H σπουδαία, μυστηριώδης συγγραφέας της Ιταλίας

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Elena Ferrante, My Brilliant Friend, μετάφραση από τα ιταλικά Ann Goldstein, Europa, σελ. 331 [Έλενα Φερράντε, Η υπέροχη φίλη μου, μτφρ. Δήμητρα Δότση, Πατάκη, 2016, σελ. 436] Elena Ferrante, The Story of a New Name, μετάφραση από τα ιταλικά Ann Goldstein, Europa, σελ. 471 [Έλενα Φερράντε, Το νέο όνομα, μτφρ. Δήμητρα Δότση, Πατάκη, 2016, σελ. 581] Elena Ferrante, Those Who Leave and Those Who Stay, μετάφραση από τα ιταλικά Ann Goldstein, Europa, σελ. 418 [Έλενα Φερράντε, Αυτοί που φεύγουν κι αυτοί που μένουν, μτφρ. Δήμητρα Δότση, Πατάκη, 2017, σελ. 542] Elena Ferrante, The Lost Daughter, μετάφραση από τα ιταλικά Ann Goldstein, Europa, σελ. 140 [Έλενα Φερράντε, Η ιστορία της χαμένης κόρης, μτφρ. Δήμητρα Δότση, Πατάκη, 2017, σελ. 573] Elena Ferrante, Troubling Love, μετάφραση από τα ιταλικά Ann Goldstein, Europa, σελ. 139 [Έλενα Φερράντε, Βάναυση αγάπη, μτφρ. Δήμητρα Δότση, Πατάκη, 2019, σελ. 210] Elena Ferrante, The Days of Abandonment, μετάφραση από τα ιταλικά Ann Goldstein, Europa, σελ. 188 [Έλενα Φερράντε, Μέρες εγκατάλειψης, μτφρ. Σταύρος Παπασταύρου, Πατάκη, 2018, σελ. 273] Υπάρχει μια σπαραξικάρδια συνομιλία στο Νέο όνομα, το δεύτερο από τα τρία –οσονούπω τέσσερα[1]– βιβλία των αριστοτεχνικών μυθιστορημάτων της Νάπολης της Έλενας Φερράντε, όπου η Λίλα, η μία από τους δύο κεντρικούς χαρακτήρες, συναντά την παλιά δασκάλα της, την κυρία Ολιβιέρο, στον δρόμο. Προς μεγάλη απογοήτευση της δασκάλας, η Λίλα, που κοντεύει τα είκοσι, δεν συνέχισε το σχολείο μετά το δημοτικό, παρά τις μεγάλες δυνατότητες που είχε, και τώρα είναι παντρεμένη και έχει έναν μικρό γιο. Η δασκάλα αγνοεί το παιδί, τον Ρίνο, και κοιτά μόνο το βιβλίο που κρατάει η Λίλα. Η Λίλα είναι εκνευρισμένη. «Οδυσσέας είναι ο τίτλος», λέει. «Μιλάει για την Οδύσσεια;» ρωτάει η δασκάλα. «Όχι, λέει πόσο πεζή είναι η σημερινή ζωή». «Και τι άλλο;» «Τίποτε άλλο. Λέει ότι γεμίζουμε το κεφάλι μας με αηδίες. Ότι είμαστε σάρκα, αίμα και οστά. Ότι ο ένας αξίζει το ίδιο με τον άλλον. Ότι θέλουμε μόνο να τρώμε, να πίνουμε και να πηδάμε». Η δασκάλα κατσαδιάζει τη Λίλα για την αισχρή έκφραση, της λέει ότι ο καθένας μπορεί να κάνει οικογένεια, όμως εκείνη ήταν προορισμένη για μεγάλα πράγματα. «Μη διαβάζεις βιβλία που δεν μπορείς να καταλάβεις, σου κάνει κακό» της λέει η δασκάλα. «Πολλά πράγματα κάνουν κακό» αποκρίνεται η Λίλα. Αυτή η μικρή στιχομυθία φτάνει στην καρδιά πολλών από τα στοιχεία που δίνουν πνοή σε αυτά τα αξιοπρόσεκτα βιβλία και τη συγγραφέα τους – την πιο δυνατή και αινιγματική πεζογράφο που έχει αναδείξει η σύγχρονη Ιταλία. Πρώτον, η Φερράντε, που κρύβεται πίσω από ένα ψευδώνυμο και δεν έχει κάνει καμία δημόσια εμφάνιση, δεν κρύβει το γεγονός πως, σαν τον Οδυσσέα, τα μυθιστορήματα της Νάπολης είναι, με τον τρόπο τους, επικά ως προς το εύρος και τις φιλοδοξίες τους. Η αφηγήτρια των βιβλίων –Η υπέροχη φίλη μου (2012, μετάφραση στα αγγλικά 2012, μετάφραση στα ελληνικά 2016), Το νέο όνομα (2012, μετάφραση στα αγγλικά 2013, μετάφραση στα ελληνικά 2016) και Αυτοί που φεύγουν κι αυτοί που μένουν (2013, μετάφραση στα αγγλικά 2014, μετάφραση στα ελληνικά 2017)– είναι η Έλενα Γκρέκο, κυριολεκτικά η Ελένη η Ελληνίδα. Το ταξίδι της δεν γίνεται στη θάλασσα· είναι πολύ πιο εσωτερικό και εκτυλίσσεται σε κάτι σαν ναπολιτάνικο bildungsroman (μυθιστόρημα διάπλασης) που διατρέχει τα μακριά απογεύματα της παιδικής και εφηβικής ηλικίας των κοριτσιών και της μητρότητας. Καταλαμβάνοντας πάνω από 1200 σελίδες, τα τρία βιβλία έχουν τόσο πολλούς χαρακτήρες και δευτερεύουσες πλοκές όσο ένα μυθιστόρημα του δέκατου ένατου αιώνα. Όμως, στην καρδιά τους, ακολουθούν την έντονη φιλία και τον ανταγωνισμό ανάμεσα στην Έλενα και τη Ραφαέλλα Τσερούλλο, γνωστή σε άλλους ως Λίνα και στην Έλενα ως Λίλα, από τα εξαθλιωμένα περίχωρα της Νάπολης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην οικονομική άνθηση της δεκαετίας του 1960, την πολιτική αναταραχή της δεκαετίας του 1970 έως σήμερα. Εναλλάξ, η Λίλα και η Έλενα δείχνουν να είναι η μια η υπέροχη φίλη της άλλης· οι ζωές τους, αναπόσπαστα συνυφασμένες, συναρμόζονται και αποκλίνουν με την πάροδο των δεκαετιών. Η ιστορία ξεκινά το 2010, όταν ο Ρίνο, ο ενήλικος πλέον γιος της Λίλας, τηλεφωνεί στην Έλενα για να της πει ότι η 66χρονη πια Λίλα εξαφανίστηκε. Η Έλενα, επιτυχημένη συγγραφέας, αρχίζει να κοιτά προς τα πίσω, στη ναπολιτάνικη νιότη της, τότε που ίδια, κόρη ενός θυρωρού και μιας νοικοκυράς, και η Λίλα, κόρη ενός τσαγκάρη, τρύπησαν τα δάχτυλά τους και ενώθηκαν με αίμα, αφότου έχασαν τις κούκλες τους στο σκοτεινό υπόγειο του σπιτιού του δον Ακίλλε, του φοβερού και τρομερού τοκογλύφου της γειτονιάς. Στη συνέχεια προχωράμε στον χρόνο, μέσα από γάμους, παιδιά, ερωτικές σχέσεις, χωρισμούς, επιτυχίες και άθλιες αποτυχίες, θανάτους, φόνους, λογοτεχνικούς θριάμβους. Τα πρόσωπα, όπως εκείνα των αρχαίων, κινούνται εσαεί ανάμεσα σε πεπρωμένα που ίσως είναι προδιαγεγραμμένα εξαρχής και στις δικές τους απόπειρες να αποκτήσουν έναν βαθμό κυριαρχίας πάνω στη μοίρα τους. Άλλωστε έχουμε ως αφετηρία τη Νάπολη, το επίκεντρο της ιταλικής μοιρολατρίας, την καρδιά του οργανωμένου εγκληματικού δικτύου της Καμόρα, η παρουσία της οποίας αιωρείται μέσα στα βιβλία σαν ομίχλη, θέτοντας έναν κοινωνικό κώδικα με τον οποίο όλοι πρέπει να αναμετρηθούν με κάποιο τρόπο. («Δε νοσταλγώ την παιδική μας ηλικία» λέει η Έλενα στην αρχή της Υπέροχης φίλης μου, το πρώτο μυθιστόρημα της σειράς. «Ήταν γεμάτη βία».) Μολονότι η ερμηνεία της Λίλας για τον Οδυσσέα είναι ταυτόχρονα αφελώς άστοχη και ωμά ακριβής, το θέμα εδώ δεν έχει τόσο να κάνει με τις κυριολεκτικές και τις λογοτεχνικές αναγνώσεις και παραναγνώσεις. Η δασκάλα ενδεχομένως να μην είχε ακουστά τον Τζόυς, όμως ήταν αυτή που εντόπισε το εκκολαπτόμενο ταλέντο της Λίλας και της Έλενας και τις παρότρυνε να μελετήσουν για να κερδίσουν την ανεξαρτησία τους, να ξεφύγουν από τη δυστυχία της κατάστασής τους και από ένα μέλλον ως σχεδόν φυλακισμένες νοικοκυρές. Τα ναπολιτάνικα βιβλία της Φερράντε ουσιαστικά μιλούν για τη γνώση – τις δυνατότητες και τα όριά της. Λόγια γνώση, σεξουαλική γνώση, πολιτική γνώση. Τι είδους γνώση είναι απαραίτητη για να τα βγάλουμε πέρα σε αυτόν τον κόσμο; Πώς την αποκτούμε; Πώς μας αλλάζει, μας πληγώνει και μας ενδυναμώνει η γνώση μας, συχνά ταυτόχρονα; Ποια πράγματα θέλουμε να γνωρίζουμε και ποια θα προτιμούσαμε να αφήσουμε άγνωστα; Ποιος έχει εξουσία στη ζωή μας; Αγνώστου, Δρόμος της Νάπολης, 1850-99, ΜοΜΑ. Στην Υπέροχη φίλη μου γίνεται αμέσως σαφές ότι η Λίλα, η Έλενα και τα άλλα παιδιά της Νάπολης δείχνουν από εξαιρετικά μικρή ηλικία μια υπερφυσική αντίληψη της δυναμικής της εξουσίας. Γνωρίζουν σε ποιον πρέπει να δείξουν σεβασμό και από ποιον πρέπει να χάσουν, ακόμη κι αν αναγνωρίζουν ότι έχουν την ικανότητα να κερδίσουν. Σε μια θεμελιώδη σκηνή σε μια τάξη του δημοτικού, η Λίλα, την οποία σέβονται για την εξυπνάδα και τον τρόπο που αψηφά εκείνους στους οποίους αναμένεται να είναι υπόδουλη, μπαίνει σε διαγωνισμό αριθμητικής με τον Έντσο, τον γιο της μανάβισσας. Το παιδί μιλάει ελάχιστα ιταλικά, και λέει τις απαντήσεις στη ναπολιτάνικη διάλεκτο, αφού καταφέρνει να κάνει τους περίπλοκους μαθηματικούς υπολογισμούς με το μυαλό του. Η Λίλα, το αστέρι της τάξης, νικάει τον Έντσο. «Κάποιες συμπεριφορές που ήταν δύσκολο να αποκωδικοποιηθούν, από κει ακριβώς πηγάζουν» λέει η Έλενα. «Για παράδειγμα, ήταν ολοφάνερο πως αν η Λίλα ήθελε, μπορούσε να συγκρατήσει τον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόταν τις ικανότητές της». Πολύ αργότερα στη ζωή τους, ο Έντσο, που έχει τακτοποιήσει τους λογαριασμούς του με τη μοίρα του και τον κόσμο, θα σπεύσει να σώσει τη Λίλα. Όμως ύστερα από τη μονομαχία, τα αγόρια μισούν τη Λίλα που τον νίκησε, κι αρχίζουν να πετάνε πέτρες σ’ αυτή και την Έλενα, μια βία που είναι ταυτόχρονα σημάδι θυμού και σεβασμού. Κάποια χρόνια αργότερα, όσο είναι ακόμα παιδιά, η Λίλα υπερασπίζεται την Έλενα απέναντι στα πειράγματα των αγοριών της γειτονιάς βάζοντας μια φαλτσέτα στον λαιμό του Μαρτσέλλο Σολάρα, γιου του ντόπιου καμορίστα, και ξεκαθαρίζοντας πέραν πάσης αμφιβολίας ότι είναι διατεθειμένη να τη χρησιμοποιήσει. Αυτό τρομοκρατεί τον Μαρτσέλλο, αλλά ταυτόχρονα ξυπνά μέσα του έναν έρωτα για τη Λίλα που θα κρατήσει σε όλη του τη ζωή. Αυτό είναι ακόμα ένα χαρακτηριστικό της Φερράντε, η ιχνηλασία της σχεδόν ανεπαίσθητης γραμμής ανάμεσα στη βαναυσότητα και την αγάπη. Αυτά τα βιβλία περιέχουν αίμα, από φονικό και έμμηνο ρήση, καθώς και δάκρυα και ιδρώτα. Οι άντρες ασκούν βία κατά των γυναικών και οι γυναίκες κατά των αντρών. Οι γυναίκες προδίδονται και προδίδουν – τον εαυτό τους και άλλους. Σε όλα τα γραπτά της Φερράντε περιλαμβάνεται επίσης πολύ ενστικτώδες, συχνά μη ρομαντικό σεξ. Θα ήταν ακριβές, αν και ίσως σχηματικό, να αποκαλέσουμε αυτά τα βιβλία φεμινιστικά. Αρκεί να πούμε ότι φέρνουν μια σχολαστική διερεύνηση και μια ένταση που σπανίζει στη σύγχρονη λογοτεχνία –ή σε οποιαδήποτε λογοτεχνία, εδώ που τα λέμε– εξερευνώντας με εγγύς, συχνά βασανιστική λεπτομέρεια την πλήρη εμπειρία τού να είσαι γυναίκα και, στα μυθιστορήματα της Νάπολης, τη βαθιά περιπλοκότητα της γυναικείας φιλίας. Μεταξύ άλλων, τα βιβλία της Νάπολης προσφέρουν μια ευφυή και συνεχή μελέτη του φθόνου, του πιο ολέθριου συναισθήματος, επειδή μπορεί καμιά φορά να μεταμφιεστεί σε αγάπη. Δείτε αυτό το απόσπασμα από Το νέο όνομα, που ξεκινά με τη μέρα του γάμου της Λίλας, στα δεκαέξι της, με τον Στέφανο Καρράτσι, γιο του δον Ακίλλε. (Η ιταλική λέξη στον τίτλο είναι cognome, επώνυμο, και η αλλαγή ονόματος που υπονοείται είναι της Λίλας). Καθώς η τελετή προχωρά, η Λίλα συνειδητοποιεί ότι δεν αγαπά τον Στέφανο και ίσως δεν θα τον αγαπήσει ποτέ, κάτι που αντιλαμβάνεται μόλις καταλαβαίνει ότι δεν είναι απόλυτα ελεύθερος, ότι αυτός, όπως όλοι στην περιοχή αλλά όχι η ίδια, όπως θα ήθελε να πιστεύει, είναι υπόδουλος στην οικογένεια Σολάρα, που καταφτάνει στον γάμο με μια ευγένεια η οποία καμουφλάρει κομψά μια υπαινισσόμενη απειλή βίας. Άχαρη έφηβη, η Έλενα φθονεί την επικείμενη είσοδο της φίλης της στον κόσμο του σεξ. Το πρωί του γάμου, σε μια στιγμή που θυμίζει σχεδόν πρωτόγονη τελετή μύησης, η Έλενα πλένει τη Λίλα. Η σκηνή είναι χαρακτηριστική της γραφής της Φερράντε – μια έξαρση συναισθήματος, ζωή που εκτυλίσσεται και καταγράφεται σε πραγματικό χρόνο από μια αφηγήτρια η οποία πασχίζει να κατανοήσει τον κυκεώνα των αντικρουόμενων παρορμήσεών της και να αποκαλύψει τις αναπόδραστες σκέψεις της με αφοπλιστική ειλικρίνεια: Την έπλυνα με αργές, προσεκτικές κινήσεις· πρώτα την άφησα να κουρνιάσει στο νερό, ύστερα της ζήτησα να σηκωθεί, κι έχω ακόμη στα αυτιά μου τον ήχο του νερού που στάζει, την αίσθηση ότι η υφή της χάλκινης σκάφης δεν ήταν διαφορετική από τη σάρκα της Λίλας, λεία, σφιχτή, ήρεμη. Μου ήρθαν συναισθήματα και σκέψεις συγκεχυμένες: να την αγκαλιάσω, να κλάψω μαζί της, να τη φιλήσω, να της τραβήξω τα μαλλιά, να γελάσουμε, να υποκριθούμε σεξουαλικές εμπειρίες και να τη δασκαλέψω με περισπούδαστο ύφος, να την απομακρύνω με τις κουβέντες μου τη στιγμή της έσχατης εγγύτητας. Μα εντέλει έμεινε μόνο η εχθρική σκέψη ότι την εξάγνιζα από τα μαλλιά ως τα πέλματα, πρωί πρωί, μόνο και μόνο για να την κηλιδώσει ο Στέφανο στη διάρκεια της νύχτας. Τη φαντάστηκα γυμνή όπως ήταν εκείνη τη στιγμή, παραδομένη στον άντρα της, στο κρεβάτι του καινούριου σπιτιού, καθώς το τρένο κροτάλιζε κάτω από τα παράθυρά τους και η βίαιη σάρκα εκείνου εισχωρούσε μέσα της με μια κίνηση ξερή, σαν τον φελλό που μια παλάμη τον σπρώχνει μέσα στο λαιμό ενός μπουκαλιού με κρασί. Κι άξαφνα είχα την αίσθηση πως μοναδική γιατρειά στον πόνο που ένιωθα, που θα ένιωθα, ήταν να βρω μια απόμερη γωνιά για να κάνει κι ο Αντόνιο σ’ εμένα, την ίδια ώρα, τα ίδια ακριβώς. Η Έλενα βοηθά τη μύηση της Λίλας στην ενηλικίωση, όμως η Λίλα είναι αυτή που ξυπνά μέσα στην Έλενα την αίσθηση του ανταγωνισμού, τόσο σε σεξουαλικό όσο και σε λογοτεχνικό επίπεδο, εμφυσώντας εντός της την αυτοπαρατήρηση που αργότερα θα τη βοηθήσει να γίνει μυθιστοριογράφος, και επίσης ωθώντας την να θελήσει να χάσει την παρθενιά της πριν τον γάμο, μια πράξη αντίστασης στη Νάπολη των τελών της δεκαετίας του 1950. (Ο άντρας που το κάνει θα γράψει αργότερα μια απορριπτική κριτική για το πρώτο μυθιστόρημά της). Οι ζωές των δύο φίλων θα αποτελέσουν σκοτεινά κάτοπτρα η μία της άλλης για δεκαετίες. Η Λίλα εγκαταλείπει το σχολείο και τις φιλοδοξίες της για μόρφωση όταν ο πατέρας της αρνείται να της επιτρέψει να δώσει εξετάσεις για το γυμνάσιο. Εργάζεται στο τσαγκαράδικο και ύστερα γίνεται κομψή νεαρή νύφη. Αργότερα κάνει ταπεινές δουλειές, όπως σε μια αλλαντοποιία όπου οι συνθήκες τής προξενούν φοβερό σωματικό πόνο. Η Έλενα αποφοιτά από το Liceo Classico, ταχεία οδό προς την ανώτερη μεσοαστική τάξη. Μολονότι έκοψε το σχολείο, η Λίλα εξακολουθεί να είναι καλύτερη μαθήτρια, και βοηθάει την Έλενα να μελετήσει λατινικά και αρχαία ελληνικά. Η Έλενα μπαίνει στο υψηλού κύρους Università Normale di Pisa. Παντρεύεται έναν καθηγητή κλασικής φιλολογίας και αρχίζει να γράφει άρθρα και, εντέλει, προς μεγάλη της έκπληξη, ένα μυθιστόρημα. («Σε κάθε σελίδα υπάρχει κάτι δυνατό που δεν μπορώ να καταλάβω από πού προέρχεται» τής λέει ο επιμελητής της). Και η Λίλα αποκαλύπτεται ότι κρατάει μυστικά τετράδια. Στο Νέο όνομα, τα εμπιστεύεται στην Έλενα για να τα φυλάξει. Αργότερα, σε μια από τις πιο τραυματικές στιγμές ολόκληρης της τριλογίας, η Έλενα πετάει τα τετράδια στον Άρνο – μια δολοφονική πράξη, που όμως η Έλενα αισθάνεται ότι πρέπει οπωσδήποτε να κάνει για να διεκδικήσει τη δική της δύναμη επί της υπέροχης φίλης της. Από την αρχή ως το τέλος η Έλενα αισθάνεται δέος απέναντι στη Λίλα, για την ικανότητά της να νιώθει ατόφια συναισθήματα, «να παρασύρεται πέρα από τα όρια», να αδράχνει να πράγματα που θέλει, ενώ συχνά η Έλενα αισθάνεται ότι «έμενε πίσω, περιμένοντας». Αργότερα, η Έλενα συνειδητοποιεί ότι το διάσημο μυθιστόρημά της αντλεί στην πραγματικότητα τη συναισθηματική δύναμή του από ένα διήγημα που είχε γράψει η Λίλα στο δημοτικό, τη Γαλάζια νεράιδα, ένα κείμενο που η δασκάλα Ολιβιέρο είχε αγνοήσει. Κάποια στιγμή αργότερα, η Έλενα φέρνει ένα αντίτυπο της Γαλάζιας νεράιδας στη Λίλα στην αλλαντοποιία. Η Λίλα το ρίχνει στη φωτιά. Στο Αυτοί που φεύγουν και αυτοί που μένουν, η Έλενα έχει κερδίσει βραβείο για το βιβλίο της, το οποίο έχει επαινεθεί για την «εκμοντερνιστική δύναμή του». Είναι 1969. Μια βόμβα εκρήγνυται στην Εθνική Αγροτική Τράπεζα στην Πιάτσα Φοντάνα στο Μιλάνο, αφήνοντας δεκαεφτά νεκρούς και δεκάδες τραυματίες, σε ένα από τα πιο μυστηριώδη επεισόδια των Μολυβένιων Χρόνων. Στον λόγο της αποδοχής του βραβείου, η Έλενα λέει ότι νιώθει χαρούμενη σαν τους αστροναύτες που περπάτησαν «στη λευκή έκταση της σελήνης». Τηλεφωνεί στη Λίλα, πίσω στη Νάπολη, για να της πει για το βραβείο. Η Λίλα έχει ήδη διαβάσει την είδηση στην τοπική εφημερίδα και την κοροϊδεύει για τις δηλώσεις της: Η λευκή έκταση της σελήνης, ειρωνεύτηκε, κάποιες φορές είναι προτιμότερο να κλείνουμε το στόμα μας παρά να λέμε μαλακίες. Και πρόσθεσε ότι η σελήνη ήταν μια πέτρα ανάμεσα στα δισεκατομμύρια πέτρες και ότι, πέτρα την πέτρα, το καλύτερο πράγμα είναι να στέκεσαι με τα πόδια στυλωμένα μες στα βάσανα της γης. Λίγο αργότερα, η Έλενα αποκτά μια κόρη. «Γέννησα ύστερα από φρικτούς πόνους, που όμως κράτησαν λίγο. Όταν το μωρό ήρθε στον κόσμο και το είδα, με τα κατάμαυρα μαλλάκια του, ένας βιολετής οργανισμός που συστρεφόταν και κλαψούριζε γεμάτος ενέργεια, ένιωσα μια τόσο συγκλονιστική σωματική ηδονή, που ακόμη και σήμερα δεν μπορώ να τη συγκρίνω με καμία άλλη» γράφει η Φερράντε. Η Έλενα τηλεφωνεί στη Λίλα. «“Ήταν υπέροχη εμπειρία”», της είπα. “Τι πράγμα;” “Η εγκυμοσύνη, η γέννα. Η Αντέλε είναι πολύ όμορφη και πολύ καλή”. Μου απάντησε: “Καθένας αφηγείται τη ζωή του όπως τον βολεύει”.» Και τώρα φτάνουμε στο διόλου ασήμαντο ζήτημα της ίδιας της συγγραφέως. Το ότι το Φερράντε είναι ψευδώνυμο, δεν έχει δημόσια παρουσία, δεν την έχουν δει ποτέ, της δίνει μια παράξενη θέση στην Ιταλία, μια χώρα εμμονική με την εικόνα, όπου αν δεν βγαίνεις στην τηλεόραση σχεδόν δεν υπάρχεις. Παρότι έχει λίγους αλλά πιστούς θαυμαστές, μου έχει κάνει εντύπωση το πλήθος των φίλων στην Ιταλία –διανοούμενων, δημοσιογράφων, αναγνωστών– που δεν είχαν ακούσει ποτέ τη Φερράντε πριν την αναφέρω εγώ. Στην Ιταλία εκδίδει τα έργα της ο μικρός εκδοτικός οίκος E/O, και στα αγγλικά ο αδελφός οίκος Europa Editions, που ειδικεύονται και οι δύο στα μεταφρασμένα έργα. Η Φερράντε έχει αρχίσει να αποκτά ένα αφοσιωμένο αναγνωστικό κοινό στην αγγλική γλώσσα, έπειτα από μια διθυραμβική κριτική της Υπέροχης φίλης μου του Τζέιμς Γουντ στον New Yorker πέρυσι – και φυσικά χάρη στις εξαίσια γλαφυρές και ρέουσες αγγλικές μεταφράσεις των έξι μυθιστορημάτων της από την Αν Γκολντστάιν. Παρά το γεγονός ότι οι Μέρες εγκατάλειψης έγιναν μπεστ σέλερ στην Ιταλία το 2002 και η Βάναυση αγάπη, που κυκλοφόρησε το 1992, έγινε ταινία σε σκηνοθεσία του ναπολιτάνου σκηνοθέτη Μάριο Μαρτόνε, η Φερράντε δεν ήταν ευρέως γνωστή στην Ιταλία. Η ανωνυμία της έχει γεννήσει πολλές φήμες. Μήπως το έργο της είναι στην πραγματικότητα προϊόν συνεργασίας μιας ομάδας συγγραφέων; Μήπως εργάζεται στον κινηματογράφο; (Τα μυθιστορήματα της Νάπολης είναι κινηματογραφικά στο εύρος τους και η ακατέργαστη γραφή του τρίτου βιβλίου της σειράς της Νάπολης, Αυτοί που φεύγουν κι αυτοί που μένουν, το οποίο έχει πιο πολιτική πλοκή από τα προηγούμενα και διαδραματίζεται στα Μολυβένια Χρόνια και το ανερχόμενο φεμινιστικό κίνημα, πότε πότε δίνει την αίσθηση σεναρίου). Η πιο συχνή ερώτηση είναι: Μήπως είναι στην πραγματικότητα άντρας – ένα ερώτημα που ίσως μαρτυρά περισσότερα για τη σύγχρονη Ιταλία απ’ όσο για το έργο της Φερράντε. Μήπως είναι, όπως έχουν προτείνει κάποιοι, ο ναπολιτάνος συγγραφέας και σεναριογράφος Ντομένικο Σταρνόνε; Μήπως είναι η Ανίτα Ράτζα, σύμβουλος στον E/O, η οποία έχει μεταφράσει τα έργα της Κρίστα Βολφ και άλλων από τα γερμανικά στα ιταλικά και τυγχάνει να είναι σύζυγος του Σταρνόνε; Σε έναν σπάνιο δημόσιο διάλογο με γραπτές ερωταπαντήσεις που δημοσιεύτηκε στους Financial Times στα τέλη Σεπτεμβρίου, η Φερράντε παραδέχτηκε ότι έχει άλλη δουλειά. Στην ερώτηση πώς θα βιοποριζόταν εάν αναγκαζόταν να εγκαταλείψει το γράψιμο, απαντά «Με τη δουλειά που κάνω κάθε μέρα εδώ και χρόνια – που δεν είναι να γράφω». Επίσης αναφέρει τη Βιρτζίνια Γουλφ και την Έλσα Μοράντε ως τις μεγαλύτερες λογοτεχνικές επιρροές της. Με πολλούς τρόπους, το ψευδώνυμο της Φερράντε λειτουργεί σαν ένα είδος προγράμματος προστασίας μαρτύρων. Τα βιβλία της, ιδίως τα τρία πρώτα μυθιστορήματα – Βάναυση αγάπη (1992, μετάφραση στα αγγλικά 2006, [μετάφραση στα ελληνικά 1997/2019]), Μέρες εγκατάλειψης (2002, μετάφραση στα αγγλικά 2005, [μετάφραση στα ελληνικά 2004/2018]), Η χαμένη κόρη (2006, μετάφραση στα αγγλικά 2008, [μετάφραση στα ελληνικά 2018])– που είναι πιο σφιχτά και βασίζονται λιγότερο στην πλοκή από την τριλογία της Νάπολης, φέρουν τέτοιο ηλεκτρικό φορτίο που ακόμη και η παραμικρή λεπτομέρεια για το βίωμα της συγγραφέως ενδέχεται να προκαλέσει οξύ συναισθηματικό πόνο στους εμπλεκόμενους. Ελλείψει πληροφοριών, τα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται στο μυαλό. Άραγε είχε η Έλενα Φερράντε δεσμούς σαν αυτούς που δημιουργούν η Λίλα και η Έλενα; Μήπως κύλησε σε ένα είδος καταθλιπτικής τρέλας για λίγο καιρό αφότου κάποιος σύζυγος την άφησε για μια άλλη γυναίκα, όπως συμβαίνει στην Όλγα στις Μέρες εγκατάλειψης; Υπήρξε άραγε βασανισμένη νεαρή μητέρα σαν την Λήδα, τη διαζευγμένη αφηγήτρια στη Χαμένη κόρη, που εγκαταλείπει τον σύζυγο και τις δύο μικρές κόρες της επειδή ασφυκτιά; Φραντσέσκο Κλεμέντε, Νάπολη É XXIII, 2018, ιδιωτική συλλογή. Άραγε κινούνταν, όπως οι πρωταγωνίστριές της στις Μέρες εγκατάλειψης, τη Χαμένη κόρη και την Έλενα στα βιβλία της Νάπολης, ανάμεσα στις αβάσταχτες καθημερινές απαιτήσεις της μητρότητας και της συζυγικής ζωής ενόσω προσπαθούσε επιτακτικά να βρει νοερό χώρο και ηρεμία για να γράψει; Μήπως, όπως η Έλενα στα βιβλία της Νάπολης, μεγάλωσε μέσα στη φτώχεια στη Νάπολη με γονείς που δεν ήξεραν καλά καλά να διαβάζουν, και μέσω της μόρφωσης απέκτησε ένα είδος κυριαρχίας στη ζωή της, μόνο για να ζει με τον διαρκή φόβο μην παρασυρθεί πάλι πίσω στον κόσμο από τον οποίο νόμιζε ότι είχε δραπετεύσει, μην επιστρέψει σε μια πιο πρωτόγονη εκδοχή του εαυτού της, που μιλά ναπολιτάνικα και όχι ιταλικά; Ποιος φεύγει και ποιος μένει; Η ανωνυμία της Φερράντε έχει μία σημαντική επίδραση: η αφηγήτρια αποτραβιέται για χάρη της ιστορίας. Επιστρέφουμε ξανά στους αρχαίους. Όλα τα βιβλία της Φερράντε, ιδίως όμως τα πρώτα τρία μυθιστορήματα, μπορούν να θεωρηθούν ένα είδος σύγχρονων Μεταμορφώσεων. Οι πιο σημαντικές μεταμορφώσεις σε όλο το έργο της είναι αυτές των γυναικών σε διάφορα στάδια της ζωής τους. Η κόρη γίνεται σύζυγος, γίνεται μητέρα, και εντούτοις διατηρεί στοιχεία και από τους τρεις ρόλους, οι οποίοι συχνά συγκρούονται εντός της. Στις Μέρες εγκατάλειψης τα παιδιά της Όλγας την κάνουν να πληρώσει για «συγκεχυμένα, φανταστικά κρίματα που δεν είχα διαπράξει ακόμα». Στη Βάναυση αγάπη, ο ιταλικός τίτλος της οποίας, L’Amore molesto, έχει σκοτεινότερες συνδηλώσεις, η Ντέλια, μια ανύπανδρη σχεδιάστρια κόμικς, δοκιμάζει το μπουρνούζι που φορούσε η πρόσφατα πεθαμένη μητέρα της πριν πνιγεί, κι από κάποιες απόψεις γίνεται η μητέρα της. Σε μια ενοχλητική σκηνή σεξ που δεν είναι εντελώς συναινετικό, αλλά ούτε ολοκληρωτικά βιασμός, η Ντέλια πηγαίνει στο κρεβάτι με τον γιο του εραστή της μητέρας της. Στη Χαμένη κόρη, η Λήδα που παραθερίζει μόνη αφότου εγκατέλειψε τον σύζυγο και τις δύο κόρες της, πιάνει τον εαυτό της να παθαίνει εμμονή με μια οικογένεια από τη Νάπολη στην παραλία. Η νηπιακής ηλικίας κόρη της οικογένειας –που τυγχάνει να ονομάζεται Έλενα– χάνει την κούκλα της, τη Νάνη· η Λήδα τη βρίσκει και, για λόγους μυστήριους ακόμη και για την ίδια, την κρατά. Ακόμη και τα ονόματα μεταμορφώνονται το ένα στο άλλο. Αυτές οι μοντέρνες αντιηρωίδες δημιουργούν και αναδημιουργούν τον εαυτό τους, αλλάζουν μορφή, μεταμορφώνονται από τη μία κατάσταση σε μια άλλη, από την οδύνη στην ηρεμία και συχνά πάλι πίσω στην οδύνη. Σε αντίθεση με τις λογοτεχνικές ηρωίδες των περασμένων αιώνων, οι πρωταγωνιστικοί γυναικείοι χαρακτήρες στα μυθιστορήματα της Φερράντε έχουν την πολυτέλεια να λειτουργούν στον σύγχρονο κόσμο, με όλες τις αμφιβολίες και τις αμφισημίες του, όντας περισσότερο υπόλογες στη δική τους ταραγμένη συνείδηση παρά στους ασφυκτικούς κοινωνικούς περιορισμούς που έχουν ελαττωθεί στη μεταπολεμική Ιταλία. Οι Μέρες εγκατάλειψης αφηγούνται την ιστορία της Όλγας, μιας 38χρονης γυναίκας που ουσιαστικά ισοπεδώνεται από την εγκατάλειψη από τον σύζυγό της, αλλά με τον καιρό οικοδομεί ξανά στον εαυτό της, αφού τον κοιτάζει απέξω, σαν να παρατηρεί κάποια άλλη. Αυτές οι γυναίκες μπορεί να είναι θύματα των περιστάσεων, όμως κυριαρχούν στη μοίρα τους με τον μοναδικό τρόπο που γνωρίζουν: την εξαιρετικά στενή παρατήρηση ως πράξη βούλησης, συχνά όμως χωρίς λύση ή αποκάλυψη. Στο τέλος του βιβλίου, η Όλγα εξηγεί σε έναν άντρα με τον οποίο έχει κάνει σχέση, τι συνέβη τη στιγμή της τρέλας της. «Είχα μια υπερβολική αντίδραση που διαπέρασε την επιφάνεια των πραγμάτων» λέει. «Και μετά;» ρωτάει ο σύντροφός της. «Έπεσα». «Και πού κατέληξες;» «Πουθενά. Δεν υπήρχε βάθος, δεν υπήρχε γκρεμός. Δεν υπήρχε τίποτα». Στο τέλος τού Αυτοί που φεύγουν κι αυτοί που μένουν, η Έλενα ετοιμάζει ένα νέο βιβλίο. Δεν είναι βέβαιη αν πρόκειται ή όχι για μυθιστόρημα. Στην ερώτηση τι θέμα έχει, απαντά: «Τους άντρες που κατασκευάζουν γυναίκες» και κατόπιν η συζήτηση στρέφεται στον Πυγμαλίωνα και παρόμοιες ιστορίες. Όμως στο πρωτότυπο ιταλικό κείμενο, η φράση είναι πιο αμφίσημη. Η απάντηση της Έλενας “I maschi che fabbricano le femmine” θα μπορούσε επίσης να σημαίνει «οι άντρες που κατασκευάζουν οι γυναίκες». Τουλάχιστον από την Κόλαση του Δάντη, το ρήμα fabbricare, κατασκευάζω, φτιάχνω, πλαστογραφώ, εμπεριέχει την υπόνοια της χάλκευσης και της εξαπάτησης. Καθένας μας αφηγείται τη ζωή του όπως τον βολεύει. Παρότι όλα διαδραματίζονται στην Ιταλία, δεν υπάρχει τίποτε γραφικό σε κανένα από τα βιβλία της Φερράντε. Η δράση εκτυλίσσεται στα άσχημα περίχωρα της Νάπολης ή σε άχρωμα διαμερίσματα· κάπου κάπου υπάρχει μια πινελιά μιας παραλίας ή από τα όμορφα επιπλωμένα διαμερίσματα της ιντελιγκέντσιας της ανώτερης μεσοαστικής τάξης. Υπάρχει μια αξέχαστη σκηνή στην Υπέροχη φίλη μου όπου η Λίλα και η Έλενα, μικρά κορίτσια, προσπαθούν να πάνε με τα πόδια από τη γειτονιά τους στη θάλασσα, που τους έχουν πει ότι είναι κοντά αλλά δεν την έχουν δει ποτέ. Κατά κύριο λόγο, τα σκηνικά είναι εξίσου λιτά με τη σκηνή αρχαίας τραγωδίας, ό,τι πρέπει για τη διερεύνηση της εσωτερικής ζωής. Η γραφή γίνεται άχαρη. Σπάνια υπάρχει έφεση προς τη ρητορεία. Τα πρώτα μυθιστορήματα έχουν μια οικονομία στη γλώσσα. Τα βιβλία της Νάπολης είναι πιο χαχόλικα, πιο εστιασμένα στην ιστορία και τα συμβάντα. Από όλα τα βιβλία της Φερράντε λείπει το χιούμορ. Τίποτα μέσα τους δεν θα σας κάνει να γελάσετε, εκτός ίσως από ένα σκοτεινό, άβολο γέλιο. «Τα βιβλία δεν σου αλλάζουν τη ζωή» είπε η Φερράντε στους Financial Times τον Σεπτέμβριο. «Το πολύ πολύ, αν είναι καλά, να πληγώσουν και να προκαλέσουν σύγχυση». Αυτή είναι η σωρευτική επίδραση της ανάγνωσης του έργου της. Αυτά τα μυθιστορήματα κατευθύνονται τρομακτικά γρήγορα σε ένα πολύ βαθύ μέρος. Όπως πολλοί, γνώρισα αργά τη Φερράντε. Η ανάγνωσή της για πρώτη φορά φέτος ήταν αποκάλυψη. Είναι δυνατόν σε όλα αυτά τα χρόνια της Ιταλίας του Μπερλουσκόνι –την Ιταλία των στριπτιζέζ και των ανήλικων κοριτσιών, της ριάλιτι τηλεόρασης και της πλαστικής χειρουργικής, της Ιταλίας με έναν από τους χαμηλότερους δείκτες γυναικείας εργασίας στην Ευρώπη, την Ιταλία της οικονομικής και πολιτιστικής στασιμότητας, της διάχυτης αποχαύνωσης και αντίστασης στην αλλαγή, χρόνια όπου πολλά μέλη της αριστερής ιντελιγκέντσιας, στα πανέμορφα, κληρονομημένα διαμερίσματά τους ασχολούνταν με μια χλιαρή ενδοσκόπηση για το πώς η Ιταλία της Άννα Μανιάνι έγινε η Ιταλία της Ρούμπι Καρίμα–, είναι λοιπόν δυνατόν εδώ να υπήρχε εξαρχής μια καθαρή και τρομερή φωνή που ενοικούσε πλήρως την ιστορική στιγμή ενώ ταυτόχρονα την υπερέβαινε, αφηγούμενη ιστορίες Ιταλίδων γυναικών με όλες τις αντιφάσεις και την ισχύ τους; Είναι πραγματικά δυνατόν να βρισκόταν εδώ εξαρχής, αρκεί να είχαμε σβήσει την τηλεόραση για να την ακούσουμε; Στο τέλος τού Αυτοί που φεύγουν κι αυτοί που μένουν, του πιο πρόσφατου τόμου της σειράς της Νάπολης, βρισκόμαστε ακόμη στα 1976 και αναρωτιόμαστε τι θα συμβεί με την Έλενα, την επιτυχημένη συγγραφέα και μητέρα δύο παιδιών, η οποία έχει απογοητευτεί από τον αδρανή καθηγητή σύζυγό της και βρίσκεται απελπισμένα ερωτευμένη με τον Νίνο Σαρρατόρε, ένα παιδί της γειτονιάς που μεγάλωσε και έγινε διανοούμενος, που είναι επίσης παντρεμένος με άλλη και που, σε ένα κρίσιμο επεισόδιο, υπήρξε εραστής της Λίλας. Μάλιστα είναι ο άντρας που είχε εμπνεύσει τη Λίλα να διαβάσει τον Οδυσσέα. Ακόμη δεν γνωρίζουμε τη απέγινε η Λίλα, ύστερα από την εξαφάνισή της στα εξήντα έξι της, πολλά χρόνια αφότου προειδοποίησε την Έλενα να μη γράψει ποτέ για εκείνη. Άραγε θα έχει την τύχη της Αμαλίας, της μητέρας στη Βάναυση αγάπη, που πνίγεται στη θάλασσα, κατά πάσα πιθανότητα έχοντας αυτοκτονήσει; Άραγε θα βρει γαλήνη, όπως η Όλγα στις Μέρες εγκατάλειψης; Το τέταρτο βιβλίο της σειράς της Νάπολης μόλις κυκλοφόρησε στα ιταλικά και πρόκειται να εκδοθεί στα αγγλικά τον Νοέμβριο του 2015. Όσοι από εμάς έχουμε βυθιστεί πλήρως στο σύμπαν της Φερράντε, συμμετέχοντας σε έναν αρχαίο χορό, όσοι έχουμε φτάσει να νοιαζόμαστε για αυτά τα πρόσωπα όσο νοιαζόμαστε για κάποιους ανθρώπους στην πραγματική μας ζωή, όσοι από εμάς έχουμε φτάσει να εξετάζουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας ακόμη πιο έντονα έχοντας διαβάσει αυτά τα αλησμόνητα βιβλία, περιμένουμε πώς και πώς την τελευταία της συγγραφή. © The New York Review of Books 2021 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη [1] Το άρθρο “Italy’s Great, Mysterious Storyteller. The epic novels of Elena Ferrante” δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση The New York Review of Books, στο τεύχος της 18 Δεκεμβρίου 2014, οπότε δεν είχε εκδοθεί ακόμη το τελευταίο βιβλίο της Τετραλογίας της Νάπολης. (Σ.τ.Μ.)

H σπουδαία, μυστηριώδης συγγραφέας της Ιταλίας

Σύνδεση