Έφυγε πρόσφατα η Εσθήρ Κοέν, μία από τους τελευταίους επιζήσαντες του Άουσβιτς. Χρέος όλων μας είναι να αποχαιρετήσουμε τη μάρτυρα της πιο εφιαλτικής βαρβαρότητας. Ναι.

Να μην ξεχάσουμε. Ναι.

Να βροντοφωνάξουμε ακόμη μια φορά Ποτέ πια. Ναι.

Όμως το σημαντικότερο είναι άλλο: Για μια στιγμή έστω να αναστοχαστούμε. Και να αναρωτηθούμε: Ποια ήταν τα βαθύτερα αίτια που προκάλεσαν αυτή την πρωτόγνωρη βαρβαρότητα και η μικρή Εσθήρ στα 17 χρόνια της σύρθηκε βίαια στην κόλαση του Άουσβιτς. Να αναλογιστούμε τη ρίζα του κακού. Πώς ξεκίνησε, πώς ανδρώθηκε. Με τη συμβολή ποιων απέκτησε τόση δύναμη. Και σάρωσε την Ευρώπη ολόκληρη. Κι έφτασε ως την άμοιρη μικρή Εσθήρ; Αρκεί ένα λεπτό για να αγγίξουμε το αυγό του φιδιού. Ήταν ο ολοκληρωτισμός.

Τι ακριβώς ήταν –και είναι πάντοτε– ο ολοκληρωτισμός;

Σημειώνουμε βραχύλογα: Ο ολοκληρωτισμός είναι η συμπύκνωση και η παραχώρηση της βούλησης των πολλών στα χέρια του ενός. Είναι η οικειοθελής μεταφορά της δύναμης των πολλών στη φούχτα του ενός. Είναι η σύνοψη της βούλησης και της σκέψης των πολλών στη θέληση και τη σκέψη του ενός.

Είναι ο αρχηγός της στιγμής. Άσχετο. Υπόσχεται όμως τα πάντα: Και δύναμη και τάξη και ασφάλεια. Και επιπλέον και κυριαρχία.

Υπόσχεται με γενικότητες και με συνθήματα. Δεν έχει σημασία. Άλλωστε οι διευκρινίσεις αφυπνίζουν την κριτική σκέψη. Κι αυτό είναι επικίνδυνο. Σημασία έχει μόνο το ότι υπόσχεται. Άλλωστε είναι αυτός που συνοψίζει την απόλυτη αλήθεια. Και την απόλυτη δύναμη. Οι πολλοί μόνο ένα χρέος έχουν: την απεριόριστη υπακοή στην ακαταμάχητη εξουσία. Να υπακούουν και να εκτελούν το σχέδιο. Μοναδικό, άλλωστε, και αλάνθαστο. Το προς τα πού δείχνει να το ξέρει μόνο ο αρχηγός. Οι πολλοί δεν χρειάζεται να το ξέρουν. Το αδιαμφισβήτητο χρέος τους είναι να το εκτελούν τυφλά. Εκείνος τη σκέψη. Και την ευθύνη. Στο ανηλεές δίχτυ αυτής της αρπάγης βρέθηκε και η άμοιρη Εσθήρ. Και με εκατομμύρια άλλους ξεκίνησε στα δεκαεπτά της χρόνια τον Γολγοθά που ήταν γυμνός από όνειρα.

Σήμερα οι εβδομηντάρηδες και κάτω δεν γνώρισαν τη χειροπιαστή φρίκη ενός πολέμου. Με την έλλειψη –και ευτυχώς– του βιώματος αυτής της φρίκης είναι δύσκολη η προσέγγιση της φρίκης. Και όμως. Ο χώρος των έκπτωτων αξιών διευρύνεται συνεχώς. Η δημοκρατία μας, το μόνο οχυρό της ασφάλειάς μας, πιέζεται και συμπιέζεται. Το σημερινό μας χρέος είναι να συνειδητοποιήσουμε τη φρίκη του ολοκληρωτισμού σε όλες τις αποτρόπαιες εκφάνσεις και διαστάσεις του. Και κυρίως να μη λησμονούμε τη βαθύτερη δομή του.

Σήμερα, ακριβώς, το χρέος μας δεν είναι μόνον να τιμούμε. Κυρίως είναι να θυμόμαστε. Σήμερα ακριβώς έχουμε ανάγκη από την πιο επώδυνη μνήμη. Σήμερα, ακριβώς, που νέες απειλές έχουν σφίξει με «πνιγμού θηλιά» τον λαιμό μας, πρέπει να ανατρέχουμε στην επώδυνη μνήμη του Ολοκαυτώματος. Για να διαπιστώσουμε πως το Ολοκαύτωμα τοποθετημένο στο ιστορικό του πλαίσιο δεν ήταν το διαστροφικό αποτέλεσμα της ευθύνης μόνο του παρανοϊκού δικτάτορα. Σαν, δηλαδή, όλα να έγιναν εξαιτίας της διεστραμμένης αντίληψης ενός μόνο ανθρώπου. Γεγονός που, αν ήταν έτσι, εύλογα θα μπορούσαμε να εφησυχάζουμε έναντι του κακού, αφού θα αντιμετωπιζόταν μόνο με την εκρίζωση των κακών, αλλά ελάχιστων, κακών ατόμων.

Αλλά δεν είναι έτσι: Η επώδυνη μνήμη μάς διαβεβαιώνει ότι οι δηλητηριώδεις «ιοί» του μίσους, όταν έχουν διεισδύσει σε μεγάλο μέρος του κοινωνικού σώματος, τότε και μόνον τότε οδηγούν σε τραγωδία. Τότε, και μόνον τότε, επωάζεται η μελλοντική καταστροφή, όταν η σιωπηλή πλειονότητα προσανατολίζεται προς ένα «καθαρό» εμείς χωρίς «αυτούς» ή «εκείνους». Ο Τσώρτσιλ αναφερόμενος στην ανάληψη της καγκελαρίας από τον Χίτλερ διαβεβαίωνε ότι ο παρανοϊκός δικτάτορας δεν ήταν μόνος.

Είχε καλέσει από τα βάθη της ήττας τις σκοτεινές και ανελέητες Ερινύες που ήταν κρυμμένες στις ψυχές των ανθρώπων του πιο πολυάριθμου, χρήσιμου, αμείλικτου, αντιφατικού και εξαθλιωμένου ευρωπαϊκού λαού. Είχε επινοήσει το τρομακτικό είδωλο ενός αδηφάγου Μολώχ και τον ενσάρκωνε ως Ιερέας του.[1]

Η περίπτωση της Εσθήρ Κοέν –και πολλών άλλων– με την επώδυνη μνήμη, μας υπενθυμίζει πως το Ολοκαύτωμα δεν ήταν ένα ατομικό περιστατικό ή και ένα περιστατικό που αφορούσε έναν συγκεκριμένο λαό και έναν παρανοϊκό δικτάτορα.

Όχι.

Η επώδυνη μνήμη μπορεί να μας υπενθυμίζει στο διηνεκές ότι με την είσοδο του Ολοκαυτώματος στη σκηνή της ιστορίας δεν ακυρώθηκε μόνον σύμπας ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Ακυρώθηκε ταυτόχρονα και η γραμμική εξέλιξη ως η φυσική ροή της Ιστορίας. Η αειφόρος ανάπτυξη καταποντίστηκε. Η έννοια της διαρκούς προόδου διαψεύστηκε. Η γραμμική εξέλιξη της Ιστορίας έγινε ο κύκλος του φιδιού που τρώει την ουρά του. Τι προέκυψε απ’ όλα αυτά; Ένα μόνο: Η Ιστορία δεν είναι ένα διαρκές ανέβασμα. Είναι μια πορεία πάνω από την άβυσσο. Η πρόοδος δεν είναι γραμμική ανιούσα δύναμη. Είναι και οπισθοδρόμηση.

Η επώδυνη μνήμη συνεπώς μας προειδοποιεί ότι τώρα είναι η ώρα για μια στροφή. Μια στροφή που πρέπει να γίνει στη λογική, όχι της οδοιπορίας, αλλά της συνοδοιπορίας, όχι της ατομικής προόδου, αλλά της εξανθρωπισμένης προόδου, που, κατά τον Εντγκάρ Μορέν, είναι η μόνη που μπορεί «να ξανασυμφιλιώσει το Αληθινό με το Καλό». Είναι η μόνη που μπορεί να αποτρέψει την άβυσσο που χάσκει στην άκρη των συμπεριφορών μας. Είναι η μόνη που δείχνει το χρέος όλων μας. Και είναι μόνο αυτή η πρόοδος, η εξανθρωπισμένη, που μπορεί να καταστήσει βιώσιμη τη συνύπαρξή μας, αλλά και να εγγυηθεί την πραγματοποίηση της ευχής, που οργισμένη βγαίνει από τα στόματα όλων μας: Ποτέ πιά.

Να τιμούμε και να θυμόμαστε σημαίνει ότι το παρελθόν δεν είναι νόμισμα προς εξαργύρωση από καμία πλευρά. Να τιμούμε και να θυμόμαστε σημαίνει ότι υπό τη σκιά μιας θηριωδίας του παρελθόντος πρέπει να γινόμαστε όλοι λίγο καλύτεροι. Να τιμούμε και να θυμόμαστε σημαίνει ότι μπορούμε να αξιοποιήσουμε τα διδάγματα της ιστορίας προκειμένου να βελτιώσουμε τον πολιτισμό μας. Μόνον έτσι θα απονείμουμε τιμή στους μάρτυρες εκείνους. Μαζί και στην άμοιρη Εσθήρ Κοέν. Μόνο έτσι θα προστατεύσουμε τη δύσκολη δημοκρατία, που ωστόσο απολαμβάνουμε. Και μόνο έτσι θα διασφαλίσουμε το τραγούδι και το γέλιο των νέων γενεών που ανυποψίαστες έρχονται.

Και κάτι ακόμη που σηματοδοτεί ο θάνατος της Εσθήρ Κοέν, η οποία κατάφερε κάτω από δύσκολες συνθήκες να αποτυπώσει με ενάργεια και διεισδυτικότητα το απόλυτο κακό, μα και να μαρτυρήσει ενάντια στην αποσιώπηση και διαστρέβλωση των γεγονότων. Αλλά και να περιγράψει με σαφήνεια και καθαρότητα τα πελώρια προβλήματα που αντιμετώπισαν οι επιζώντες στην επιστροφή στη μητριά πατρίδα, εν προκειμένω στα αφιλόξενα Γιάννενα, μέσα στη δίνη του εμφυλίου πολέμου. Την ερημιά, τη φτώχεια, την απροσμέτρητη ενοχή όσων επιβίωσαν, την αδιαφορία και σιωπή των γειτόνων. Η μαρτυρία της Εσθήρ Κοέν υποδηλώνει ότι η αδυσώπητη λογική του ναζισμού αρχίζει με το ποδοπάτημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας για να καταλήξει στα στρατόπεδα του θανάτου. Και όπως ο Λεβινάς είπε, το οντολογικό διακύβευμα σε σχέση με τον ναζισμό παλιό και νέο είναι το ανθρώπινο μέσα στον άνθρωπο.

Σημ. ARB: Από την εισήγηση που έγινε στις 4 Φεβρουαρίου 2021, με θέμα «Ρωμανιώτικη τέχνη. Εκδήλωση στη μνήμη της Εσθήρ Κοέν», η οποία οργανώθηκε από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.

[1] Ουίνστον Τσώρτσιλ, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, τόμ. Α΄, Η Καθημερινή, Αθήνα 2009, σ. 74.