Κρυφοκοιτάζοντας «στον καθρέφτη του Δαρβίνου»

Σπύρος Σφενδουράκης, Στον καθρέφτη του Δαρβίνου. Μια προσπάθεια να διαλευκανθούν οι πιο κοινές παρανοήσεις στην εξελικτική θεωρία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2021, σελ. 240 Αφού η Αλίκη επέστρεψε από τη χώρα των θαυμάτων, μία καινούργια περιπέτεια ξετυλίχθηκε εμπρός της: διαβαίνοντας μέσα από έναν καθρέφτη, εισήλθε σε ένα νέο μαγικό κόσμο όπου ανακάλυψε ότι, όπως σε κάθε αντικατοπτρισμό, τα πάντα ήταν ανεστραμμένα, ακόμη και ως προς την ίδια τη λογική. Ο Λιούις Κάρολ (Lewis Carroll) δημιούργησε ένα φανταστικό, εκκεντρικό και συνάμα συναρπαστικό σύμπαν βασισμένο ακριβώς στις παραμορφώσεις του κατόπτρου. O Σπύρος Σφενδουράκης, Καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ακριβώς 150 χρόνια αργότερα, καταπιάστηκε με τα είδωλα, τις αντανακλάσεις και τους αντικατοπτρισμούς ενός άλλου βικτωριανού καθρέφτη, εκείνον του Κάρολου Ροβέρτου Δαρβίνου (Charles Robert Darwin). Τον συγγραφέα απασχολούν βεβαίως οι παραμορφώσεις που αναμενόμενα προκύπτουν όταν «ο Δαρβίνος σταθεί μπροστά στον καθρέφτη», όταν δηλαδή η εξελικτική θεωρία θεωρηθεί από το γενικό κοινό, εν προκειμένω κυριολεκτικά, εξ αντανακλάσεως, δίχως να έχει προηγηθεί σοβαρή και συστηματική μελέτη της θεωρίας της εξέλιξης. Οι παρερμηνείες, οι στρεβλώσεις και οι παρανοήσεις της εξελικτικής θεωρίας, από την αρχετυπική δαρβινική διατύπωση μέχρι τα νεότερα ευρήματα της επιστήμης της εξελικτικής, μπαίνουν στο στόχαστρο του συγγραφέα ο οποίος επιχειρεί να τις αποδομήσει με τον πλέον πειστικό και τεκμηριωμένο λόγο. Στη διεθνή βιβλιογραφία κυκλοφορούν εδώ και δεκαετίες πολλά βιβλία που απευθύνονται στο ευρύ κοινό και πραγματεύονται ζητήματα της εξέλιξης. Μεγάλοι επιστήμονες όπως οι Ρίτσαρντ Ντόκινς (Richard Dawkins), Στίβεν Γκουλντ (Stephen J. Gould), Τζον Μέιναρντ Σμιθ (John Maynard Smith) και Έρνστ Μάυρ (Ernst Mayr) έχουν γράψει εκτενώς για εξελικτικά θέματα ενώ στον ίδιο δρόμο βαδίζουν και πολλοί νεότεροι επιστήμονες όπως οι Κένεθ Μίλερ (Kenneth Miller), Ντόναλντ Πρόθιρο (Donald Prothero) και Μάικλ Ρους (Michael Ruse) για να αναφέρουμε τους σημαντικότερους. Στα ελληνικά έχουν κυκλοφορήσει αρκετά τέτοια έργα που σχετίζονται με την εξέλιξη και έχουν μάλιστα τύχει καλών μεταφράσεων και επιμέλειας (π.χ. Το ψάρι μέσα μας του Νηλ Σούμπιν (Neil Shubin), Γενετήσια Παιχνίδια του Μέννο Σχίλτχαϋζεν (Menno Schilthuizen), Τυχαιότητα και Εξέλιξη του Τζον Τάιλερ Μπόνερ (John-Tyler Bonner), Κατανοώντας την Εξέλιξη του Κώστα Καμπουράκη). Πολλές από αυτές τις μεταφράσεις έγιναν με υποδειγματικό τρόπο και γλώσσα ανάγλυφη και γλαφυρή από τον ίδιο τον Σφενδουράκη (ενδεικτικά και μόνο αναφέρουμε τα Η ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης και Ο Δαρβίνος και η γένεση της σύγχρονης εξελικτικής σκέψης του Έρνστ Μάυρ, Η αλήθεια για τη Σταχτοπούτα του Μάρτιν Ντέιλι (Μartin Daly), Μία δαρβινική αριστερά του Πήτερ Σίνγκερ (Peter Singer)). Πέραν όμως των βιβλίων για το ευρύ κοινό, ο Σφενδουράκης έχει ασχοληθεί επισταμένως και με πανεπιστημιακά συγγράμματα, συμμετέχοντας στη απόδοση και την επιμέλεια σημαντικών επιστημονικών βιβλίων (π.χ. Εξέλιξη του Ντάγκλας Φιουτούιμα (Douglas Futuyma), Εξέλιξη των Νίκολα Μπάρτον (Nicholas Barton) και συνεργατών, Εξελικτική Οικολογία του Έρικ Πιάνκα (Eric Pianka)). Έχοντας εμπλουτίσει την αντίστοιχη ελληνική βιβλιογραφία με τις αποδόσεις του, ο Σφενδουράκης έκανε το επόμενο, και αναμενόμενο από πολλούς, βήμα, την συγγραφή ενός βιβλίου που στοχεύει στην «εστιασμένη προσπάθεια απάντησης σε συγκεκριμένα ερωτήματα που επανέρχονται διαρκώς στις συζητήσεις με το κοινό», για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα. Ο Κάρολος Δαρβίνος με το πρώτο του παιδί, Γουίλιαμ Εράσμους. Δαγκεροτυπία από τον Αντουάν Κλωντέ, 1842. Η θεωρία της εξέλιξης από την πρώτη στιγμή που διατυπώθηκε προκάλεσε ισχυρές διενέξεις και αντικρουόμενες απόψεις. Εκρηκτικές αντιθέσεις που εκφράστηκαν με έντονη πολεμική η οποία κατά καιρούς περιελάμβανε δικαστικές εμπλοκές (Η περίφημη Δίκη των Πιθήκων κατά του δασκάλου Τζον Σκοπς (John Scopes) στο Τενεσί το 1925) ή ακόμη και αφορισμούς (ο Ισπανός γιατρός Γκρεγκόριο Τσιλ ι Ναράνχο (Gregorio Chil y Naranjo) αφορίστηκε από τον επίσκοπο των Καναρίων Νήσων για την υποστήριξη που παρείχε στο επιστημονικό έργο του Δαρβίνου και του Λαμάρκ). Αντιπαραθέσεις όμως γύρω από την εξέλιξη έχουν σημειωθεί ακόμη και ανάμεσα σε εξελικτικούς βιολόγους, με πιο γνωστά ίσως παραδείγματα τη σοβαρή διαφοροποίηση ανάμεσα στον Ρίτσαρντ Ντόκινς και τον Στίβεν Γκουλντ (αξίζει εδώ να αναφερθεί και το μεταφρασμένο στα ελληνικά Ντώκινς εναντίον Γκουλντ του Κιμ Στερέλνυ (Kim Sterelny)) και τις διαμάχες γύρω από την κοινωνιοβιολογία με πρωταγωνιστή τον Έντουαρντ Γουίλσον (Εdward Ο. Wilson). Σπάνια μια επιστημονική θεωρία έχει ξεσηκώσει τόσο έντονα πάθη που, σε μεγάλο βαθμό, συνεχίζουν να απασχολούν ειδικούς και μη, ακόμη και στις μέρες μας. Σε αντίθεση με τις κυριότερες επιστημονικές θεωρίες, εκείνη της εξέλιξης δεν έχει γίνει αποδεκτή ακόμη και σήμερα από μεγάλα τμήματα της κοινωνίας, ενώ οι περισσότεροι, παρότι μπορεί να μην έχουν ασχοληθεί διεξοδικά με τη μελέτη της, αισθάνονται ότι είναι σε θέση να εκφέρουν ισχυρή άποψη για αυτήν. Προφανώς αυτό συμβαίνει διότι η συγκεκριμένη θεωρία αφορά τον τρόπο που σκεφτόμαστε τον κόσμο γύρω μας και την θέση μας σε αυτόν καθώς και την ίδια την προέλευση της ύπαρξής μας. Κι όσο ο αχός αυτής της υπεραιωνόβιας διαμάχης δεν κοπάζει, τα ερωτήματα που πραγματεύεται ο Σφενδουράκης παραμένουν επίκαιρα. Σκοπός του συγγραφέα ήταν το βιβλίο να μπορεί να διαβαστεί με ευκολία από το γενικό κοινό, δίχως να απαιτούνται εξειδικευμένες γνώσεις. Έτσι, αποφεύγει συνειδητά την χρήση επιστημονικών όρων, εκτός από εκεί όπου είναι τελείως απαραίτητοι για την κατανόηση του κειμένου, καθώς και την παράθεση βιβλιογραφίας και παραπομπών. Χάρη σε αυτές τις συγγραφικές πρόνοιες, η ροή του κειμένου είναι απρόσκοπτη και συνεχής, στοιχείο που διευκολύνει πολύ τον αμύητο στις βιολογικές επιστήμες αναγνώστη. Παρά τη διακηρυγμένη του όμως θέση ότι το πόνημα απευθύνεται πρωτίστως στο ευρύ κοινό, ένας συγγραφέας που έχει ασχοληθεί τόσο πολύ με το βιβλίο και την έρευνα δεν θα μπορούσε να μην τροφοδοτήσει τον πιο απαιτητικό αναγνώστη με τις βασικές πηγές και περαιτέρω αναγνώσματα. Πράγματι, στο τέλος του βιβλίου, ο Σφενδουράκης παραθέτει ανά κεφάλαιο έναν ενδεικτικό κατάλογο που περιλαμβάνει από πανεπιστημιακά συγγράμματα έως τεχνικά εγχειρίδια, αναγνώσματα που εμβαθύνουν στα επιστημονικά ζητήματα τα οποία θίγονται στο βιβλίο. Ο λόγος του Σφενδουράκη είναι απλός αλλά σε καμία περίπτωση απλουστευτικός ή απλοϊκός. Δίχως να λησμονεί στιγμή το προφίλ του γενικού κοινού του, είναι όσο πιο ακριβολόγος γίνεται, χωρίς να θυσιάζει την επιστημονικότητα στο βωμό της εύκολης ανάγνωσης. Όπου χρησιμοποιεί τεχνικούς όρους που είναι απαραίτητοι για την κατανόηση του κειμένου (π.χ. αρμοστικότητα, γενετική παρέκκλιση, συμπαράσυρση), τους εξηγεί με συντομία και σαφήνεια. Ο συγγραφέας έχει μία μόνο διατυπωμένη απαίτηση από τον αναγνώστη, «να προσέλθει στη συζήτηση με ανοικτό μυαλό και διάθεση να αμφισβητήσει τις πεποιθήσεις του». Η έντιμη και ειλικρινής αυτή στάση είναι απαραίτητη για να παρακολουθήσει κανείς την στιβαρή και καλά τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία του συγγραφέα και, όταν και όπου χρειαστεί, να είναι έτοιμος να παραδεχθεί πιθανά εσφαλμένες θέσεις του ή ακόμη και να αλλάξει άποψη. Πέραν αυτής της γενναίας στάσης που ζητά ο συγγραφέας, υπάρχει και μια άλλη, υπόρρητη, εξίσου απαιτητική, που θα πρέπει να πληροί ο αναγνώστης. Να είναι πρόθυμος να ερευνήσει ο ίδιος τα πολλά στοιχεία που απλόχερα προσφέρονται στο βιβλίο, να ακολουθήσει τα πολλαπλά ίχνη που είναι διάχυτα και οδηγούν σε μακριά και δύσβατα μονοπάτια. Αυτός ο ιδανικός αναγνώστης (έρχονται αυθόρμητα στο νου οι αφοριστικοί ορισμοί του Αλμπέρτο Μανγκέλ (Alberto Manguel)) θα πρέπει να δαπανήσει χρόνο πέρα από την ανάγνωση του βιβλίου και να ψάξει ονόματα, ιδέες, θέσεις και αντιθέσεις. Ο Σφενδουράκης παραμένει ο ταγμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος που ενσπείρει δαιμόνια και προκλήσεις στο ακροατήριό του (εδώ στο αναγνωστικό κοινό) και επιζητεί την αμέριστη προσοχή του. Το ξεδιάλυμα κάποιων λεπτομερειών στη θεωρία των εστιγμένων ισορροπιών, η ανασκόπηση του βίου και της πολιτείας του Τροφίμ Λισένκο (Trofim Lysenko), η αναδίφηση του έργου του Χέρμπερτ Σπένσερ (Herbert Spencer), η αποσαφήνιση των λεπτών εννοιών της επιγενετικής και τόσες άλλες παρακάμψεις στην γραμμική οδό της ανάγνωσης προκύπτουν φυσικά σε εκείνους που ενδιαφέρονται να κερδίσουν όσο το δυνατόν περισσότερα από ένα γεμάτο από τέτοιες ευκαιρίες κείμενο. Το βιβλίο αποτελείται από 20 κεφάλαια και μία εκτενή εισαγωγή. Σε αυτή, εκτός από τις προαναφερθείσες συμβάσεις μεταξύ του συγγραφέα και του αναγνώστη, παρουσιάζονται και οι βασικές αρχές της εξελικτικής διαδικασίας καθώς και ο τρόπος μεταφοράς της γενετικής πληροφορίας μαζί με ένα βασικό χρηστικό γλωσσάρι τεχνικών όρων. Στη συνέχεια, σε κάθε κεφάλαιο εξετάζονται, αναλύονται και απαντώνται τα ερωτήματα εκείνα που ταλανίζουν το ευρύ κοινό, αλλά ακόμη και πιο εξειδικευμένες ομάδες αναγνωστών, ως προς την εξελικτική θεωρία. Το κάθε κεφάλαιο είναι σε μεγάλο βαθμό αυτόνομο και η αλληλουχία τους μοιάζει με μια σειρά ανεξάρτητων διαλέξεων με επιστημονικό ερώτημα, συζήτηση και συμπέρασμα. Έτσι, η κάθε ενότητα μπορεί να διαβαστεί ξεχωριστά από τις υπόλοιπες, στοιχείο που διευκολύνει ακόμη περισσότερο τον αναγνώστη ο οποίος μπορεί να ανατρέχει σε ένα συγκεκριμένο κεφάλαιο ανάλογα με το ερώτημα που τον απασχολεί. Βέβαια, θα πρέπει να γίνεται σεβαστή η βασική παραδοχή που έχει θέσει ο συγγραφέας, η θεμελιώδης αρχή της εξέλιξης σύμφωνα με την οποία όλοι οι οργανισμοί κατάγονται από έναν κοινό πρόγονο. Έτσι, μόνο στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται η «πραγματικότητα της εξέλιξης» ενώ στη συνέχεια θεωρείται δεδομένη. Ο συγγραφέας δεν αποφεύγει τα «δύσκολα» πεδία όπου δίνονται ακόμη και σήμερα μάχες για την αποδοχή της θεωρίας της εξέλιξης, τουναντίον σπεύδει να αποσαφηνίσει παρεξηγημένες θέσεις, να αποκαταστήσει την ουσία των πραγμάτων και να πάρει θέση, πολλές φορές αιχμηρή, κάποιες φορές ίσως απόλυτη, αλλά πάντα ενδιαφέρουσα. Ζητήματα όπως η σχέση της εξελικτικής με τη θρησκεία, η καταγωγή (ή μήπως όχι;) του ανθρώπου από τον πίθηκο ή οι λεγόμενες εναλλακτικές θεωρήσεις της εξέλιξης προσεγγίζονται με σοβαρότητα (αλλά και πάθος μερικές φορές) και αναλύονται με σαφήνεια και ακρίβεια. Η σχέση της επιστήμης με τη θρησκεία είναι ένα τεράστιο θέμα που προκαλούσε ανέκαθεν έντονες αντιπαραθέσεις (στην καλύτερη των περιπτώσεων). Στον 21ο αιώνα, οπότε θα ανέμενε κανείς ότι θα είχε επιτευχθεί κάποιο modus vivendi, η κατάσταση εξακολουθεί να παραμένει τεταμένη (ας σκεφτούμε τους θρησκόληπτους αρνητές του εμβολιασμού και του covid 19). Η θεωρία της εξέλιξης από τα πρώτα της βήματα μοιραία ήρθε σε σύγκρουση με τις κρατούσες θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής. Εύλογο λοιπόν (και ακανθώδες) το ερώτημα που καλείται να απαντήσει ο συγγραφέας: είναι ο δαρβινισμός συμβατός με τη θρησκεία; Η απάντηση δεν είναι εύκολη και σίγουρα όχι απλή. Κορυφαίοι εξελικτικοί βιολόγοι όπως ο Θεοδόσιος Ντομπζάνσκι (Theodosius Dobzhansky) ή ο Φρανσίσκο Αγιάλα (Francisco Ayala) ήταν θρησκευόμενοι. O ίδιος ο Δαρβίνος είχε αποφύγει να πάρει επίσημα θέση απέναντι στην θρησκεία με συνέπεια οι νεότεροι να ερμηνεύουν χωρία του έργου του ή επιστολές του για να αποσαφηνίσουν τις πεποιθήσεις του. Δεν είναι λίγοι και εκείνοι που προσπάθησαν να βρουν μία μέση οδό, όπως ο Στίβεν Γκουλντ (όπως παρουσιάζεται αναλυτικά στο βιβλίο) ή ο Ζακ Αρνού (Jacques Arnould) (που υποστηρίζει ότι στο δίλημμα Θεός ή Δαρβίνος η απάντηση είναι Θεός και Δαρβίνος) ακολουθώντας τα αχνάρια του Έιζα Γκρέι (Asa Gray) που από πολύ νωρίς με τη Darwiniana του προσπάθησε να συγκεράσει αντικρουόμενες απόψεις. Το συγκεκριμένο κεφάλαιο είναι ετεροβαρές με την έμφαση να δίδεται στη θρησκεία ως κοινωνικοπολιτικό προϊόν και στις βασικές συνιστώσες της. Εξετάζεται περισσότερο η σχέση της θρησκείας με την επιστήμη και την επιστημονική μέθοδο (το δικαίωμα να αμφιβάλλεις εύλογα και η υποχρέωση να σκέφτεσαι ελεύθερα σύμφωνα με τον Στέφανο Τραχανά) παρά με την εξελικτική θεωρία καθεαυτή. Η θέση του συγγραφέα πάντως είναι κρυστάλλινα ξεκάθαρη. Πιστεύει ότι η επιστήμη και η θρησκεία αναγκαστικά επικαλύπτονται στις «εξηγήσεις» που καλούνται να δώσουν. Και υποστηρίζει ότι είναι «επιστημολογικά νόμιμο να δηλώνουμε άθεοι». Ένα άλλο σημείο με πολλά και αιχμηρά αγκάθια είναι η θρυλούμενη καταγωγή του ανθρώπου από τον πίθηκο. Κάτι που από τις πρώτες ημέρες ζωής της Καταγωγής των Ειδών του Δαρβίνου ξεσήκωσε θύελλες αντιδράσεων στην βρετανική κοινωνία του 19ου αιώνα και ομηρικές λεκτικές αψιμαχίες μεταξύ του φανατικού υποστηρικτή της εξέλιξης Τόμας Χάξλεϊ (Thomas Huxley) και του επισκόπου Σάμιουελ Γουίλμπερφορς (Samuel Wilberforce). Και που ακόμη εξακολουθεί να ανάβει τα αίματα από πανεπιστημιακά αμφιθέατρα μέχρι σε στήλες περιοδικών. Ο συγγραφέας δίχως περιπλοκές ξεκαθαρίζει ότι το ίδιο το ερώτημα είναι λάθος. Δεν καταγόμαστε από τον πίθηκο (αλήθεια, ποιον από όλους;), αλλά εμείς και οι σημερινοί μεγάλοι πίθηκοι (χιμπατζήδες, γορίλες και ουρακοτάγκοι) έλκουμε την καταγωγή μας από έναν κοινό πρόγονο, ένα πίθηκο επίσης. Κι όσο και αν δυσαρεστεί πολλά άτομα του είδους μας, ο Σφενδουράκης αποδίδει στον Καίσαρα τα του Καίσαρος: είμαστε πίθηκοι. Διαλύοντας έναν ακόμη αστικό μύθο, επισημαίνει ότι δεν θα πρέπει να αναπαράγουμε την γνώριμη σε όλους μας «σκυταλοδρομία» της εξέλιξης του ανθρώπου, εκείνης που μας απεικονίζει να ξεκινούμε από μια πιθηκίσια αφετηρία και μέσα από μερικά σύντομα διαδοχικά βήματα-μεταμορφώσεις να καταλήγουμε στη σημερινή μορφή του Homo sapiens. Η σχηματική αυτή απεικόνιση, απότοκο της ξεπερασμένης ορθογένεσης, είναι λανθασμένη. Ο συγγραφέας επιμένει ότι η εξελικτική ιστορία του ανθρώπου, όπως ακριβώς και των περισσοτέρων ειδών, αποδίδεται καλύτερα όχι ως μία ευθεία γραμμή, αλλά ως ένας πυκνός θάμνος με κλαδιά. Το σημαντικότερο στοιχείο που διαφοροποιεί το δικό μας κλαδί είναι η νόηση και τα προϊόντα της (και ίσως η επιλογή μας «να φερόμαστε ανθρώπινα», για να θυμηθούμε τον Ρενέ Ντιμπό (René Dubos)). Το κεφάλαιο για τον «πίθηκο μέσα μας» τελειώνει με μια γοητευτική πρόβλεψη για την ανάπτυξη νοημοσύνης στο μέλλον. Αναφέρει όμως μόνο ακροθιγώς τη συναρπαστική πραγματικότητα της συνύπαρξης διαφορετικών ειδών ανθρώπου και των σχέσεων μεταξύ τους, όπως έχουν αποδειχθεί από τη σύγχρονη ανθρωπολογική έρευνα με ευρήματα που αλλάζουν άρδην την εικόνα που έχουμε για το είδος μας. Πρόσφατες ανακαλύψεις-τομές όπως ο άνθρωπος της Ντενίσοβα ή τα δείγματα Homo sapiens από το σπήλαιο Απήδημα στη Μάνη αλλάζουν όσα γνωρίζαμε και ίσως θα άξιζε να συμπεριληφθούν, εν συντομία, σε αυτή την θέση. Καθώς πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να αποδεχτούν ή απλώς δεν επιθυμούν να ακούσουν καν τις καλά τεκμηριωμένες θέσεις της εξελικτικής θεωρίας, βρίσκουν χώρο για να αναπτυχθούν άλλες, «εναλλακτικές» θεωρήσεις της εξέλιξης. Οι πολλαπλές εκφάνσεις του δημιουργισμού (της πεποίθησης ότι η φύση και η ζωή έχουν προκύψει ως αποτέλεσμα θείας δημιουργίας) ποικίλλουν στον βαθμό που αποδέχονται (ή απορρίπτουν πλήρως) τις αρχές της εξέλιξης. Ο δημιουργισμός της νέας γης, ο δημιουργισμός του κενού, ο προοδευτικός δημιουργισμός, ο ευφυής σχεδιασμός είναι κάποια μόνο από τα πολλά (πλανερά) άνθη που θάλλουν στον πίσω κήπο της επιστήμης. Μπορεί στην Ευρώπη ο αντίκτυπός τους να είναι πολύ περιορισμένος, δεν ισχύει όμως αυτό και για τις ΗΠΑ όπου ομάδες πίεσης προσπαθούν είτε να εισάγουν την διδασκαλία τους στα σχολεία ως ισότιμη με αυτή της εξέλιξης, είτε να απαγορευτεί η διάδοση του δαρβινισμού. Συχνά τέτοιες περιπτώσεις καταλήγουν στα δικαστήρια τα οποία καλούνται να αποφασίσουν εάν είναι ή όχι γνήσια επιστημονικές θεωρίες (όπως η γνωστή υπόθεση της περιοχής Ντόβερ στην Πενσυλβάνια όπου ο δικαστής Τζον Τζόουνς (John Jones ΙΙΙ) αποφάνθηκε ότι ο ευφυής σχεδιασμός δεν αποτελεί επιστημονική θεωρία – πολύ χρήσιμο σε αυτό το πεδίο και το βιβλίο της Γιούζενι Σκοτ (Eugenie Scott) Εξέλιξη vs. Δημιουργία). Ο συγγραφέας επισημαίνει με ενάργεια τα βασικά τους προβλήματα. Οι θεωρήσεις αυτές στερούνται στιβαρού αποδεικτικού υλικού που να έχει προκύψει μέσω της επιστημονικής μεθόδου, να στηρίζεται δηλαδή σε απτά στοιχεία και πειραματικό έλεγχο. Εστιάζει κυρίως στον λεγόμενο ευφυή σχεδιασμό, ο οποίος προϋποθέτει την στοχευμένη παρέμβαση μίας ανώτερης δύναμης. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι πρόκειται για μη συνεκτική θεωρία η οποία κυρίως αναλώνεται στο να εντοπίζει προβληματικά ή ασαφή σημεία στη θεωρία της εξέλιξης αντί να δομεί ένα αυτόνομο σώμα αποδείξεων. Τέτοιες ψευδοεπιστημονικές προσεγγίσεις δεν μπορούν να αντέξουν σε σοβαρό έλεγχο και βέβαια δεν μπορούν να σταθούν απέναντι στο σύνολο των θετικών επιστημών που συνομιλούν μεταξύ τους και αλληλοσυμπληρώνονται σήμερα περισσότερο από ποτέ (η συναλματικότητα του Έντουαρντ Γουίλσον, έννοια που ο Σφενδουράκης με τη μετάφραση του σημαντικού έργου Σύναλμα του Αμερικανού συγγραφέα βοήθησε τα μέγιστα να εμπεδωθεί στην ελληνική βιβλιογραφία). Έτσι, καταδεικνύεται ότι ο ευφυής σχεδιασμός έρχεται σε ευθεία σύγκρουση όχι μόνο με τη βιολογία, αλλά και με τη χημεία, την φυσική και την ψυχολογία. Μετά από προσεκτική ανάλυση ο συγγραφέας καταλήγει ότι ο ευφυής σχεδιασμός (και οι συν αυτώ θεωρήσεις) δεν συνιστούν επιστημονική θεωρία. Αυτό το σκίτσο του Κόνραντ Μάρτινς απεικονίζει το όρος Σαρμιέντο στη Γη του Πυρός. Ο Μάρτινς εργαζόταν ως καλλιτέχνης στο HMS Beagle (διακρίνεται στο βάθος) την περίοδο που ο Κάρολος Δαρβίνος επέβαινε σ’ αυτό. Ο Μάρτινς ανέβηκε στο πλοίο στο Μοντεβιδέο τον Νοέμβριο 1833 και παρέμεινε μέλος του πληρώματος για δύο χρόνια. Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ. Σε αρκετά σημεία το ύφος γραφής γίνεται πιο επιθετικό, σχεδόν πολεμικό. Είναι οι περιπτώσεις που αναφέρονται σε παρωχημένες θέσεις οι οποίες ενώ δεν αντέχουν σοβαρής κριτικής και η ανακρίβειά τους έχει πλέον αποδειχθεί με σωρεία επιστημονικών δεδομένων, επιμένουν να επιβιώνουν. Ίσως η πιο τυπική από αυτές είναι η πίστη σε κάποιου είδους σκοπού, κάποιας «αποστολής» της εξέλιξης, κάτι που να δείχνει ότι όλα συμβαίνουν «για το καλό του είδους». Πρόκειται βέβαια για μια ανθρώπινη ανάγκη, για την ανάγκη αναγνώρισης ενός «προορισμού» του ταξιδιού της εξέλιξης, κάτι που να βοηθάει να καταλάβουμε πως υπάρχει μια λογική στην ύπαρξή μας. Ερωτήματα μεταφυσικά, έσχατα, σύμφυτα της ανθρώπινης φύσης. Ο Σφενδουράκης βάζει (αυστηρά) τα πράγματα στη θέση τους και δεν χαϊδεύει αυτιά. Επιτίθεται με σφοδρότητα σε κάθε ιδέα τελεολογίας στην πορεία της εξέλιξης, αποκλείοντας έτσι τον δημιουργισμό, και τονίζοντας τον τυχαίο χαρακτήρα των εξελικτικών συμβάντων. Τονίζει κάτι που στους εξελικτικούς βιολόγους είναι απολύτως ξεκάθαρο, ότι η φύση (ή η φυσική επιλογή) δεν έχει ως «αποστολή» την δημιουργία καλύτερων ή τέλειων μορφών αλλά «δουλεύει με ό,τι έχει διαθέσιμο». Με ρητό τρόπο, που μπορεί να ξενίζει ή να ξεβολεύει μερικούς αναγνώστες, αποσαφηνίζει ότι «τίποτε στην εξέλιξη δεν συμβαίνει “για”, δεν υπάρχει σκοπός». Τέτοιες διατυπώσεις, που ενδεχομένως να φαίνονται ακραίες και ισοπεδωτικές σε κάποιους, περιγράφουν καλύτερα την πραγματικότητα της εξέλιξης. Η εξέλιξη δεν είναι καλή ή κακή. Η εξέλιξη, απλά, είναι. Στο τέλος του βιβλίου, ο συγγραφέας μάς καλεί να κοιτάξουμε το δικό μας είδωλο μέσα στον καθρέφτη και να εντοπίσουμε πιθανές παραμορφώσεις. Πρόκειται για μία δύσκολη άσκηση που απαιτεί ειλικρίνεια, αναστοχασμό και, φυσικά, γνώση της εξελικτικής βιολογίας. Πόσα από τα χαρακτηριστικά που θεωρούμε ότι είναι μοναδικά του είδους μας είναι πραγματικά τέτοια; Έχουμε όντως δική μας βούληση και ελευθερία επιλογών; Είμαστε όλοι το ίδιο ταλαντούχοι στην επίτευξη νοητικών επιτευγμάτων; Ο συγγραφέας περιγράφει μια κατάσταση που θα ξενίσει πολλούς. Ο εγκέφαλος παράγει αντιδράσεις στο περιβάλλον μας και ουσιαστικά μας προσφέρει ένα σύστημα πλοήγησης που όμως δεν διαθέτει κάποιο κέντρο ελεύθερων αποφάσεων καθώς εξαρτάται συνεχώς από πρότερες καταστάσεις. Οι συμπεριφορές είναι σε μεγάλο βαθμό προβλέψιμες καθώς έχουν προκύψει μέσα από εξελικτικές απαιτήσεις που σχηματοποίησαν συγκεκριμένα συμπεριφορικά πρότυπα. Ή, με τον τρόπο που το θέτει ο συγγραφέας «οι ατομικές και κοινωνικές συμπεριφορές μας είναι παράγωγα της μακράς εξελικτικής μας πορείας». Μήπως εκτείνουμε τον δαρβινισμό στα έσχατα όριά του, για να θυμηθούμε το προφητικό δοκίμιο του εξελικτικού βιολόγου Κώστα Κριμπά; Ή μήπως, τώρα πια έχουμε τις σωρευμένες γνώσεις και την ικανότητα να τις συνδυάσουμε ώστε να αντιληφθούμε ότι και το δικό μας είδος ακολουθεί εξελικτικά πρότυπα σε πολύ περισσότερους τομείς από ό,τι φανταζόμασταν στο παρελθόν; Όπως και να έχει, η αισιόδοξη κατακλείδα του Σφενδουράκη δικαιώνει τη μελέτη της εξελικτικής βιολογίας: «η κατανόηση της εξελικτικής θεωρίας μπορεί να μας βοηθήσει να απαλλαγούμε οριστικά απ’ όλα τα ανεπιθύμητα δεσμά της!». Η μακρά και βαθιά ενασχόληση αλλά και η ερευνητική δραστηριότητα του συγγραφέα με ζητήματα που άπτονται της εξέλιξης είναι εμφανείς σε όλο το κείμενο. Το αποτέλεσμα είναι ένα χορταστικό, σε πολλά σημεία αποκαλυπτικό και γεμάτο πληροφορίες και γνώσεις βιβλίο που διαβάζεται από την αρχή έως το τέλος με αμείωτο ενδιαφέρον. Ένα βιβλίο στο οποίο ο κάτοχός του θα επιστρέφει ξανά και ξανά. Ένα βιβλίο που σίγουρα θα γοητεύσει από τον δίχως ειδικές γνώσεις αναγνώστη έως τον εξειδικευμένο εξελικτικό βιολόγο. Ένα απολαυστικό ταξίδι που αξίζει να κάνετε.

Κρυφοκοιτάζοντας «στον καθρέφτη του Δαρβίνου»

Σύνδεση