Σε ποιον ανήκει η Συλλογή Βλαχογιάννη;

Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση κριτικού λόγου αποτελεί εκείνος που αναπτύσσεται κατά καιρούς αναφορικά με τις τύχες των διαφόρων αρχειακών συλλογών – τη διατήρηση και την καταστροφή τους, την αξιοποίηση και την εγκατάλειψή τους, την ελεύθερη προσβασιμότητα ή την ερμητική φύλαξή τους. Στο επίκεντρο των συζητήσεων βρίσκεται συχνά το ερώτημα γύρω από την ιδιοκτησιακή κατάσταση του εκάστοτε αρχείου: με ποιους όρους πρέπει να συντελείται η διαφύλαξη, η αξιοποίηση και η διακίνηση γραπτών ή άλλων τεκμηρίων που θεωρούνται σημαντικά για τη συλλογική ιστορική μνήμη; Η Ιστορική Συλλογή του Γιάννη Βλαχογιάννη βρέθηκε κάποτε στο επίκεντρο ενός τέτοιου δημόσιου διαλόγου, σε μια από τις πρώτες φορές που η ελληνική κοινή γνώμη ήρθε αντιμέτωπη με το συγκεκριμένο ερώτημα. Όταν γνωστοποιήθηκε για πρώτη φορά, στη δεκαετία του 1910, το πλήρες περιεχόμενο της συλλογής προκλήθηκε αίσθηση λόγω του επιβλητικού όγκου και της σπανιότητας του υλικού. Μέσα σε τριάντα περίπου χρόνια ο Βλαχογιάννης είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει στα ερμάριά του, κάπου στην περιοχή της Δεξαμενής, περισσότερα από πενήντα χιλιάδες τεκμήρια, τα οποία είχε οργανώσει σε εκατοντάδες φακέλους συνοδευόμενους από πλήθος απογραφικών δελτίων και σημειώσεων. Τα υπηρεσιακά και νομικά έγγραφα, τα πρακτικά συνεδριάσεων, τα ημερολόγια και οι αυτοβιογραφικές μαρτυρίες ιστορικών προσώπων που είχε περισυλλέξει ο Βλαχογιάννης προέρχονταν από ποικίλες ιστορικές περιόδους, που ξεκινούσαν από τον 17ο αιώνα, περνούσαν στην εποχή της ελληνικής Επανάστασης και κατέληγαν στον ύστερο 19ο αιώνα.[1] Η συγκρότηση αυτής της πολύτιμης συλλογής συντελέστηκε έπειτα από πολυετείς και πολυδάπανες προσπάθειες. Όπως είναι γνωστό, χάρη στην έγκαιρη παρέμβαση του Βλαχογιάννη διασώθηκαν σημαντικά έγγραφα που επρόκειτο να πολτοποιηθούν και άλλα που είχαν βρεθεί παρατημένα σε αποθήκες και παλαιοπωλεία. Η περιγραφή του Γρηγόριου Ξενόπουλου μας παρέχει μια παραστατική εικόνα για τη συλλεκτική δεινότητα του Βλαχογιάννη: «Δεν λέγεται τι του εστοίχισεν αυτή η συλλογή τριάντα ολόκληρα χρόνια! Κόπους, φροντίδας, μελέτας, ταλαιπωρίας, βάσανα, έξοδα. Και έξοδα, ναι. Διότι πολλά από τα “άχρηστα” εκείνα χαρτιά ηναγκάζετο να τ’ αγοράζη, εις εποχήν που ο συλλέκτης δεν είχε καν εξησφαλισμένον το ψωμί του. […] Δεν πιστεύω να έφαγεν άνθρωπος περισσοτέραν [σκόνην] εις την ζωήν του, απ’ όσην ο Βλαχογιάννης, ψάχνων διαρκώς οικογενειακά αρχεία, υπόγεια δημοσίων καταστημάτων, παλαιοπωλεία, μπακάλικα και παντός είδους μαγαζιά που αγόραζαν χαρτί με την οκάν, ακόμη και σωρούς σκουπιδιών!».[2] Παράλληλα ο Βλαχογιάννης μεριμνούσε και για τη δημοσίευση του υλικού που συγκέντρωνε. Έτσι, είτε με δικούς του πόρους είτε με την υποστήριξη τοπικών κοινοτήτων –όπως του Δήμου Αθηναίων– και ιδιωτών –όπως του Εμμανουήλ Μπενάκη– κατόρθωσε να εκδώσει ένα μικρό μέρος από τα ευρήματά του. Η προσπάθειά του στηριζόταν, δηλαδή, κατά βάση στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Με την άνοδο, ωστόσο, του Βενιζέλου στην εξουσία και με την εφαρμογή μιας ολωσδιόλου νέας πολιτιστικής πολιτικής, δόθηκε η δυνατότητα ώστε αυτή η δραστηριότητα να συντελείται πια με οργανωμένο και συστηματικό τρόπο. Έτσι, το 1914, έπειτα από πρόταση του ίδιου του Βλαχογιάννη, ανατέθηκε στον ίδιο η σύνταξη ενός νομοσχεδίου βάσει του οποίου ιδρύθηκαν τα –υπαγόμενα στο Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαίδευσης– Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ.). Λίγους μήνες αργότερα ο Βλαχογιάννης διορίστηκε πρώτος διευθυντής της νέας υπηρεσίας και το 1918 τιμήθηκε με το παράσημο του Τάγματος του Σωτήρος, έχοντας αναγνωριστεί ως ένα είδος επίσημου αρχειονόμου του κράτους. Αυτή θα πρέπει να ήταν και η πρώτη φορά που κάποια κυβέρνηση ενδιαφέρθηκε να θέσει σε εφαρμογή μια κεντρική πολιτική για τη διαχείριση των δημοσίου ενδιαφέροντος αρχειακών συλλογών στην Ελλάδα. Παρά ταύτα, η επιτυχία της απόπειρας παρέμενε αμφίβολη, καθώς βρέθηκε εξαρχής αντιμέτωπη με εξαιρετικά σοβαρές δυσχέρειες. Ο Διχασμός, ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, η στρατιωτική ήττα στη Μικρασία και ο ταραχώδης πολιτικός βίος του Μεσοπολέμου δεν αποτελούσαν παράγοντες ευνοϊκούς για τη στερέωση και ομαλή λειτουργία ενός κομβικού αλλά αδοκίμαστου ακόμη θεσμικού οργάνου. Τα υλικοτεχνικά προβλήματα που κλήθηκε να αντιμετωπίσει στη θητεία του ο Βλαχογιάννης (όπως η ανεπαρκής στέγαση της υπηρεσίας, η υποστελέχωσή της και η έλλειψη οικονομικών πόρων) είναι λίγο-πολύ γνωστά.[3] Λιγότερο γνωστές είναι, όμως, οι πολιτικές περιπέτειες στις οποίες ενεπλάκη ο διευθυντής των Γ.Α.Κ., όταν αποπειράθηκε να πουλήσει τη συλλογή του στο Ελληνικό Δημόσιο. Αυτό συνέβη για πρώτη φορά το 1916, επί κυβερνήσεως Σκουλούδη. Η απόρριψη του αιτήματός του στηρίχθηκε τότε σε προγενέστερη απόφανση του Νομικού Συμβουλίου, η οποία είχε κρίνει ως παράνομη όχι μόνο την πρόταση αγοραπωλησίας των εγγράφων, αλλά και την ίδια την κατοχή τους από τον Βλαχογιάννη. Όταν μάλιστα αφέθηκε να εννοηθεί πως υπήρχε ενδεχόμενο να απολυθεί ο ίδιος και να διωχθεί ποινικά, υπέβαλε αίτημα παραίτησης, το οποίο δεν έγινε δεκτό από τον προϊστάμενό του υπουργό. Τέσσερα χρόνια αργότερα, την εποχή που ο συνασπισμός των αντιβενιζελικών δυνάμεων προετοίμαζε εν μέσω μιας θυελλώδους προεκλογικής περιόδου την επάνοδό του στην εξουσία, το ζήτημα επανήλθε στη δημοσιότητα. Αυτή τη φορά το αίτημα του Βλαχογιάννη έγινε δεκτό από την κυβέρνηση των Φιλελευθέρων. Η ψήφιση όμως του νομοσχεδίου που της παρείχε το δικαίωμα να αγοράσει την Ιστορική Συλλογή έναντι 165.000 δραχμών συνοδεύτηκε από έντονες αντιδράσεις της αντιπολίτευσης, η οποία απαίτησε την άμεση παράδοση των εγγράφων, με την επισήμανση ότι ο Βλαχογιάννης δεν ήταν ένας οποιοσδήποτε ιδιώτης, αλλά ανώτατος κρατικός λειτουργός που εκ της θέσεώς του δεν νομιμοποιούνταν να συναλλάσσεται με το Ελληνικό Δημόσιο. Στον Τύπο, η υπόθεση προσέλαβε ακόμη ευρύτερες διαστάσεις. Δύο αντιβενιζελικές εφημερίδες χαρακτήρισαν τα έγγραφα της συλλογής ως υπερτιμημένα προϊόντα υπεξαίρεσης και την όλη υπόθεση ως ένα άνευ προηγουμένου σκάνδαλο. Για τους κόπους που είχε καταβάλει προκειμένου να τα περισυλλέξει, ο Βλαχογιάννης θα έπρεπε να αρκείται στον κρατικό μισθό που ελάμβανε ως διευθυντής των Γ.Α.Κ. ή έστω σε κάποια συμβολική ανταμοιβή.[4] Οι δριμείες αυτές επιθέσεις φαίνεται πως ανάγκασαν την κυβέρνηση σε άμεση αναδίπλωση, παρά το γεγονός ότι ο νόμος ψηφίστηκε τελικά. Διότι σε προσωπική επιστολή που απέστειλε στον Βενιζέλο εννέα χρόνια αργότερα, ο Βλαχογιάννης αιτείται να του αποδοθεί το ποσό που είχε προβλεφθεί, με συνυπολογισμό μάλιστα των τρεχουσών συναλλαγματικών ισοτιμιών, προκειμένου να μπορέσει να εκδώσει τις μελέτες που είχε εν τω μεταξύ συντάξει. Γράφει χαρακτηριστικά: «Ο νόμος περί εξαγοράς της ιστορικής συλλογής μου δεν εξετελέσθη, αν και εδημοσιεύθη. Από της δημοσιεύσεώς του όμως υπετιμήθη τόσον πολύ η ορισθείσα αξία των Δραχ. 165.000 (χρυσών) ώστε έφθασε τας 10.000 μόνον. […] Εάν επιθυμείτε την εκτέλεσιν της εξαγοράς κατά την παλαιάν εκτίμησιν των Δραχ. χρ[υσών] 165.000 θα ημπορούσα να παραιτηθώ από τας 50.000 εξ αυτών […]».[5] Το ενδιαφέρον σημείο στην όλη υπόθεση έγκειται, κατά τη γνώμη μου, στο γεγονός ότι μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τους όρους υπό τους οποίους διεξαγόταν ο δημόσιος διάλογος στην εποχή του Διχασμού. Στην προκειμένη περίπτωση, αν παραμερίσει κανείς τον οίστρο της πολιτικής αντιπαράθεσης, αρχίζει πια να διαφαίνεται το πραγματικό αίτιο που έφερνε τις αντιμαχόμενες πλευρές στο σημείο μιας απόλυτης και αγεφύρωτης ασυνεννοησίας. Είναι, πρώτα απ’ όλα, σαφές ότι η βενιζελική παρέμβαση επιχειρούνταν με όρους πολιτισμικούς, από τη στιγμή που ανταποκρινόταν στο πάγιο αίτημα για συντονισμό του ελληνικού κράτους με τις ευρύτερες πολιτισμικές εξελίξεις εκείνης της ιστορικής περιόδου. Θα πρέπει εδώ να θυμηθούμε ότι εκείνα ακριβώς τα χρόνια η διαχείριση των ιστορικών εγγράφων περνούσε σταδιακά από τους κατά περίπτωση κοινοτικούς ή ιδιωτικούς πολιτισμικούς συλλόγους στη δικαιοδοσία κεντρικών υπηρεσιών που υπάγονταν απευθείας στην εκτελεστική εξουσία των εθνικών κρατών. Αυτή η εξελικτική διαδικασία είχε βέβαια τις ρίζες της στη Γαλλική Επανάσταση και στην ίδρυση των γαλλικών Κρατικών Αρχείων (Archives Nationales). Η ανάδυση της έννοιας του ιστορικού αρχείου, του αρχείου που φυλάσσεται για λόγους πολιτισμικούς και όχι στενά γραφειοκρατικούς, είχε οδηγήσει έκτοτε στην οργανική διασύνδεση των αρχειακών συλλογών με τα εθνορομαντικά πολιτισμικά ζητούμενα του 19ου αιώνα. Τα ιστορικά παραδείγματα που προηγήθηκαν των ελληνικών Γ.Α.Κ. –τα βρετανικά Public Record Office (1838) και Royal Commission on Historical Manuscripts (1869) και το ιταλικό Archivio centrale dello Stato (1875)–, αλλά και εκείνα που ακολούθησαν, όπως το γερμανικό Reichsarchiv (1919), φανερώνουν με τον καλύτερο τρόπο αυτήν την προϊούσα θεσμική μετατόπιση: ως απτό τεκμήριο της εθνικής ιδιοσυστασίας και ένα είδος –ευλαβικά φυλασσόμενου και διαθέσιμου στο ευρύ κοινό– «ιερού» κειμηλίου, το αρχειακό τεκμήριο είχε πια απολέσει τον διοικητικό του χαρακτήρα προς όφελος μιας γενικότερης πολιτισμικής λειτουργικότητας.[6] Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ίδρυση των Γ.Α.Κ. περιβλήθηκε εξαρχής με μια αντίστοιχη πολιτισμική ρητορική, μέσω της οποίας φιλοτεχνήθηκε η δημόσια εικόνα του Βλαχογιάννη ως ενός ηρωικού ιστοριοδίφη, όπως αυτή διασώζεται μέχρι τις μέρες μας. Από την αρχή ακόμη της δεκαετίας του 1910 ο Κωστής Παλαμάς και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου –λογοτέχνες πρώτης γραμμής με δυνατότητα άσκησης επιρροής στην κοινή γνώμη– παρουσίαζαν τον Βλαχογιάννη ως ένα πρόσωπο «που έσωσε την νεοελληνικήν ιστορίαν από το στόμα του Χάρου» και που «ανέσυρε σελίδας αι οποίαι ήσαν χρυσάφι καθαρόν διά το Έθνος». Αλλά και στο διάστημα της εις βάρος του πολιτικής σκανδαλολογίας, η υποστήριξη του Βλαχογιάννη προερχόταν κυρίως από το σινάφι του, από λογοτέχνες σαν τον Ξενόπουλο ή αρθρογράφους του περιοδικού Νουμάς.[7] Στην πολιτισμική αυτή ρητορική η αντιβενιζελική αντιπολίτευση αντέτεινε μια άλλη γλώσσα με τεχνοκρατικά κατά βάση χαρακτηριστικά. Η συζήτηση μετατοπιζόταν, έτσι, από το αίτημα για εθνικοποίηση της Συλλογής Βλαχογιάννη στα προβλήματα που θα προκαλούσε η κρατικοποίησή της. Παραβλέποντας τη συμβολική αξία της προσπάθειας που είχε καταβάλει ο Βλαχογιάννης προκειμένου να διασώσει αυτό το πολύτιμο υλικό, η αντιβενιζελική κριτική επικεντρωνόταν στα σημεία που αντιλαμβανόταν ως νομικές παρατυπίες. Και σε αυτά τα αμφιλεγόμενα σημεία μπορεί κανείς, πράγματι, να εντοπίσει τους λειτουργικούς περιορισμούς που αναχαίτιζαν το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα των Γ.Α.Κ. Είναι γεγονός ότι η επιμονή του Βλαχογιάννη να εκχωρήσει τη συλλογή του στο κράτος έναντι ενός εξαιρετικά υψηλού αντιτίμου, ενόσω διοικούσε ακόμη τη νεοσύστατη υπηρεσία, υπονόμευε ηθικά, αν όχι και νομικά, τον θεσμικό του ρόλο. Η αυξημένη, άλλωστε, οικονομική και συμβολική αξία που απέκτησαν αίφνης αρχειακά τεκμήρια που είχαν άλλοτε απαξιωθεί από τις κρατικές αρχές και η αναγωγή του κράτους σε βασικό θεματοφύλακα της συλλογικής ιστορικής μνήμης παγίωσε μια πρακτική παράνομης διακίνησης ιστορικών δημόσιων εγγράφων από κρατικούς λειτουργούς.[8] Έπειτα, ο ίδιος ο Βλαχογιάννης δεν έτρεφε αυταπάτες. Γνώριζε ότι η ερασιτεχνική ενασχόληση με την έρευνα δεν αποτελούσε επαρκές προσόν για την αποτελεσματική διοίκηση ενός υψηλού πολιτισμικού θεσμού. Το 1936 παρατηρούσε σε μια συνέντευξή του στα Νεοελληνικά Γράμματα: «παρακαλώ, κοιτάχτε γύρω σας και πέστε μου αν στα επιστημονικά κρατικά ιδρύματα βρίσκεται κανένας διευθυντής υπηρεσίας προετοιμασμένος ειδικά από το ίδιο το Κράτος για το σκοπό τον επιστημονικό που τον έβανε το Κράτος. Ευτυχώς δεν λείπουν από την κοινωνία οι λόγιοι και μορφωμένοι άνθρωποι και από αυτούς αναγκάζεται η κρατούσα πολιτική να διορίζει τον ευνοούμενό της κάθε φορά που αδειάζει μια θέσις. Έτσι διόρισε και μένα […] σε θέση που δεν είχα τίποτε ειδικά προσόντα άλλα, παρά την αγάπη μου στην ιστορία. Όμως το να καταγίνεται κανείς σε μελέτες ιστορικές δεν σημαίνει πως είναι και αρχειοδίφης».[9] Από μια άποψη, ο Βλαχογιάννης είχε δίκιο. Μέσα στη γενικότερη θεσμική καχεξία εκείνης της εποχής, ο ίδιος δεν μπορούσε παρά να λειτουργεί περισσότερο ως ιδιώτης και λιγότερο ως κρατικός λειτουργός. Και αυτή φαίνεται πως ήταν μια σιωπηρή παραδοχή και στους αντιβενιζελικούς κύκλους. Έτσι, η συζήτηση του 1920 δεν πήρε ευρύτερες διαστάσεις παραμένοντας ένα εφήμερο προεκλογικό σκάνδαλο και η θητεία του Βλαχογιάννη δεν τέθηκε ποτέ εν αμφιβόλω καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, είχε εμμέσως δοθεί από τα πράγματα μια μάλλον παράδοξη απάντηση στο ερώτημα γύρω από το ιδιοκτησιακό καθεστώς του αρχείου του. Η συλλογή θα παρέμενε δική του, όσο αδυνατούσε να περιέλθει στη δικαιοδοσία του Δημοσίου. Με τον τρόπο αυτό, ο Βλαχογιάννης είχε κάθε δικαίωμα να συνεχίσει να διεκδικεί ανταπόδοση για τις «εργατοώρες» που αντιστοιχούσαν στην προσπάθεια που είχε καταβάλει για τη διάσωση των ιστορικών εγγράφων. Και το ελληνικό κράτος μπορούσε να διατηρεί ένα άλλοθι, προκειμένου να αναβάλλει επ’ αόριστον τη διευθέτηση του ζητήματος. [1] Ά. Ν. Παπακώστας, «Το Εθνικό Αρχείο Γιάννη Βλαχογιάννη», Νέα Εστία, 44:515 (Χριστούγεννα 1948), 92-96. [2] Γρ. Ξ.[ενόπουλος], «Η συλλογή του Βλαχογιάννη», εφ. Έθνος, 1.2.1920. [3] Βλ. Ν. Ε. Καραπιδάκης, «Η δύσκολη διοικητική ιστορία των Γενικών Αρχείων του Κράτους», στο: Μ. Χ. Βακαλοπούλου - Ν. Ε. Καραπιδάκης (επιμ.), Αρχειονομία, η πρακτική των Γενικών Αρχείων του Κράτους, Βιβλιοθήκη Γενικών Αρχείων του Κράτους, αρ. 37, Αθήνα 2012, σ. 63-69. [4] Για ορισμένα δείγματα της σχετικής αρθρογραφίας, βλ. «165 χιλ. δραχμών», εφ. Εμπρός, 1.2.1920· «Το χονδροειδέστερον των σκανδάλων», εφ. Αθήναι, 5.2.1920· «Η διαπόμπευσις του Νομικού Συμβουλίου», εφ. Αθήναι, 6.2.1920· Παύλος Κ. Καλαποθάκης, «Εψηφίσθη εις πρώτην», εφ. Εμπρός, 6.2.1920. [5] Η επιστολή, που φέρει ημερομηνία, 29 Μαρτίου 1929, σώζεται στο Αρχείο του Ελευθερίου Βενιζέλου (Φάκελος 334-61), Μουσείο Μπενάκη / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», και διατίθεται ψηφιακά: https://bit.ly/3jWKlBZ (τελευταία ανάκτηση: 8.9.2021). [6] Βλ. Ενδεικτικά: F. X. Blouin - W. G. Rosenberg, Processing the Past. Contesting Authority in History and the Archives, Oxford University Press, Νέα Υόρκη 2011, σ. 19-31. [7] Τα παραθέματα προέρχονται από το άρθρο του Ζ. Παπαντωνίου, «Ιστορία», εφ. Εμπρός, 9.4.1911. Βλ. επίσης: W [= Κ. Παλαμάς], «Τα πρώτα ταχυδρομεία», εφ. Εμπρός, 31.8.1917· Γρ. Ξ.[ενόπουλος], ό.π.· «Φαινόμενα και πράγματα», περ. Ο Νουμάς, τχ. 670 (8.2.1920), 91. [8] Βλ. Ν. Ε. Καραπιδάκης, ό.π., σ. 62. [9] «Κινδυνεύουν οι ιστορικοί μας θησαυροί», Νεοελληνικά Γράμματα, Περίοδος Αʹ, τχ. 39 (5.1.1936), 3.

Σε ποιον ανήκει η Συλλογή Βλαχογιάννη;

Σύνδεση