τῶν ἄνω οἱ ἰλλουμινάτοι τῆς παρέας τοῦ Οὐλιάνωφ. Γιὰ τὸν Μὰρξ τὸ κόμμα ἀκολουθεῖ καὶ ὑπηρετεῖ τὴν τάξη, γιὰ τὸν Ρῶσο ἡ τάξη ὑποτάσσεται στὴ στενὴ κλίκα τῶν ἀνεπάγγελτων «ἐπαγγελματιῶν» τῆς «ἐπαναστατικῆς» βίας. Ὅλοι οἱ πραγματικοὶ μαρξιστές, ἀπὸ τὸν Κάουτσκυ ὡς τὴν Λούξεμπουργκ, καταδίκασαν αὐτὴν τὴν διαστροφή. Ὁ λενινισμὸς ἦταν μιὰ φαντασίωση ποὺ βρωμοῦσε ἀνατολίτικο δεσποτισμό. Καὶ ὅταν οἱ προσδοκίες του καὶ προβλέψεις του γιὰ γενικὴ ἐπανάσταση στὴν Εὐρώπη διαψεύσθηκαν παταγωδῶς κήρυξε μετὰ τὸ 1921 τὴν Ἀνατολὴ ὡς τὸν προνομιακὸ τόπο γιὰ τὴν ἐπανάσταση (μὲ τὸ Συνέδριο τῶν Λαῶν τῆς Ἀνατολῆς στὸ Μπακοὺ καὶ τὴν ἵδρυση τοῦ ΚΟΥΤΒ). Τὰ παραπάνω δὲν σημαίνουν ὅτι στὸν ρωσικὸ πολιτισμὸ τῶν δύο τελευταίων αἰώνων δὲν ὑπάρχουν δυτικοευρωπαϊκῆς ἐμπνεύσεως ρεύματα καὶ διανοητές. Κάθε ἄλλο: ἔρχονται στὸν νοῦ ὁ Χέρτσεν στὴν φιλολογικὴ κριτική, οἱ Τσαϊκόφσκυ, Στραβίνσκυ, Προκόφιεφ στὴ μουσική, ὁ Πλεχάνωφ στὴν σοσιαλδημοκρατικὴ θεωρία, καθὼς καὶ ἡ πρωτοπορία τοῦ μοντερνισμοῦ στὶς τέχνες καὶ τὰ γράμματα στὶς ἀρχὲς τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα. Ὅλα αὐτὰ ὅμως πνίγηκαν καὶ σκορπίστηκαν ἀπὸ τὴν μπολσεβίκικη βία. Κι ἔτσι ἕνα αἰώνα μετὰ βλέπουμε τὴν ἐθνοσταλινικὴ ἀντίδραση νὰ καταλύει κάθε ἐλευθερία καὶ νὰ ἀπειλεῖ τὴν Εὐρώπη. 5. Μιὰ φευγαλέα δυτικὴ στιγμὴ στὴ Ρωσία: Γκορμπατσὼφ καὶ Γιάκοβλεφ Ὑπῆρξε ἕνα σύντομο διάλειμμα ὅταν ἀνάβλυσε ἀπὸ τὰ κάτω στὴ Ρωσία ὁ πόθος γιὰ μιὰ «κανονικὴ ζωὴ» σύμφωνα μὲ τὶς οἰκουμενικὲς ἀξίες τῆς ἀτομικῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς δημοκρατικῆς συμμετοχῆς, ὁ πόθος γιὰ τὴν ἀποκατάσταση τῶν δεσμῶν μὲ τὴ Δύση. Τὴν περίοδο αὐτὴ βγῆκε ὁρμητικὰ στὴν ἐπιφάνεια καὶ ὁ συσσωρευμένος τὶς σκοτεινὲς δεκαετίες πόνος καὶ ἡ ὀργὴ γιὰ τὰ μαζικὰ ἐγκλήματα τῶν Ἀρχῶν κατὰ τοῦ πληθυσμοῦ, στὴν Οὐκρανία κατὰ πρῶτον, στὶς χῶρες τῆς Βαλτικῆς καὶ ἀλλοῦ. Τὰ θύματα τῶν Γκουλὰγκ ἀπέκτησαν τώρα φωνὴ καὶ μὲ τὴν ἵδρυση τοῦ Μεμοριὰλ μιὰ ὀργάνωση νὰ ὑπερασπίζεται τὴν ἀξιοπρέπεια καὶ τὴν ἀποκατάστασή τους ἀπέναντι σὲ ἕνα κομματικὸ κατεστημένο ποὺ ἦταν ἀκόμα μέχρι τὸ μεδούλι σταλινικό.[14] Πρόκειται βέβαια γιὰ τὴν περίοδο Γκορμπατσώφ. Ὁ πρωτοφανὴς αὐτὸς βρασμὸς τῆς κοινῆς γνώμης ἦταν αὐθόρμητος, ἂν καὶ οἱ διαφωνοῦντες μὲ πρώτους τὸν Σολζενίτσυν, τὸν Ζαχάρωφ καὶ τὸν Σαράνσκυ εἶχαν δείξει τὸν δρόμο. Τὸ κόμμα ὑπολόγιζε νὰ τὸν χειραγωγήσει, ὅμως σαρώθηκε τελικὰ ἀπὸ τὸ παλιρροϊκὸ κύμα. Γι’ αὐτὸ ἐπὶ Πούτιν πρῶτο μέλημα τοῦ νέου ὁλοκληρωτισμοῦ ἦταν νὰ κονιορτοποιήσει τὴν κοινωνία τῶν πολιτῶν, μὲ τρομοκρατικὰ καὶ δικαστικὰ μέσα: δολοφονίες ἀντιπάλων στὸ ἐξωτερικὸ καὶ στὸ ἐσωτερικὸ καὶ βέβαια μὲ ἀχαλίνωτη προπαγάνδα. Κορυφαῖα ἐπεισόδια στὴν ἐκστρατεία αὐτὴ ἦταν ἡ ἀπαγόρευση τοῦ Μεμοριὰλ λίγες ἡμέρες πρὶν ἀπὸ τὴν εἰσβολὴ στὴν Οὐκρανία, καθὼς καὶ πιὸ πρόσφατα τῆς Νόβαγια Γκαζέτα τοῦ Μουράτωφ ἡ ὁποία εἶχε ἱδρυθεῖ μὲ τὴν παρότρυνση καὶ τὴν στήριξη τοῦ Γκορμπατσώφ. Ἡ τραγωδία τῆς Ρωσίας σήμερα, ὅπως δήλωσε πρόσφατα στὸν ἀνταποκριτὴ τοῦ BBC στὴ Μόσχα ὁ παλαίμαχος φιλελεύθερος πολιτικὸς Γκριγκόρι Γιαβλίνσκυ, εἶναι ὅτι πρόκειται γιὰ μιὰ χώρα χωρὶς κοινωνία τῶν πολιτῶν. Δὲν ὑπάρχει πιὸ ἀνατριχιαστικὴ διαπίστωση. Ἀσφαλῶς, ὅπως ὑπογραμμίζει ἡ Ἂν Ἄπλμπαουμ,[15] ὅταν τὸ 1985 ὁ Γκορμπατσὼφ ἀνέλαβε τὸ ἀξίωμά του (ἕνα ἀξίωμα ἀνέλαβε, ὄχι τὴν ἐξουσία) τὸ πρόγραμμά του δὲν ἦταν οὔτε ἡ κατάλυση τοῦ κομμουνιστικοῦ συστήματος, οὔτε ἡ διάλυση τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης. Τὴν ἀναζωογόνηση καὶ τῶν δύο ἤθελε, τὴν διεύρυνση τῆς λαϊκῆς τους ἀποδοχῆς. Γιὰ νὰ γίνει ὅμως αὐτὸ ἔπρεπε νὰ καθαρθοῦν ἀπὸ ὁρισμένα χαρακτηριστικὰ ποὺ ὅμως στὴν Ρωσία ἦταν πλέον σύμφυτα μὲ αὐτὴν τὴν οὐσία τοῦ καθεστῶτος: τὴν αὐθαίρετη βία τῶν κρατούντων, τὴν στραγγαλιστικὴ λαβὴ τοῦ κόμματος πάνω σὲ κάθε κοινωνικὴ ἐκδήλωση, τὴν ἀπαγόρευση τῆς ἐλεύθερης ἐπικοινωνίας τῶν πολιτῶν, τὸ κλείσιμο τῆς χώρας πρὸς τὸν ἔξω κόσμο. Ο Πρόεδρος Ρόναλντ Ρήγκαν, ο αντιπρόεδρος Τζορτζ Χ. Γ. Μπους και ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ Μιχαήλ Γκορμπατσώφ ποζάρουν μετά από μια συνάντηση στη Νέα Υόρκη, με τους Δίδυμους Πύργους να διακρίνονται στο βάθος. 7 Δεκεμβρίου 1988. © Bettmann/ Getty Images/ Ideal Image Αὐτὸ ἦταν ἡ γκλάσνοστ, ἡ διαφάνεια, ἡ ἀποτίναξη τῆς λογοκρισίας. Ἦταν ἕνα ἰδεῶδες μὲ σαφὲς περιεχόμενο, ποὺ ἔγινε γιὰ λίγο πραγματικότητα μὲ τὴν δημοσίευση καὶ μετάφραση πλήθους ἀπαγορευμένων κειμένων (μεταξύ τους καὶ ὁ μυστικὸς μέχρι τότε λόγος τοῦ Χρουστσὼφ ἐναντίον τοῦ Στάλιν στὸ 20ὸ Συνέδριο), μὲ τὸ ἄνοιγμα τῶν ἀρχείων, τὴν δημόσια συζήτηση γιὰ τὰ ἐγκλήματα τοῦ σταλινισμοῦ, τὴν ἀμφισβήτηση τοῦ μονοπωλίου τῆς ἐξουσίας ἀπὸ τὸ ΚΚ. Κατανοήθηκε εὐρέως ὡς αἴτημα γιὰ τὴν ἐγκαθίδρυση τῆς ἁπλῆς καὶ ἀνόθευτης δημοκρατίας – χωρὶς τοὺς δόλιους χαρακτηρισμοὺς (λαϊκή, σοσιαλιστική, προλεταριακὴ κτλ.) ποὺ τὴν ἀκύρωναν ἕως τότε στὴν πράξη. Τὸ δίδυμο σύνθημα τῆς περεστρόικα, τῆς ἀνασυγκρότησης, ἦταν νεφελῶδες, ἀόριστο. Οἱ κομματικοί, καὶ ὁ ἴδιος ἐν πολλοῖς ὁ Γκορμπατσώφ, τὸ κατανοοῦσαν ὡς μιὰ πιὸ παραγωγικὴ βιομηχανία καὶ γεωργία. Ἀλλὰ αὐτὸ ἦταν ἕνα σύνθημα ποὺ κυκλοφοροῦσε ἔτσι κι ἀλλιῶς ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Στάλιν, καὶ δὲν εἶχε ἀποδώσει παρὰ μονάχα στερήσεις καὶ βάσανα γιὰ τὸν λαό. Ὅπως τὸ εἶχε ἐκφράσει μὲ τὴν ἀμίμητη λαϊκότητά του ὁ Χρουστσὼφ σὲ ὁμιλία του σὲ ἀγροτικὰ στελέχη τὸ 1957: «Σύντροφοι, ὅταν ἤμουνα νέος ἐργάτης δὲν εἴχαμε ἀκόμα σοσιαλισμό, εἴχαμε ὅμως πατάτες. Σήμερα ἔχουμε σοσιαλισμὸ ἀλλὰ δὲν ἔχουμε πατάτες». Καὶ πῶς θὰ ἄλλαζαν τώρα τὰ πράγματα, ὅταν οἱ κομματικοὶ ἐγκάθετοι ἐξακολουθοῦσαν νὰ ἐλέγχουν τὰ ἐργοστάσια καὶ τὰ κολχὸζ μὲ τὰ δῆθεν «σχέδιά» τους, ποὺ δὲν ἦταν παρὰ λίστες μὲ τοὺς φαραωνικούς, ποσοτικοὺς πάντα, στόχους ποὺ δὲν εἶχαν καμιὰ σχέση μὲ τὶς λαϊκὲς ἀνάγκες; Οἱ κομματικοὶ ἐγκάθετοι ποὺ ἀργότερα μεταμορφώθηκαν ἐν μιᾷ νυκτὶ στοὺς γνωστούς μας ὀλιγάρχες. Αὐτὲς ἦταν οἱ ἐκρηκτικὲς ἀντιφάσεις πάνω στὶς ὁποῖες καθόταν ὁ Γκορμπατσώφ. Ἡ γκλάσνοστ φούντωσε σὰν φωτιὰ στὰ στάχυα, ἀφαιρώντας μέρα μὲ τὴν μέρα κάθε νομιμότητα ἀπὸ τὴν δικτατορία τοῦ γηριατρείου τοῦ Πολιτμπυρό. Καὶ οἱ πατάτες ἀκόμα δὲν φύτρωναν. Στὶς χῶρες τῆς Βαλτικῆς, στὸν Καύκασο καὶ στὴν Κεντρικὴ Ἀσία ὑψώνονταν τώρα ἄφοβα οἱ φωνὲς γιὰ ἐθνικὴ ἀπελευθέρωση. Οἱ «ἀδελφὲς» χῶρες σάρωναν τοὺς σταλινικοὺς χάρτινους πύργους καὶ ξαναγύριζαν, ὅπως εἶχε προβλέψει ὁ Κούντερα, στὴ Δύση. Στὴν Βουδαπέστη τὰ ὀστᾶ τοῦ Ἴμρε Νάγκυ κηδεύονταν μὲ μιὰ πανεθνικὴ τελετὴ στὴν Πλατεία τῶν Ἡρώων, μὲ τὴν τελευταία κομμουνιστικὴ (ἂν καὶ πλέον κατ’ ὄνομα μόνο) κυβέρνηση τῆς χώρας νὰ προΐσταται. Στὴν Δρέσδη ὁ συνταγματάρχης Π., ὁ μικρόσωμος ἀρχηγὸς τοῦ κλιμακίου τῆς KGB, παρακολουθοῦσε μὲ ὀργὴ τὶς ἀντικυβερνητικὲς διαδηλώσεις ποὺ ἔριξαν τὸν Χόνεκερ καὶ θὰ τὸν ἀνάγκαζαν σύντομα νὰ κάψει τὰ ἔγγραφά του καὶ νὰ πάρει δρόμο μὲ τὴν οὐρὰ στὰ σκέλια καθὼς ἡ ψευτο-Λαοκρατικὴ ψευτο-Δημοκρατία τῆς Γερμανίας ἑνωνόταν μὲ τὴν Ὁμοσπονδιακή. Τέτοια ταπείνωση ποτὲ δὲν τὴν ξέχασε, καὶ σήμερα ἐκδικεῖται τὸν κόσμο γι’ αὐτή. Στὴν Σόφια ἀνατινάχθηκε συθέμελα ὁ τσιμεντένιος ναὸς (τὸ «μαυσωλεῖο») τοῦ Δημητρώφ, ἕνα θέαμα ποὺ μένει σφηνωμένο στὸ μυαλὸ ὅποιου τὸ ἔχει δεῖ. Πρὸς μέγιστη τιμή του ὁ Γκορμπατσὼφ ἀρνήθηκε νὰ διατάξει τὰ τεθωρακισμένα του νὰ πνίξουν στὸ αἷμα τὶς εἰρηνικὲς ἐπαναστάσεις – καὶ ἔγινε ἥρωας στὴ Γερμανία. Αὐτὸ καὶ ἡ καταστροφὴ χιλιάδων πυρηνικῶν κεφαλῶν ποὺ συμφώνησε, βάζοντας τέρμα στὸν Ψυχρὸ Πόλεμο, εἶναι οἱ ἀνεξίτηλοι τίτλοι του. Ὅπως ὀρθὰ σχολιάζει ἡ Ἄπλμπαουμ, ἄλλαξε τὴν ἱστορία τοῦ κόσμου ὄχι μὲ τὸ τί εἶπε, ἀλλὰ μὲ τὸ τί δὲν εἶπε. Γιατὶ δὲν ἤξερε καὶ τί ἀκριβῶς νὰ πεῖ. Μὲ τὴν προτροπὴ τῆς ὁμάδας τῶν φιλελεύθερων διανοουμένων ποὺ τοῦ παραστέκονταν, μὲ πρῶτο τὸν Γιάκοβλεβ, ἔρρεπε στὰ λόγια πρὸς τὴν δημοκρατία, ἀλλὰ δίσταζε. Οἱ συνέπειες τοῦ κυκλώνα τῆς ἐλευθερίας ποὺ εἶχε προκαλέσει ἦταν πιὰ φανερές, καὶ οἱ ἐχθροί του ἤδη συνωμοτοῦσαν. Τὴν διάλυση τῆς ἐξωτερικῆς σοβιετικῆς αὐτοκρατορίας τὴν ἀποδέχθηκε – μᾶλλον εὐμενῶς, ἂν κρίνουμε ἀπὸ τὴν ἀπέχθειά του γιὰ τὸν Χόνεκερ. Ἀλλὰ τῆς ἐσωτερικῆς δὲν τὴν ἄντεχε. Σκόπευε νὰ ξαναγράψει δημοκρατικὰ τὸ σύνταγμά της, ὅμως λογάριαζε χωρὶς τοὺς λαούς της. Τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1991 οἱ Λιθουανοὶ εἶχαν κατεβεῖ στοὺς δρόμους κηρύσσοντας τὴν ἀνεξαρτησία τῆς χώρας. Ὑπὸ τὴν πίεση τῶν σκληρῶν τῆς KGB καὶ τοῦ Πολιτμπυρὸ (Κριουτσκὼφ καὶ Λιγκατσὼφ ποὺ σὲ λίγο θὰ τὸν ἀνέτρεπαν) διέταξε τὴν ἐπέμβαση τῶν εἰδικῶν δυνάμεων. Ἀποτέλεσμα ἡ αἱματοχυσία τοῦ πύργου τῆς κεντρικῆς τηλεόρασης. Ὁ Γιάκοβλεφ τὸν εἶχε προειδοποιήσει: μιὰ ρωσικὴ σφαίρα νὰ πέσει ἐναντίον τοῦ Λιθουανικοῦ λαοῦ ὁ ἴδιος καὶ ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση εἶναι τελειωμένοι. Στὴν Λιθουανία, τὴν Λετονία καὶ τὴν Γεωργία τὸν Γκορμπατσὼφ δὲν τὸν θυμοῦνται ὡς ἐλευθερωτή, ἀλλὰ ὡς ἐπάξιο μαθητὴ τοῦ Στάλιν. Ἦταν ἕνα μοιραῖο τέλος. Ἡ μεσοβασιλεία Γιέλτσιν ἐφάρμοσε τὴν ἐλεύθερη ἀγορὰ ὡς ξεπούλημα τοῦ ἐθνικοῦ πλούτου σὲ μιὰ μαφία ἀετονύχηδων τῆς κομματικῆς νομενκλατούρας – ὑπὸ τὴν ὑψηλὴ ἐπιστασία τοῦ Τζέφρυ Σὰκς ποὺ σήμερα περιφέρεται δικαιολογώντας τὴν θηριωδία τοῦ Πούτιν. Πάντως μιὰ σχετικὴ δημόσια ἐλευθερία παρέμενε. Ἡ πιὸ ἐνδιαφέρουσα φυσιογνωμία τῆς ἐποχῆς τῆς γκλάσνοστ ἦταν ὁ Ἀλεξὰντρ Γιάκοβλεφ, ὁ συνειδητὸς φιλελεύθερος ποὺ προσέφερε τὴν ἰδεολογικὴ ραχοκοκκαλιὰ στὸ ἐγχείρημα Γκορμπατσώφ. Ὁ Γιάκοβλεφ δὲν ἦταν κάποιος τυχαῖος ἀντικαθεστωτικὸς ποὺ δελεάσθηκε ἀπὸ τὸν πλοῦτο τῆς Δύσης. Ἦταν μέσα στὴν καρδιὰ τοῦ σοβιετικοῦ συστήματος. Ἀπὸ τὰ λαμπρὰ στελέχη τοῦ κομματικοῦ δυναμικοῦ ἀπὸ τὴν δεκαετία τοῦ ’60, ὁ Γιάκοβλεφ ἦταν ἤδη στὸ ἐπιτελεῖο τῆς ΚΕ ἐπὶ Μπρέζνιεφ. Ἦταν ἡ κομματικὴ ἐπιλογὴ νὰ σπουδάσει μὲ ὑποτροφία Φούλμπραϊτ στὴν Ἀμερικὴ καὶ ὅταν ἐπέστρεψε διορίστηκε στὸ τμῆμα προπαγάνδας τοῦ κόμματος. Εἶχε ἤδη ὅμως ἀποκηρύξει μέσα του τὸν μαρξισμὸ-λενινισμὸ ἀπὸ καιρό. Ὅσο πιὸ σκληρὸ καὶ τρομοκρατικὸ ἕνα ὁλοκληρωτικὸ καθεστὼς τόσο περισσότερο οἱ ἀναπόφευκτες διαιρέσεις καὶ ἀντιθέσεις τῆς κοινωνίας ἐκφράζονται διὰ μέσου τῆς τυραννικῆς κλίκας ποὺ κυβερνάει. Ἡ περίφημη «μονολιθικότητα» τῶν κομμουνιστικῶν κομμάτων ἦταν πάντα ἕνα ψέμα. Ὅπως τὸ περιέγραφε ὁ ἴδιος ὁ Γιάκοβλεφ, μετὰ τὸ 20ὸ Συνέδριο εἶχε συγκροτηθεῖ μέσα στὴν ΚΕ μιὰ συνειδητὰ φιλελεύθερη τάση ποὺ χρησιμοποιοῦσε τὴν ἀκόλουθη πολιτικὴ τακτική. Στὴν ἀρχὴ ἐπικαλοῦνταν τὸν Λένιν γιὰ νὰ πολεμήσουν τὸν σταλινισμό. Στὴν συνέχεια ἀνέσυραν τὶς ἰδέες τοῦ Πλεχάνωφ καὶ τοῦ Κάουτσκυ γιὰ νὰ καταπολεμήσουν τὸν λενινισμό. Και, τέλος, τὴν περίοδο Γκορμπατσώφ, σήκωσαν ἀνοιχτὰ τὸ λάβαρο τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας γιὰ νὰ ἐξαλείψουν τὶς τελευταῖες μαρξιστικὲς ἀγκυλώσεις. Ὁ Γιάκοβλεφ ὑπῆρξε παραδειγματικὴ περίπτωση τοῦ κέτμαν: ἕνας ἀντικομμουνιστὴς ποὺ ἔγινε μέλος τοῦ Πολιτικοῦ Γραφείου τοῦ Κόμματος. Προσωρινὰ ἡ ἄνοδός του διακόπηκε ὅταν τὸ 1972 ὑπέβαλε πρὸς δημοσίευση ἕνα ἄρθρο ποὺ κατήγγελλε τὴν ἄνοδο τοῦ ἐθνικισμοῦ, τοῦ ρατσισμοῦ καὶ τοῦ ἀντισημιτισμοῦ στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση – ὁ ἴδιος ὡς ἑβραῖος ἦταν ἀποδέκτης αὐτοῦ τοῦ ἐντεινόμενου μένους. Γράφει ὅτι δεκάδες φασιστικὲς ἐφημερίδες, ὑπὸ ἐρυθρὴ βέβαια προμετωπίδα, κυκλοφοροῦσαν σὲ ὅλη τὴν ἐπικράτεια. Καθαιρέθηκε ἀπὸ τὰ κομματικὰ ἀξιώματά του, ἀλλὰ διορίσθηκε πρεσβευτὴς τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης στὸν Καναδᾶ, ὅπου ἔμεινε μέχρι τὸ 1973. Ἐκεῖ ἔγινε στενὸς φίλος τοῦ πρωθυπουργοῦ Τρυντώ, ὅμως πολὺ πιὸ καθοριστικὰ τοῦ ἴδιου τοῦ Γκορμπατσώφ. Ὁ τελευταῖος ἦταν τὸ 1983 ὑπεύθυνος τῆς ΚΕ γιὰ τὴν γεωργία καὶ σὲ μιὰ ἐπίσκεψή του στὸν Καναδᾶ γνωρίσθηκε καλὰ μὲ τὸν Γιάκοβλεφ. Σὲ ἕνα τρίωρο περίπατό τους στὸν κῆπο τοῦ Καναδοῦ ὑπουργοῦ Γεωργίας, διαπίστωσαν ὅτι οἱ σιωπηροὶ προβληματισμοὶ καὶ τῶν δύο (κέτμαν πάλι) κινοῦνταν στὴν ἴδια κατεύθυνση: δὲν ὑπῆρχε μέλλον γιὰ τὴν χώρα τους ἂν δὲν συντριβόταν τὸ πλέγμα τῆς βίας ποὺ οἱ μπολσεβίκοι εἶχαν δέσει γύρω ἀπὸ τὴν κοινωνία. Ὁ Γιάκοβλεφ μετακλήθηκε ἀπὸ τὸν Γκορμπατσὼφ καὶ ἔγινε μέλος τῆς ΚΕ καὶ τοῦ Πολιτικοῦ Γραφείου, ὑπεύθυνος γιὰ θέματα προπαγάνδας. Ἀνέλαβε ἐπίσης ἕνα νέο καθῆκον, τὴν προεδρία τῆς ἐπιτροπῆς γιὰ τὴν ἀποκατάσταση τῶν θυμάτων τῆς σταλινικῆς τρομοκρατίας. Τὴν θέση αὐτὴ διατήρησε καὶ ἐπὶ Γιέλτσιν καὶ ἐπὶ Πούτιν (μέχρι τὸν θάνατό του τὸ 2005), ἂν καὶ ὑπὸ τὸν τελευταῖο ἡ διαδικασία εἶχε πλέον ἀτονήσει. Ἀπὸ τὴν ἐνασχόλησή του αὐτὴ προῆλθε καὶ τὸ συγκλονιστικό βιβλίο του Ἕνας αἰώνας βίας στὴ Σοβιετικὴ Ρωσία,[16] τὸ ὁποῖο στηρίζεται στὴν προσωπική του πείρα ἀλλὰ καὶ στὰ πρωτογενὴ τεκμήρια ποὺ ἐρεύνησε στὰ ἀρχεῖα τῆς Λουμπιάνκα. Προμετωπίδα του εἶναι ἡ τροχιοδεικτικὴ ρήση τοῦ Λένιν: «Ὅσο περισσότερους ἐκπροσώπους τοῦ ἀντιδραστικοῦ κλήρου καταφέρουμε νὰ ἐκτελέσουμε, τόσο τὸ καλύτερο». Πάνω στὸ γραφεῖο του, γράφει ὁ Γιάκοβλεφ, στοιβάζονταν κάθε πρωῒ δεκάδες φάκελοι θυμάτων μὲ κηλίδες ἀπὸ ξεραμμένο αἷμα στὶς σελίδες τους καὶ μὲ ξινὴ μυρωδιὰ ἀνάμικτη ἀπὸ μούχλα καὶ πτωμαΐνη. Οἱ ὑπογραφὲς τῶν δολοφόνων, ἀπὸ τὸν Στάλιν καὶ τοὺς τριγύρω του μέχρι τὸν τελευταῖο ἐκτελεστή, φαρδιὲς πλατιὲς στὴν τελευταία σελίδα. Ἡ συντριβή του ἦταν τέτοια ποὺ μισοῦσε τὸν ἑαυτό του γι’ αὐτὸ τὸ σκάλισμα τῶν τάφων. Ἦταν ὅμως ἀναγκαία ὑπηρεσία γιὰ τὴν ἱστορία. Δυὸ τὰ συμπεράσματά του. Πρῶτον, ὁ Λένιν ἦταν ὁ μεγάλος δάσκαλος τῆς βίας: ἡ ἐξουσία του βασιζόταν στὴν δολοφονία καὶ τὴν τρομοκράτηση τῶν ἀντιπάλων. Καί, δεύτερον, ὅλοι οἱ ἐπώνυμοι τοῦ λενινοσταλινισμοῦ χωρὶς καμία ἐξαίρεση συμμετεῖχαν ἐνεργὰ στὸ φονικὸ ὄργιο ποὺ ἀκολούθησε. Τὴν πρώτη ἀφορμὴ γιὰ τὴν ἀποκήρυξη, μέσα του, τοῦ λενινοσταλινισμοῦ τὴν περιγράφει μὲ μιὰν ἀνατριχιαστικὴ εἰκόνα. Μόλις ἀποστρατευμένος τραυματίας ἀπὸ τὸν πόλεμο τὸ 1945 παρακολούθησε στὸν σιδηροδρομικὸ σταθμὸ τοῦ Γιαροσλὰβλ τὴν ἐπιστροφὴ τῶν αἰχμαλώτων πολέμου ἀπὸ τὰ ναζιστικὰ στατόπεδα. Στὴν ἀποβάθρα γυναῖκες νὰ γυρεύουν μὲ ἀπελπισμένες κραυγὲς νέα ἀπὸ τοὺς δικούς τους. Καὶ τὰ ἀποσπάσματα τῆς KGB νὰ σπρώχνουν τοὺς σκελετωμένους αἰχμαλώτους σὲ ἄλλα τραῖνα ποὺ ἔφευγαν κατευθεῖαν γιὰ τὰ Γκουλάγκ. Τὰ λέει καλύτερα ὁ ἴδιος: «Θυμᾶμαι στὸν σιδηροδρομικὸ σταθμὸ τοῦ Γιαροσλὰβλ ἕνα χρόνο μετὰ τὸν πόλεμο μιὰ φήμη ὅτι θὰ περνοῦσε ἕνα τραῖνο μὲ στρατιῶτες μας ἀπὸ τὰ γερμανικὰ στρατόπεδα αἰχμαλώτων πολέμου. Ἤμουν ἀκόμα μὲ τὰ δεκανίκια ἀλλὰ πῆγα μαζὶ μὲ ἄλλους γιὰ νὰ τοὺς δῶ. Σιδηροδρομικὰ βαγόνια, μικρὰ παράθυρα μὲ σιδερένια πλέγματα, σκελετωμένα, ὠχρά, φοβισμένα πρόσωπα στὰ ἀνοίγματα. Καὶ στὴν ἀποβάθρα γυναῖκες ποὺ ἔκλαιγαν καὶ οὔρλιαζαν, τρέχοντας ἀπὸ τὸ ἕνα βαγόνι στὸ ἄλλο ψάχνοντας γιὰ τοὺς ἀγαπημένους τους. Τὸ πλῆθος στὴν ἀποβάθρα δὲν μποροῦσε νὰ καταλάβει γιατὶ τὰ νέα τοῦτα παιδιὰ μεταφέρονταν σὰν ἐγκληματίες στὰ Οὐράλια καὶ στὴ Σιβηρία. Θυμᾶμαι τὰ βασανισμένα πρόσωπα, τὴν πλήρη ἀκατανοησία ζωγραφισμένη στὰ δικά τους καὶ στὸ δικό μου». Ἂν ὑπάρχει ἡ κόλαση κάτι τέτοιο θὰ εἶναι. Λίγο πρὶν τὸν θάνατό του ὁ Γκορμπατσὼφ ἐκμυστηρευόταν σὲ φίλους τὴν ἀποκαρδίωσή του ἐπειδὴ ὁ Πούτιν εἶχε ἀκυρώσει τὸ ἔργο του. Ἡ κηδεία του ἰσοδυναμοῦσε μὲ δημόσια ταπείνωσή του. Οὔτε τὴν κυκλοφορία δὲν εἶχαν διακόψει μπροστὰ ἀπὸ τὸ κτίριο τῶν συνδικάτων ὅπου γινόταν τὸ λαϊκὸ προσκύνημα. Μονάχα κάποια στιγμὴ καθὼς ἔβγαινε τὸ φέρετρο ἀκούστηκε πάνω ἀπὸ τὸν θόρυβο τῶν τροχοφόρων μιὰ μοναχικὴ γυναικεία φωνή: «Σπασίμπα». Πράγματι, σπασίμπα, Μιχαὴλ Σεργκέγιεβιτς. 6. Ὁ χειμώνας τῆς ψυχῆς Κάτι θανατερὸ πετάχτηκε μέσα ἀπὸ τὰ ὑπόγεια τῆς «βαθιᾶς» ρωσικῆς ψυχῆς καὶ σήμερα ὁ «ἥρωας τῆς Ρωσίας» Σουροβίκιν ἰσοπεδώνει τὴν ἐνεργειακὴ ὑποδομὴ τῆς Οὐκρανίας. Κάνει ὅ,τι ἔκανε στὴ Συρία, πόλεμο κατὰ ἀμάχων, ἀπειλώντας ὅτι θὰ παγώσουν τὸν χειμώνα ἂν δὲν γυρίσουν σπίτι, στὴν αὐτοκρατορία, Heim ins Reich. Πράγματι, βαρὺς χειμώνας ἀπειλεῖ τὴν ἀνθρωπότητα καὶ τὸν πολιτισμό της. Αὐτὸ ποὺ ἐμεῖς οἱ μεταρρυθμιστὲς τῆς Ρωσίας δὲν καταλάβαμε, γράφει ὁ Γιάκοβλεφ, ἦταν ἡ ἄρρωστη κοινωνικὴ ψυχολογία ἑνὸς πολτοποιημένου ἀπὸ τὴν βία λαοῦ: «Πάνω ἀπ’ ὅλα [ὑποτιμήσαμε] τὴν ψυχολογικὴ κατάσταση τῆς κοινωνίας, ποὺ ἀποδείχθηκε πολὺ πιὸ ἀδρανής, ἀδιάφορη καὶ ἐξαρτημένη ἀπ’ ὅσο φανταζόμαστε. Μέχρι καὶ σήμερα οἱ περισσότεροι ἐλπίζουν γιὰ κάποιο Μεγάλο Ἄνδρα, γιὰ κάποιο εἴδωλο, ὀνειρεύονται νὰ εἶναι δοῦλοι καὶ ζητοῦν δυνατοὺς ἡγέτες. Νά τος, λοιπόν: ὁ “γρίφος” τῆς Ρωσικῆς Ψυχῆς. Στὴν πραγματικότητα τίποτα περισσότερο ἀπὸ μιὰ ψυχολογία δούλου».[17] Ἂν εἶναι ὁριστικὰ ἔτσι, ὁ χειμώνας τοῦ πολιτισμοῦ θὰ κρατήσει πάρα πολύ. Ἀλλιῶς, θὰ πρέπει νὰ ἐλπίζουμε –μὲ περισσὴ ἀφέλεια ἴσως– ὅτι αὐτοὶ ποὺ ἀντιστάθηκαν στὴν κτηνωδία καὶ βρίσκονται σήμερα στὶς φυλακὲς τοῦ Πούτιν ὅσο λίγοι κι ἂν εἶναι ἐκφράζουν τὴν κρυμμένη δύναμη μιᾶς ἄλλης πιὸ φωτεινῆς ψυχῆς. Μακάρι νὰ μποροῦσα νὰ πῶ ὅτι ὁ Κούντερα δὲν εἶχε τελικὰ δίκιο. [1] Milan Kundera, “The Tragedy of Central Europe,” trans. Edmund White, The New York Review of Books 31, no. 7 (April 1984), 33-38. Milan Kundera, “‘Un occident kidnappé’ ou la tragédie de l’Europe centrale,” Le Débat 27, no. 5 (1983), 3-23. [2] Norman Podhoretz, “An Open Letter to Milan Kundera”, Commentary, 1 Ὀκτωβρίου 1984. [3] “When There Is No Word for Home”, Milan Kundera Interview with Jill Kramer, New York Times, 29 Ἀπριλίου 1984. [4] «Ἀρχὴ τῆς κομματικότητας» (παρτιινόστ) τὴν ὀνόμαζε ὁ γίγαντας τῆς αἰσθητικῆς θεωρίας Λένιν. [5] Γιὰ τὶς καλειδοσκοπικὲς μετατοπίσεις τῶν πολιτιστικῶν συνόρων καὶ τὶς ὑποκείμενες πολιτιστικές συνέχειες στὴν Ἀνατολικοκεντρικὴ Εὐρώπη καὶ πῶς ἐντάσσεται ἡ ἐπιχειρηματολογία τοῦ Κούντερα καὶ ἄλλων στὴν παράδοση αὐτή, βλ. Robin Okey, “Central Europe/Eastern Europe: Behind the Definitions”, Past and Present, No. 137, “The Cultural and Political Construction of Europe” (1992), 102-133. [6] Ὁ Konrad von Hoetzendorf ἦταν ἀρχηγὸς τοῦ ἐπιτελείου τῆς Διπλῆς Μοναρχίας τὸ 1914. Πίστευε στὴν ἐξάλειψη τοῦ σερβικοῦ κράτους, διατύπωσε τὸ τελεσίγραφο πρὸς τὸ Βελιγράδι μετὰ τὴν δολοφονία τοῦ Σεράγεβου, καὶ πίεσε τὸν αὐτοκράτορα νὰ συνάψει τὴν συμμαχία μὲ τὴν Γερμανία. [7] Timothy Garton-Ash, “Does Central Europe Exist?”, The New York Review of Books, 9 Ὀκτωβρίου 1986. [8] Ἐδῶ ὀφείλουμε νὰ ὑπογραμμίσουμε ὅτι ἡ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία, σὲ ἀντίθεση μὲ τὶς Ὀρθόδοξες, ἔχει κάνει μεγάλα βήματα γιὰ νὰ καθαρίσει τὴν θεολογία καὶ τὴν ποιμαντική της ἀπὸ τὸ μίασμα τοῦ ἀντισημιτισμοῦ, ἰδίως μετὰ τὴν ἱστορικὴ ἐπίσκεψη τοῦ Πάπα Ἰωάννη Παύλου Β΄ στὴν συναγωγὴ τῆς Ρώμης τὸ 1986. [9] Γιὰ λεπτομέρειες β. Περικλῆς Σ. Βαλλιᾶνος, «Βάρβαροι ἐντὸς τῶν τειχῶν», The Athens Review of Books, τχ. 140, Ἰούνιος 2022, 23-27. [10] Μεταφρασμένο στὰ ἑλληνικά ὡς Czeslaw Milosz, Αἰχμάλωτη σκέψη, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2017. [11] Ὁ Νικόδημος ἐμφανίζεται στὸν Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιο. Ἦταν ἕνας Φαρισαῖος ποὺ κατὰ ἡμέρα ἐκτελοῦσε πιστὰ τὰ καθήκοντά του, τὴν νύχτα ὅμως ἐπισκεπτόταν κρυφὰ τὸν Ἰησοῦ καὶ ἄκουγε τὴν διδαχή του τὴν ὁποία εἶχε ἀσπαθεῖ. Ὅταν κατὰ τὴν ἐκστρατεία τοῦ φασιστικοῦ κόμματος γιὰ τὴν «ὀργάνωση τοῦ πολιτισμοῦ» ζητήθηκε ἀπὸ ὅλους τοὺς καθηγητὲς πανεπιστημίου στὴν Ἰταλία νὰ ὁρκισθοῦν πίστη στὸ καθεστώς, ὁ Μπενεντέτο Κρότσε –ποὺ ὁ ἴδιος ἀρνήθηκε νὰ δώσει τὸν ὅρκο– συμβούλεψε τοὺς φίλους του νὰ ὁρκισθοῦν γιὰ νὰ μὴν ἀπολυθοῦν καὶ πάρουν τὴ θέση τους μέλη τοῦ φασιστικοῦ κόμματος. [12] Joseph Brodsky, “Why Milan Kundera is Wrong About Dostoyevsky”, New York Times, 17 Φεβρουαρίου 1985. [13] Milan Kundera, “An Introduction to a Variation”, New York Times, 6 Ἰανουαρίου 1985. [14] Γιὰ τὴν ἀποκαλυπτικὴ περιγραφὴ τῶν συνθηκῶν ὑπὸ τὶς ὁποῖες ἱδρύθηκε τὸ Μεμοριὰλ καὶ τὴν σύγκρουση μὲ τοὺς σταλινικοὺς ἀπαράτσικους σὲ κάθε του βῆμα, βλ. Stephen Kotkin, “Terror, Rehabilitation and Historical Memory: An Interview with Dimitrii Iurasov”, Russian Review, vol. 51, no. 2 (Apr., 1992), 238-262. [15] Anne Applebaum, “Gorbachev Never Realized What He Set in Motion”, Atlantic, 31 Αὐγούστου 2022. [16] Alexander Yakovlev, A Century of Violence in Soviet Russia, Yale University Press, New Haven, 2002. [17] Yakovlev, ὅ.π., 25.

Ευρώπη και Ρωσία ή τι εγνώριζε ο Μίλαν Κούντερα

Σύνδεση