Vivek Ramaswamy, Woke, Inc. – Inside Corporate America’s Social Justice Scam [Βιβέκ Ραμασουάμι, «Αφύπνιση Α.Ε.» – Εντός της Απάτης των Αμερικανικών Εταιρειών για την Κοινωνική Δικαιοσύνη], Center Street, 2021, σελ. 368

Η απόδοση του νεότευκτου όρου Woke σε οποιαδήποτε γλώσσα είναι δυσχερής και ατελής. Ο όρος γεννήθηκε από την «αργκό» των μαύρων της Αμερικής πριν μερικά χρόνια. Κατά λέξη σημαίνει «ξύπνησα» ή, κατ’ επέκταση, «ξύπνιος». Μεταφορικά υπονοεί την προτροπή προς τους καταπιεσμένους να αφυπνιστούν, να αγρυπνούν, και να αντιδράσουν στην καταπίεση. Σήμερα έχει πλέον καθιερωθεί σαν επίθετο που προσδιορίζει ένα σύμπλεγμα εννοιών που έχουν αναδυθεί και επικρατήσει απεικονίζοντας ένα είδος πρωτόγονης «φιλοσοφίας», με πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές αποχρώσεις που συνοψίζονται σαν ένα είδος «επαναστατικής» σκέψης. Θα τον αποδώσουμε στην Ελληνική με τον όρο «Αφύπνιση» (ή, ίσως, και «Αγρυπνία»).

Οι οπαδοί και θιασώτες της Αφύπνισης έχουν κυριολεκτικά αναστατώσει την ισορροπία της κοινωνίας στην Αμερική (και όχι μόνο). Η πολιτική ορθότητα, η κριτική θεωρία Κοινωνικής Δικαιοσύνης, τα θέματα γένους και σεξουαλικού προσανατολισμού, και ο κατακερματισμός της κοινωνίας με βάση τις ομαδικές ταυτότητες αποτελούν συστατικά της Θεωρίας (αλλά και της Πρακτικής) της Αφύπνισης.

Πολλά έχουν γραφτεί και πολλές συζητήσεις έχουν γίνει σχετικά με την κουλτούρα της Αφύπνισης χωρίς να έχει υπάρξει κατάληξη για τα αίτια και τις πηγές της, αν και οι Χέλεν Πλάκροουζ και Τζέιμς Λίντσι στο βιβλίο τους Cynical Theories (Κυνικές θεωρίες)[1] έδωσαν μια πλήρη και ικανοποιητική εξήγηση.

Το πόνημα του Βιβέκ Ραμασουάμι αποτελεί μια αποκάλυψη (αλλά και έκπληξη) γιατί τεκμηριώνει τις πραγματικές ρίζες αυτού του μορφώματος όσον αφορά την διείσδυσή του στα άδυτα των γιγάντων της καπιταλιστικής κοινωνίας και των ΜΜΕ. Εξ αρχής ήταν παράξενο ότι το φαινόμενο «ξέφυγε» από το περιβάλλον των πανεπιστημίων και κατάφερε να «μολύνει» τα πιο εμβληματικά μίντια και τους κολοσσούς του κορμού της Αμερικανικής οικονομίας. Αλλά οι παρατηρήσεις και τα επιχειρήματα του συγγραφέα καθαρίζουν το τοπίο και διαλύουν το μυστήριο. It is the Money, Stupid! (μα για το Χρήμα, Ανόητε!), κατά παράφραση του περίφημου προεκλογικού συνθήματος της καμπάνιας του Κλίντον το 1992 (It is the Economy, Stupid! – μα για την Οικονομία, Ανόητε!).

Πριν προχωρήσουμε, ας δούμε ποιος είναι ο Βιβέκ Ραμασουάμι. Πρόκειται για γόνο φτωχών Ινδών μεταναστών που ήρθαν στην Αμερική πριν από 40 περίπου χρόνια. Ο ίδιος γεννήθηκε και μεγάλωσε σε κωμόπολη της Πολιτείας του Οχάιο σε κοινωνικά και οικονομικά περιθωριακό περιβάλλον. Αποδείχθηκε όμως ότι ήταν πολυτάλαντο παιδί, προικισμένο με εξαιρετική ευφυία. Αρίστευσε στο σχολείο, σπούδασε στα Πανεπιστήμια Χάρβαρντ και Γέηλ, και από νωρίς ασχολήθηκε ενεργά με επιχειρηματική δραστηριότητα δημιουργώντας πρωτοποριακές νεοφυείς εταιρείες. Η τελευταία και πιο επιτυχημένη από αυτές, με την επωνυμία Roivant, ειδικεύτηκε στην χρήση τεχνολογίας αιχμής για την παραγωγή βιοφαρμακευτικών προϊόντων. Πρόκειται δηλαδή για τυπικό επιτυχημένο δείγμα πραγματοποίησης του Αμερικανικού Ονείρου. Με την οξυδέρκεια που τον χαρακτηρίζει, αντιλήφθηκε έγκαιρα την απρόβλεπτη τροχιά της Αμερικανικής κοινωνίας και αποφάσισε να εγκαταλείψει την εταιρεία του στα χέρια ικανών συνεργατών του για να μπορέσει να αφιερωθεί απερίσπαστος στην μελέτη των πρωτοφανών εξελίξεων της Αφύπνισης. Το εν λόγω βιβλίο του αποτελεί καρπό της μελέτης του και μοναδική μαρτυρία για την ανίερη συμμαχία των μεγάλων εταιρειών και ΜΜΕ με τους πολιτικούς εκπροσώπους του κύματος της ανισορροπίας που εκπροσωπεί η Αφύπνιση με μόνο στόχο και κίνητρο την μεγιστοποίηση του κέρδους τους.

Η αφήγησή του αρχίζει με την περιγραφή του σκαριφήματος της απάτης που χρησιμοποιούν οι μάγοι στα πανηγύρια. Πρόκειται για το τρίπτυχο: Υπόσχεση (ή Ενέχυρο), Στροφή, και Κύρος. Το πρώτο στάδιο στην αρχιτεκτονική της απάτης είναι η «Υπόσχεση» ή το «Ενέχυρο», δηλαδή η επιλογή ενός απλού αντικειμένου (όπως μια τράπουλα, ένα καπέλο, ένα μαντίλι ή κάτι παρόμοιο). Το δεύτερο στάδιο, η «Στροφή» είναι η ξαφνική αλλαγή του σκηνικού (όπως η εξαφάνιση του αντικειμένου, η προσθήκη ενός ανεπάντεχου στοιχείου – π.χ. περιστέρι, μαχαίρι, κ.λπ.) που προβληματίζει και σαστίζει το ακροατήριο. Τέλος, το τρίτο στάδιο , το «Κύρος», είναι η τελική έκπληξη (όπως η επανεμφάνιση του χαμένου αντικειμένου, η εξαγωγή του λαγού από το καπέλο, η πραγματοποίηση του φαινομενικά αδύνατου θαύματος). Η επιλογή του όρου «Κύρος» αλιεύτηκε από τον τίτλο του φημισμένης ταινίας The Prestige (2006) όπου κάθε κατόρθωμα του μάγου έχει και την εξήγησή του[2].

Στην περίπτωση της Αφύπνισης, ο μάγος είναι το μεγαλο-οικονομικό κατεστημένο που περιλαμβάνει Τράπεζες, Εταιρείες, Οργανισμούς, Πανεπιστήμια, και ΜΜΕ. Το αντικείμενο της Υπόσχεσης είναι η Κοινωνική Αδικία, ή ο Ρατσισμός, ή ο Σεξουαλικός Προσανατολισμός, ή, άντε, η Κλιματική Αλλαγή. Η πράξη της Στροφής είναι το αλτρουιστικό ενδιαφέρον των κοινωνικο-οικονομικών γιγάντων για την επίλυση αυτών των προβλημάτων με σημαντικές επενδύσεις από μέρους τους (χορηγίες σε μειονότητες, πρόσληψη περιθωριακών στοιχείων, υποστήριξη επιλεγμένων υποψηφίων σε διοικητικές και κυβερνητικές θέσεις, και άλλες παρόμοιες ενέργειες). Τέλος, το Κύρος (ήτοι το μαγικό κόλπο) είναι η επιστροφή των επενδύσεων με αυξημένα οικονομικά κέρδη στους χορηγούς.

Το πρώτο παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας, και το οποίο σημαδεύει την «απάτη» του οικονομικού κατεστημένου, είναι η εμπειρία του από την σύντομη διαμονή του στην κολοσσιαία χρηματοπιστωτική εταιρεία Goldman Sachs σαν δόκιμος υπάλληλος κατά τα φοιτητικά του χρόνια. Η Εταιρεία, για να προβάλει μια κολακευτική εικόνα στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα της Νέας Υόρκης και για να προσελκύσει έστω μικρές καταθέσεις από αυτά, είχε καθιερώσει μίαν ημέρα κάθε μήνα σαν «ημέρα κοινωνικής υπηρεσίας». Όλοι οι ανώτεροι υπάλληλοι όφειλαν να πάνε στην συνοικία του Χάρλεμ με τις πολλές φτωχογειτονιές της και να προσφέρουν κάθε είδους υπηρεσίες προς τους κατοίκους της. Στην πραγματικότητα όμως αυτό που έκαναν ήταν απλά να πηγαίνουν στις πλατείες και τα πάρκα της συνοικίας, να κουτσοπίνουν, να αστειεύονται, να κουτσομπολεύουν μεταξύ τους, και να περνούν την ώρα τους όπως σε μια μέρα αργίας. Και στο τέλος μιας τέτοιας ημέρας στην οποία είχε και ο ίδιος συμμετάσχει, εμφανίστηκε ξαφνικά και ο ανώτερος προϊστάμενος δίνοντας την εντύπωση ότι θα σηματοδοτούσε κάποια συμβολική θεαματική ενέργεια. Αντ’ αυτού, τους μάζεψε όλους για μια φωτογραφία με φόντο το «γκέτο» του Χάρλεμ και τους πρόσταξε να του δίνουνε. Σαν νέος και άπειρος περί αυτά, προσπάθησε να διερευνήσει και να καταλάβει το νόημα αυτής της σκηνοθεσίας. Ρώτησε λοιπόν τον προϊστάμενό του ο οποίος απλά του υπέδειξε να μην ομιλεί αλλά να ακολουθεί τους «κανόνες» και τις «οδηγίες». «Και ποιοι είναι οι κανόνες;», ρώτησε. Η απάντηση του προϊσταμένου του, που διασκέδαζε με την αφέλειά του, ήταν ότι «αυτός που κρατάει τον χρυσό, ορίζει τους κανόνες»!

Το καταστάλαγμα αυτού του απλού παραδείγματος ήταν η «ανακάλυψη» του «χρυσού» κανόνα ο οποίος στην συνέχεια κυριαρχεί σε κάθε πτυχή του πονήματος. Τα παραδείγματα γίνονται βαθύτερα, εκτενή, και οικοδομούν το κεντρικό μοτίβο του βιβλίου, που είναι ότι οι οικονομικοί γίγαντες προσποιούμενοι ότι δεν ενδιαφέρονται για το κέρδος, αλλά για μια ευγενή κοινωνική ατζέντα, στην πραγματικότητα διογκώνουν το κέρδος τους.

Όταν η αεροπορική εταιρεία Delta ασκούσε κριτική στον εκλογικό νόμο της Πολιτείας της Γεωργίας επειδή, έλεγε, ο νόμος δεν ανταποκρινόταν στις «θεμελιώδεις αρχές» της, ήταν φυσιολογικό να διερωτηθεί ο ταξιδιώτης τι σχέση έχουν οι «αρχές» μιας αεροπορικής εταιρείας με τον εκλογικό νόμο. Μήπως επρόκειτο απλά για ευκαιριακή ευθυγράμμιση της φυσιογνωμίας της με την τρέχουσα γνώμη και τοποθέτηση μελλοντικών επιβατών;

Όταν μεγάλη εταιρεία προηγμένης τεχνολογίας απαιτούσε να αλλάξει η σύνθεση του διοικητικού της συμβουλίου με στόχο να απαρτίζεται κατά 50% από γυναίκες ώστε να επιτευχθεί η πολυπόθητη «πολυμορφία και συμπερίληψη» (diversity and inclusion), ποια ήταν η αιτιολογία; Ότι μέσω της πολυμορφίας και συμπερίληψης η εταιρεία θα γινόταν πιο ανταγωνιστική. Αλλά μήπως αυτό που καθιστά μια εταιρεία ανταγωνιστική είναι η πολυμορφία και συμπερίληψη των ιδεών (και όχι της γενετικής ή φυλετικής σύνθεσης); Η φυσιογνωμία όμως της εταιρείας γίνεται πιο ελκυστική στους μελλοντικούς πελάτες της όταν η τρέχουσα αντίληψη θεωρεί υψηλή αναγκαιότητα σε κάθε θεσμό την αντιπροσώπευση όλων των φυλετικών ομάδων. Ή έτσι τουλάχιστον λένε ότι πιστεύουν αυτοί που «έχουν τον χρυσό».

Η κυριότερη προσφορά του συγγραφέα, όμως, εστιάζεται σε δύο σημεία. Το πρώτο είναι η επισήμανση της διαφοράς μεταξύ του καπιταλισμού των μετόχων (shareholders) και του καπιταλισμού των ενδιαφερομένων (stakeholders). Το δεύτερο είναι ότι το «κίνημα» της Αφύπνισης έχει ξεφύγει από τις πολιτικές ρίζες του και έχει μεταβληθεί σε θρησκεία.

Ως γνωστόν, μέτοχοι σε μία ανώνυμη εταιρεία είναι όσοι έχουν προμηθευτεί μετοχές στο χρηματιστήριο και έχουν προφανές συμφέρον να ευημερήσει η εταιρεία. Τα εκτελεστικά όργανα των εταιρειών είχαν παραδοσιακά σαν μοναδικό γνώμονα για τις ενέργειές τους το συμφέρον των μετόχων και οι επιλογές τους ακολουθούσαν πιστά αυτήν την θεμελιώδη αρχή. Η γέννηση, όμως, και ανάπτυξη της θεωρίας της Αφύπνισης παρουσίασε μια μοναδική νέα ευκαιρία. Η συμπερίληψη των «ενδιαφερομένων» (μαζί με τους μετόχους) σαν πυλώνες της εταιρείας, που αποσκοπούν σε μακροχρόνια οφέλη από την πρόοδό της, παρ’ όλο που δεν έχουν άμεσο μετοχικό συμφέρον, διευρύνει σημαντικά τις πηγές ισχύος για την εταιρεία και ανοίγει νέους ορίζοντες δραστηριοτήτων που αποδεικνύονται ιδιαίτερα κερδοφόρες για τους μετόχους! Όταν επομένως η εταιρεία αποφασίσει να εναγκαλισθεί την Αφύπνιση, αυτόματα αποκτά έναν μεγάλο αριθμό νέων «ενδιαφερομένων» οι οποίοι, λόγω της υποστήριξης που τους παρέχει, γίνονται οπαδοί και πρόθυμοι καταναλωτές, αυξάνοντας έτσι τα κέρδη των μετόχων. Η υποστήριξη αυτή είναι κυρίως προφορική και συμβολική, αλλά πετυχαίνει τον στόχο της. Όταν ανοίξει ο ασκός του Αιόλου δεν τους σταματάει τίποτε. Πολλές εταιρείες έχουν επεκτείνει την προσέλκυση «ενδιαφερομένων», αποκαλύπτει ο συγγραφέας, ακόμα και από κυβερνήσεις ξένων χωρών (όπως η Σαουδική Αραβία, η Κίνα, και άλλες). Πρωτίστως, όμως, εστιάζονται στην σημερινή κυβέρνηση των ΗΠΑ. Πρόκειται για colpo grosso, αντάξιο των πιο επιτηδείων μάγων.

Ο «θρησκευτικός» χαρακτήρας του «κινήματος» θεμελιώνεται εύκολα. Για να ταυτιστεί ένα πολιτικό κίνημα με θρησκεία δεν αρκεί να απαιτεί τυφλή αφοσίωση στους ηγέτες του και τους μηχανισμούς του. Ο φασισμός και ο ναζισμός απέβλεπαν απλά στην ανεξέλεγκτη διαχείριση της εξουσίας. Το πέπλο της θεωρίας τους ήταν ένα συμβολικό και αβαθές ένδυμα, αλλά πάντως υπήρχε. Άρα η πειθαρχία και υπακοή στους καθοδηγητές ήταν αναγκαία για να επιτευχθεί η πραγμάτωση της θεωρίας και η κατάληψη και διατήρηση της εξουσίας. Υπήρχαν βέβαια και μερικές εθιμοτυπικές απαιτήσεις για συμμετοχή και για προσηλυτισμό, αλλά το «δόγμα» τους μπορούσε να αλλάξει ανάλογα με τα χούγια των ηγετών τους. Περίπου έτσι ήταν και ο κομμουνισμός. Εκεί υπήρχαν (και υπάρχουν) και πολλές «αιρέσεις» και αρκετή πολυμορφία. Πολλοί τον έχουν προσομοιάσει με θρησκεία, αλλά η αποκαθήλωση πολλών από τα είδωλά του, όπως και η ελαστικότητα της τακτικής του ακυρώνει αυτόν τον χαρακτηρισμό. Σε αντίθεση με αυτά τα κινήματα, η Θεωρία της Αφύπνισης έχει (τουλάχιστον μέχρι τώρα) έναν αμετακίνητο κορμό δογμάτων και μία μονολιθικότητα για τους οπαδούς της, που μόνο σε θρησκείες, και μάλιστα ακραίες, συναντάει κανείς. Ο πλήρης διαχωρισμός σε «πιστούς» και «απίστους», ο εξοστρακισμός και η ακύρωση των παραβατών, η απόλυτη απαγόρευση και της παραμικρής διαφοροποίησης μόνο σε θρησκείες υπάρχουν. Και, το κυριότερο, δεν υπάρχει υποφώσκουσα θεωρία που να εξηγεί το δόγμα. Οι λευκοί είναι καταπιεστές και τρομοκράτες. Πάει, τελείωσε. Δεν χρειάζεται εξήγηση ή απόδειξη. Ο σεξουαλικός προσανατολισμός δεν είναι επιλογή. Τελεία και παύλα. Ο μόνος τρόπος να αποδείξεις ότι δεν είσαι ρατσιστής είναι να παραδεχθείς ότι είσαι ρατσιστής! Έτσι είναι. Η δύναμη της θρησκείας δεν έχει όρια. Θεολόγος δημοδιδάσκαλος κάποτε έλεγε ότι έπρεπε να είχε χειροτονηθεί. Και όταν τον ρώτησαν γιατί, απάντησε ότι είναι άλλο πράγμα να κηρύσσεις τον Λόγο του Θεού, και άλλο να λες σε κάποιον «άει πνίξου», και να πηγαίνει να πνίγεται!

Η πρόσφατη διόγκωση του κινήματος της Αφύπνισης και η προβολή του πέραν των συνόρων της Αμερικής έχει κλονίσει τις βάσεις του Δυτικού Πολιτισμού. Η σαρωτική εξάπλωσή του στα σχολεία, στα πανεπιστήμια, σε οργανισμούς, στην Τέχνη, και στους Θεσμούς έχει καταλάβει εξαπίνης την ανύποπτη και απροετοίμαστη πλειονότητα του πληθυσμού των ΗΠΑ, αλλά και αρκετών Ευρωπαϊκών χωρών. Ευτυχώς παρατηρείται τελευταία μία παράλληλη «αφύπνιση» υγιών δυνάμεων που τολμούν να υψώσουν φωνή διαμαρτυρίας στην άνευ προηγουμένου καταστροφική διείσδυση αυτού του παραλογισμού στα θεμέλια της κοινωνίας. Εκείνο που δεν είχε κατανοηθεί μέχρι τώρα ήταν ο εναγκαλισμός του ανισόρροπου αυτού κινήματος με το κατεστημένο του μεγαλο-επιχειρηματικού κόσμου, των γιγάντων της οικονομίας, και των πυλώνων του καπιταλιστικού συστήματος. Το πόνημα του Βιβέκ Ραμασουάμι αποκαλύπτει και εξηγεί το γιατί και το πώς. Προέρχεται από άνθρωπο που εντρύφησε στα ενδότερα του Συστήματος. Η ρήση του «αυτός που έχει τον χρυσό, ορίζει τους κανόνες» θυμίζει τον μύθο για τον χρυσό του Ρήνου από την τετραλογία για το Δαχτυλίδι των Νιμπελούγκεν. Στο θρυλικό έργο του Ρίχαρντ Βάγκνερ, βέβαια, ο αγώνας για το ποιος θα έχει τον χρυσό για να ρυθμίζει την τύχη του κόσμου οδηγεί στην ολική καταστροφή όπως περιγράφεται στο τέλος της τετραλογίας, στο Λυκόφως των θεών (Götterdämmerung). Αν και ο συγγραφέας δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται αυτόν τον παραλληλισμό, η επισήμανση αυτής της ρήσης κρούει τον κώδωνα κινδύνου για όλους μας.

[1] Βλ. Αντώνης Εφραιμίδης, «Η Β΄ Πολιτιστική Επανάσταση ή Για ποια κοινωνική δικαιοσύνη μιλάμε;», The Athens Review of Books, τχ. 127, Απρίλιος 2021. Πρόκειται για κριτική στο βιβλίο: Helen Pluckrose, James Lindsay, Cynical Theories: How Activist Scholarship Made Everything about Race, Gender, and Identity – And Why This Harms Everybody [Κυνικές Θεωρίες: Πώς η ακτιβιστική διανόηση κάνει τα πάντα να αφορούν τη φυλή, το φύλο και την ταυτότητα – και γιατί αυτό μας βλάπτει όλους], Pitchstone Publishing 2020.

[2] Ταινία των Warner Bros και Touchstone Pictures βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα (1995) του Κρίστοφερ Πριστ, σε σκηνοθεσία Κρίστοφερ Νόλαν με τους Χιου Τζάκμαν, Κρίστιαν Μπέιλ, Σκάρλετ Γιόχανσον, Μάικλ Κέιν. Δυο μάγοι της βικτοριανής εποχής, που τους υποδύονται οι Τζάκμαν και Μπέιλ, ανταγωνίζονται ποιος θα δημιουργήσει τις πιο εντυπωσιακές ψευδαισθήσεις και προσπαθούν να κλέψουν ο ένας τα μυστικά του άλλου με τραγικά αποτελέσματα, καθώς οδηγούνται σε όλο και πιο ακραίες πράξεις.