Τα τελευταία χρόνια διαπίστωσα ότι είχα πέσει θύμα αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί η «κατάρα των παιδικών βιβλίων». Με αυτή την έκφραση εννοώ την εσφαλμένη αντίληψη ότι οι πεζογράφοι που διάβαζα στα παιδικά και τα εφηβικά μου χρόνια είχαν γράψει βιβλία που απευθύνονταν σε ανηλίκους και με τα οποία δεν άξιζε κανείς να ασχοληθεί κατά τον ενήλικο βίο του. Πλάνη οικτρά! Ο Θερβάντες, ο Αλέξανδρος Δουμάς, ο Ντεφόε, ο Σουίφτ, ο Ντίκενς, ο Τουέιν, ο Κόνραντ και ο Μέλβιλ μόνο για παιδιά δεν έγραφαν, ανεξάρτητα εάν σε κάποια μυθιστορήματά τους πρωταγωνιστούσαν άτομα νεαρής ηλικίας. Άλλοι πάλι «παιδικοί» συγγραφείς είχαν να επιδείξουν, παράλληλα με το λογοτεχνικό, και αξιόλογο δοκιμιακό και θεωρητικό έργο. Για παράδειγμα, ο Τζαίημς Φένιμορ Κούπερ, συγγραφέας του δημοφιλούς Τελευταίου των Μοϊκανών, το 1838 εξέδωσε τον Αμερικανό δημοκράτη, ένα δοκίμιο που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την κατανόηση του συντηρητικού μετασχηματισμού των δημοκρατικών ιδεών μετά το πέρας της Αμερικανικής Επανάστασης. Στην τελευταία κατηγορία ανήκει και ο Βίκτωρ Ουγκώ, του οποίου οι υπερβαίνουσες την εποχή τους ιδέες για την ευρωπαϊκή ενοποίηση αξίζουν την προσοχή μας.
Θα αναφερθούμε σε δύο σχετικά κείμενά του, στην εναρκτήρια ομιλία του στο Συνέδριο για την Ειρήνη που εκφωνήθηκε την 21η Αυγούστου 1849[1] και στο άρθρο του για την 6η Επέτειο της 24ης Φεβρουαρίου 1848, το οποίο γράφτηκε την 24η Φεβρουαρίου 1855.[2] Το δεύτερο κείμενο έχει πολεμικό και καταγγελτικό χαρακτήρα, καθώς ένα μεγάλο μέρος του στρέφεται εναντίον της φιλοπόλεμης πολιτικής του Ναπολέοντα Βοναπάρτη Γ΄, του ανθρώπου που υπήρξε η αιτία για την πολύχρονη αυτοεξορία του Ουγκώ (1851-1870). Σε αυτό ο συγγραφέας θα διατυπώσει το όραμά του για μια ενωμένη Ευρώπη που θα οικοδομηθεί στο πρότυπο των ΗΠΑ. Θα χρησιμοποιήσει μάλιστα την ονομασία Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, έναν όρο που αποτελεί σήμα κατατεθέν σύγχρονων υποστηρικτών της ευρωπαϊκής ενοποίησης, όπως του Βέλγου πολιτικού Γκι Βέρχοφσταντ.[3] Ως ανάλογο ιστορικό προηγούμενο θα αναφέρει την ενοποίηση της Γαλλίας, μόνο που τώρα, εκτιμά ο Ουγκώ, θα απαιτηθεί πολύ λιγότερος χρόνος, καθώς ο ρους της ιστορίας έχει πλέον αποκτήσει την ορμητικότητα χειμάρρου. Αυτό το υπερεθνικό πολιτικό σχήμα θα διοικείται δημοκρατικά από μια εκλεγμένη με καθολική ψηφοφορία Γερουσία (το δικό μας Ευρωκοινοβούλιο) που θα εδρεύει προφανώς στο Παρίσι.[4] Η δημοκρατική αυτοδιοίκηση δεν θα συνοδεύεται μόνο από τον απόλυτο σεβασμό των ατομικών ελευθεριών αλλά και από την θέσπιση της δωρεάν υποχρεωτικής εκπαίδευσης και την κατοχύρωση της ισότητας ανδρών και γυναικών. «Ανακηρύσσουμε τη γυναίκα ίση μας, με περισσό σεβασμό» θα γράψει χαρακτηριστικά.
Σε αυτό το σχήμα θα μετέχουν όλα τα ευρωπαϊκά έθνη, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας,[5] τα οποία, ωστόσο, θα διατηρούν αλώβητα τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους. Παντού θα κυριαρχεί η ειρήνη και η συνεργασία, ο πολιτισμός, η αλληλεγγύη και η ανθρωπιά, καθώς δεν θα υπάρχουν μόνιμοι στρατοί και λόγοι για ενδοευρωπαϊκές ένοπλες συρράξεις. Η κινητήριος, όμως, δύναμη αυτού του υπερεθνικού σχηματισμού θα είναι η οικονομία. Κατάργηση δασμών, ελεύθερες συναλλαγές, καταπολέμηση της φτώχειας και της ανεργίας, και όλα αυτά με τη συνδρομή ενός κοινού νομίσματος, «σε δύο μορφές, μεταλλική και χάρτινη», που θα «αντικαθιστούσε και θα απορροφούσε όλο αυτόν τον παράλογο νομισματικό κατακερματισμό του παρόντος, όλες αυτές τις ανάγλυφες άθλιες φιγούρες των μοναρχών».[6]
Προφανώς, δεν έγιναν (ακόμα) όλα ακριβώς όπως τα οραματίστηκε, και κάποιες ιδέες του, όπως η μελλοντική αντικατάσταση του κοινοβουλίου από τη «Βουλή της Ευφυΐας, της Τέχνης και της Επιστήμης», το Ινστιτούτο της Γαλλίας, δεν θα ήταν σήμερα καλοδεχούμενες. Και βέβαια ήταν αδύνατον να προβλέψει την ανείπωτη δοκιμασία που έπρεπε να υποστεί η Ευρώπη προκειμένου να προχωρήσει μετά κόπων και βασάνων σε κάποια μορφή ενοποίησης. Ωστόσο, εάν κάποιος σύγχρονός του στοιχημάτιζε στον Ουγκώ ως προς αυτές τις προβλέψεις του, οι απόγονοί του σήμερα θα εισέπρατταν δικαιωματικά το στοίχημα. Το λιγότερο που του οφείλουμε είναι να ξαναδιαβάσουμε το πλέον χαρακτηριστικό απόσπασμα (σσ. 477-481) από τον εναρκτήριο λόγο του στο Συνέδριο της Ειρήνης του 1849.
Κύριοι,
Εάν κάποιος, πριν από τέσσερις αιώνες, σε μια περίοδο που ο πόλεμος μαινόταν σε κάθε κοινότητα, σε κάθε πόλη σε κάθε επαρχία, έλεγε στη Λωρραίνη, στην Πικαρδία, στη Νορμανδία, στη Βρετάνη, στην Ωβέρνη, στην Προβηγκία, στο Ντοφινέ και στη Βουργουνδία: «Θα ’ρθει μια μέρα που δεν θα γίνεται πόλεμος, που δεν θα στρατολογείτε ανθρώπους για να στρέψετε τον έναν εναντίον του άλλου και που δεν θα λέγεται πια ότι οι Νορμανδοί επιτέθηκαν στους Πικαρδίους και οι κάτοικοι της Λωρραίνης απώθησαν τους Βουργουνδούς. Θα έχετε βέβαια αρκετές διαφορές να ρυθμίσετε, συμφέροντα να διεκδικήσετε και ζητήματα να επιλύσετε. Γνωρίζετε, όμως, τι θα έχετε αντί για στρατεύματα, αντί για πεζικό και ιππικό, αντί για πυροβόλα διαφόρων διαμετρημάτων, αντί για λόγχες, κοντάρια και ξίφη; Θα έχετε ένα μικρό ξύλινο κουτί που θα το αποκαλείτε κάλπη. Και τι θα βγαίνει από αυτό το κουτί; Μια συνέλευση που θα είναι η ζωή σας και η ψυχή σας, ένα κυρίαρχο λαϊκό συμβούλιο που θα αποφασίζει, θα κρίνει και θα επιλύει τα πάντα σύμφωνα με τον νόμο, που θα αφαιρέσει το ξίφος από κάθε χέρι και θα αναδείξει τη δικαιοσύνη σε κάθε καρδιά. Μια συνέλευση που θα πει στον καθένα: «Εδώ τελειώνουν τα δικαιώματά σου και αρχίζουν οι υποχρεώσεις σου. Αφήστε τα όπλα και ζήστε ειρηνικά.»
Εκείνη τη μέρα θα συνειδητοποιήσετε τις κοινές σκέψεις, τα κοινά συμφέροντα και το κοινό σας πεπρωμένο. Θα αγκαλιάζεστε και θα διαπιστώνετε ότι στις φλέβες σας ρέει το ίδιο αίμα και πως ανήκετε στην ίδια φυλή. Εκείνη τη μέρα δεν θα είστε πλέον αντιμαχόμενοι πληθυσμοί, αλλά ένας λαός. Δεν θα είστε πλέον η Βουργουνδία, η Νορμανδία, η Βρετάνη, η Προβηγκία· θα είστε η Γαλλία. Δεν θα επικαλείστε πλέον τον πόλεμο, θα επικαλείστε τον πολιτισμό. Δεν θα σας αποκαλούν πια πόλεμο, θα σας αποκαλούν πολιτισμό.
Κύριοι, εάν κάποιος έλεγε κάτι τέτοιο εκείνη την εποχή, κάθε θετικός και σοβαρός άνθρωπος και μαζί του όλοι οι μεγάλοι πολιτικοί θα αναφωνούσαν: «Ονειροπόλος! Αιθεροβάμονας! Πόσο λίγο γνωρίζει τους ανθρώπους! Πρόκειται για μια περίεργη τρέλα, μια παράλογη χίμαιρα!».
Κύριοι, ήρθε η στιγμή που αυτή η χίμαιρα έγινε πραγματικότητα. Και, εμμένω σε αυτό, ο άνθρωπος που προφήτευσε όλα αυτά θεωρήθηκε τρελός από τους σοφούς, γιατί διείδε τα σχέδια του Θεού!
Λοιπόν, λέτε σήμερα, και εγώ συντάσσομαι μαζί σας, λέμε, όλοι εμείς που βρισκόμαστε εδώ, στη Γαλλία, στην Αγγλία, στην Πρωσία, στην Αυστρία, στην Ισπανία, στην Ιταλία, στη Ρωσία τα εξής:
«Θα ’ρθει μια μέρα που τα όπλα θα πέσουν και από τα δικά σας χέρια! Θα ’ρθει μια μέρα που ο πόλεμος ανάμεσα στο Παρίσι και στο Λονδίνο, ανάμεσα στην Αγία Πετρούπολη και το Βερολίνο, ανάμεσα στη Βιέννη και στο Τορίνο, θα θεωρείται τόσο απίθανος και παράλογος όσο είναι σήμερα ένας πόλεμος ανάμεσα στη Ρουέν και στην Αμιένη ή ανάμεσα στη Βοστόνη και στη Φιλαδέλφεια. Θα ’ρθει μια μέρα που εσείς, η Γαλλία, η Ρωσία, η Ιταλία, η Αγγλία, η Γερμανία, εσείς, όλα τα έθνη της ηπείρου, χωρίς να χάσετε την ιδιομορφία σας και την περίλαμπρη ατομικότητά σας, θα συνενωθείτε και θα θεσπίσετε την ευρωπαϊκή αδελφότητα, όπως η Νορμανδία, η Βρετάνη, η Βουργουνδία, η Λωρραίνη, η Αλσατία και οι υπόλοιπες επαρχίες εντάχθηκαν στην Γαλλία. Θα ’ρθει μια μέρα που τα πεδία των μαχών θα εκλείψουν, οι αγορές θα ανοίξουν για το εμπόριο και τα πνεύματα θα είναι δεκτικά στις ιδέες. Θα ’ρθει μια μέρα που οι σφαίρες και οι βόμβες θα αντικατασταθούν από τις ψήφους, από την καθολική ψηφοφορία και από την αξιοσέβαστη διαιτησία μιας μεγάλης κυρίαρχης Γερουσίας που θα είναι για την Ευρώπη ό,τι είναι το κοινοβούλιο για την Αγγλία, η Δίαιτα για την Γερμανία και η Νομοθετική Συνέλευση για τη Γαλλία!
Θα ’ρθει μια μέρα που τα κανόνια θα εκτίθενται στα μουσεία, όπως συμβαίνει σήμερα με τα όργανα βασανισμού, και θα απορούμε για το ότι υπήρξαν τέτοια πράγματα! Θα ’ρθει μια μέρα που αυτές οι δύο μεγάλες συσσωματώσεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, τοποθετημένες η μία απέναντι στην άλλη, θα τείνουν το χέρι πάνω από τη θάλασσα, κάνοντας εμπόριο, αμοιβαία επωφελούμενες από τα προϊόντα, τη βιομηχανία, τις τέχνες, και την ιδιοφυΐα τους, κάνοντας καλλιεργήσιμο τον κόσμο, εποικίζοντας τις ερήμους, βελτιώνοντας τη δημιουργία υπό το βλέμμα του Δημιουργού, και συνδυάζοντας επ’ ωφελεία όλων, αυτές τις δύο ατέρμονες δυνάμεις, την αδελφοσύνη μεταξύ των ανθρώπων και τη δύναμη του Θεού.
Για την έλευση αυτής της ημέρας δεν θα χρειαστεί να περάσουν τετρακόσια χρόνια, γιατί τα πράγματα εξελίσσονται γρήγορα, γιατί βιώνουμε μια ακατάσχετη ροή γεγονότων και ιδεών που έχει παρασύρει τους ανθρώπους, και γιατί στην εποχή μας μέσα σε ένα χρόνο επιτελείται το έργο ενός αιώνα.
Και τι μπορούμε να κάνουμε εμείς οι Γάλλοι, οι Άγγλοι, οι Βέλγοι, οι Γερμανοί, οι Σλάβοι, οι Ευρωπαίοι, οι Αμερικανοί προκειμένου να έρθει αυτή η μεγάλη μέρα μια ώρα γρηγορότερα; Να αγαπάμε! Να αγαπάμε! Αυτό το μεγάλο έργο της ειρήνευσης είναι ο καλύτερος τρόπος για να βοηθήσουμε τον Θεό.
[1] Victor Hugo, Oeuvres completes de Victor Hugo: Actes et paroles I, Avant l’ exil 1841-1851, Paris 1882, σσ. 475-486.
[2] Βίκτωρ Ουγκώ, Ύμνος στην ενωμένη Ευρώπη: Έργα και λόγοι από την εξορία, εισαγωγή Ξ. Α. Μπρουντζάκης, μετάφραση-σημειώσεις Α. Μπρουντζάκη, Ποικίλη Στοά, Αθήνα 2015, σσ. 33-63.
[3] Γκι Βέρχοφσταντ, Οι Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, πρόλογος Κ. Καραμανλής, μετάφραση Ν. Ζαρταμόπουλος, επίμετρο Γ. Παπαδημητρίου, Παπαζήσης, Αθήνα 2006.
[4] Πιστεύω ότι ο Ουγκώ θα χρειαζόταν μαντικές ιδιότητες για να προτείνει το 1855 τις Βρυξέλλες ως πρωτεύουσα της ενωμένης Ευρώπης.
[5] Δυστυχώς, στον 20ό αιώνα ο υπαρκτός σοσιαλισμός και ο δεσποτισμός με δημοκρατικό προσωπείο που τον διαδέχτηκε άφησαν τον ρωσικό λαό εκτός της ενωμένης Ευρώπης. Θα ήταν ευχής έργο ο αποκλεισμός αυτός να αρθεί σταδιακά, εάν και αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει καμία σχετική ένδειξη.
[6] Βίκτωρ Ουγκώ, ΄Υμνος, ό.π., σσ. 36-37.
