«Εάν ταις γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων…»

Αντώνης Σαμαράκης, Άπαντα, τόμοι 2, Ψυχογιός, Αθήνα 2020 Η πρόσφατη έκδοση σε δύο ογκώδεις τόμους (655 + 747 σελίδες) των Απάντων του Αντώνη Σαμαράκη από τις εκδόσεις Ψυχογιός περιλαμβάνει το σύνολο του λογοτεχνικού έργου του, τόσο των αφηγημάτων (μυθιστορημάτων και συλλογών διηγημάτων) όσο και των ποιημάτων του. Συγκεκριμένα, στον πρώτο τόμο περιέχονται τα βιβλία του Ζητείται ελπίς, Σήμα κινδύνου, Αρνούμαι και Το λάθος, ενώ στον δεύτερο τόμο τα βιβλία Το διαβατήριο, Η κόντρα, 1919– (αυτοβιογραφία) και Εν ονόματι. Ο δεύτερος τόμος κλείνει με την ενότητα των νεανικών Ποιημάτων που έγραψε ο Σαμαράκης. Στον Αντώνη Σαμαράκη και το έργο του θα επανέλθουμε. Το κείμενο του 1996 που δημοσιεύουμε παρακάτω είναι μια εν πολλοίς άγνωστη ομιλία του, άγνωστη καθώς απόκειται σε έναν εκτός κυκλοφορίας τόμο Πρακτικών Συνεδρίου ο οποίος εκδόθηκε το 1999. Ευχαριστούμε πολύ την κυρία Ελένη Σαμαράκη για την ευγενική άδειά της να το δημοσιεύσουμε ώστε να γίνει ευρύτερα γνωστό. Ο τόμος στον οποίο αναφερόμαστε είναι: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τομέας Γλωσσολογίας / Η εν Αθήναις Γλωσσική Εταιρεία, Συνέδριο για την Ελληνική Γλώσσα, Αθήνα 29 Νοεμβρίου - 1 Δεκεμβρίου 1996, «1976-1996: Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (Δημοτικής) ως επίσημης γλώσσας». Τα Πρακτικά του Συνεδρίου κυκλοφόρησαν το 1999 από τον Τομέα Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ. Το κείμενο του Αντώνη Σαμαράκη, τυπωμένο σε πολυτονικό, βρίσκεται στις σελίδες 81-89 του τόμου. Χρήσιμο πάντως θα ήταν ο τόμος αυτός να αναρτηθεί σε pdf στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου. Στην ομιλία του, στην τιμητική εναρκτήρια συνεδρία, ο αξέχαστος Αντώνης Σαμαράκης προσωποποιώντας την νέα ελληνική γλώσσα διατυπώνει καίριες παρατηρήσεις, τέτοιες που ενοχλούν τους νομοθέτες και ρυθμιστές της, εξ ου και παραδόθηκε στη λήθη – και η ομιλία του και ο τόμος. Κι όμως, εκφράζει τα αυτονόητα για το πιο δημοκρατικό και μη χειραγωγήσιμο πράγμα που είναι η γλώσσα. Λόγου χάρη: «Δεν έγινε η γλώσσα για τη γραμματική και το συντακτικό αλλά η γραμματική και το συντακτικό για τη γλώσσα. (…) » Είναι και κάτι άλλο: ποιοι νομιμοποιούνται και με ποια πιστοποιητικά να μιλάνε αυθεντικά για μένα και να δογματίζουν αν η πορεία μου είναι η σωστή ή όχι; (…) Μόνο οι νεκροί δεν επιδέχονται παραλλαγές και παρεκκλίσεις και διεργασίες, μια γλώσσα που μιλιέται συνεχώς αντλεί από το γεγονός και μόνο αυτό απίθανη δύναμη. Ποιοι λοιπόν θα μπορούν με αναμφισβήτητο κύρος να εκδώσουν τελεσίδικη απόφαση για λογαριασμό μου; (…) » Θα ήθελα να σας παρακαλέσω όλους να με αφήσετε επιτέλους να αναπνέω φυσιολογικά, γιατί ζωντανός οργανισμός είμαι και αναπνέω χωρίς κάθε στιγμή να σκέφτομαι “προσοχή, τώρα αναπνέω”. Το ίδιο κι εσείς δεν σκέφτεστε κάθε στιγμή ότι αναπνέετε. Αφήστε με λοιπόν να αναπνέω φυσιολογικά, μην εμποδίζετε τον κανονικό ρυθμό της αναπνοής μου. Και σας παρακαλώ, σώστε με από τους “σωτήρες” μου! (…) » Αναρχοαυτόνομη είμαι. Δεν επιδέχομαι ξένες επεμβάσεις, και μάλιστα βίαιες. Αρνούμαι να γίνω πειραματόζωο του καθενός Προκρούστη. Έχω τους δικούς μου βιορυθμούς, τους δικούς μου νόμους. Τα γονίδιά μου είναι ισχυρά, υγιέστατα. (…) » Αφήστε με να αναπνέω φυσιολογικά. Μη βουλώνετε τις αρτηρίες μου, κινδυνεύω να πάθω έμφραγμα. Η οποιαδήποτε δική σας άτσαλη, χωρίς ευαισθησία και τρυφερότητα επέμβαση δεν είναι μόνο έγκλημα αλλά και, κυρίως, βλακεία. Γιατί τα τέτοιου είδους μοσχεύματα τα απορρίπτω.» Μ. Βασιλάκης Υπέρ του δέοντος αυστηροί κριτές της ομιλίας μου μην είστε παρακαλώ. Μερικές σκέψεις πάνω στο θέμα του συνεδρίου σας επικεντρώνω, τις σηματοδοτώ, τις τροχοδρομώ και... και... Ορίστε που παρασύρθηκα ‒ποιος;.. εγώ,‒ μπερδεύτηκα, αρχίζοντας με το ασύντακτο «υπέρ του δέοντος», το οποίον συντάσσεται με αιτιατική ‒ συγγνώμη δηλαδή, μη νομίσετε ότι ενώπιον τόσων ειδικών περί τα γλωσσικά θέλω να κάνω τον έξυπνο (μήπως έπρεπε να πω «την έξυπνη»;). Παρασύρθηκα λοιπόν, και αράδιασα όλα αυτά τα σλόγκαν (να, μια ξενόφερτη λέξη που όμως δεν γίνεται να την αποβάλουμε), αυτά τα «επικεντρώνω, σηματοδοτώ, τροχοδρομώ» που φτωχαίνουν το λόγο, τη ζωή μας. Μίλησα ‒ποιος;.. εγώ,‒ όπως ο εκφωνητής μεγάλου ραδιοφωνικού σταθμού, ‒ που τον άκουσα να λέει: «Αυστηρά μέτρα για εκείνους που σπαταλούν νερό για πλύσιμο βεραντών, για πλύσιμο αυτοκινήτων, για πότισμα κήπων, για γέμισμα πισινών...». Υπέρ της σωτηρίας της ελληνικής γλώσσας, δηλαδή της σωτηρίας της ψυχής του ελληνικού έθνους, θα εργασθεί το συνέδριό σας, είμαι απολύτως βεβαία. Και τώρα, θα σας ξαφνιάσω. Άλλο ένα συνέδριο με στόχο εμένα και την κατάσταση της υγείας μου. Μα την αλήθεια, αρχίζω και ανησυχώ στα σοβαρά, είμαι λοιπόν βαριά άρρωστη; Διάφοροι ειδικοί για την περίπτωσή μου θα με ξαπλώσουν σε τράπεζα ανατομική, θα με κάνουν φύλλο και φτερό, θα με ψάξουν από δω, θα με γαργαλήσουν από κει, ο Θεός των γλωσσών να βάλει το χέρι του. Πρέπει, πάντως, να το πάρω απόφαση, δεν μπορώ να γλιτώσω από τα συνέδρια που ασχολούνται με το άτομό μου. Ζούμε άλλωστε στον αιώνα των συνεδρίων, κάθε μέρα, κάθε ώρα, όλο και κάποιο συνέδριο. Δεν πρέπει λοιπόν να απορώ που ένα ακόμη συνέδριο για μένα γίνεται σήμερα ‒ φοβάμαι μόνο όλα αυτά που γίνονται για μένα χωρίς εμένα. Ελπίζω, ωστόσο, να μην πάθω κόμπλεξ ‒συγγνώμη για την ξένη λέξη, είναι από εκείνες που τις έχω αφομοιώσει,‒ ελπίζω να μην πάθω ψυχικό σύμπλεγμα με τα τόσα ψαχουλέματα που θα μου κάνουν και αρχίσω να τρέχω σε ψυχαναλυτές, μου φτάνουν τ’ άλλα βάσανα που έχω. Ας μην είμαι απαισιόδοξη, ελπίζω να καταφέρω να ξεφύγω από τον εναγκαλισμό των ειδικών, θηλυκού γένους είμαι άλλωστε, στα ελληνικά τουλάχιστον, θα βάλω όλη μου την έμφυτη πονηριά και θα ξεφύγω. Αφού όλοι εσείς οι ειδικοί θα μιλήσετε για μένα στη μητρική σας γλώσσα, που είμαι εγώ, έχω μια ιδέα: γιατί να μη μιλήσω κι εγώ η ίδια, να πω τι με προβληματίζει; Θα απευθύνομαι όχι μόνο σ’ εσάς τους εδώ παρόντες αλλά και σε όλους όσοι σ’ εμένα προστρέχουν για να εκφραστούν. Από όλους αναγνωρίζεται πως είμαι ζωντανός οργανισμός, ύπαρξη γεμάτη ζωή και κίνηση, άρα και μπορώ να σκέφτομαι, να αισθάνομαι, να πονάω, να μιλώ. Μερικοί ίσως νομίζουν πως είμαι μόνο για να με μεταχειρίζονται οι άλλοι, να με μιλάνε... λάθος! Κι εγώ μπορώ να μιλώ. Με την άδειά σας, αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι, θα σας απασχολήσω για λίγο. Μου συμβαίνει να μην είμαι πανεπιστημιακού επιπέδου όπως εσείς... μου συμβαίνει να μην είμαι συγγραφέας, λογοτέχνης, όπως μερικοί από σας... συνεπώς, μην περιμένετε να σας μιλήσω με αυστηρά οργανωμένη διάταξη λόγου ούτε και με ιδιάζουσα κομψότητα ύφους. Εγώ είμαι απλώς μια γλώσσα, η νεοελληνική γλώσσα. Λένε πως είμαι η γλώσσα του λαού μας, του ελληνικού λαού ‒ και αυτό ακριβώς θέλω κι εγώ να είμαι. Να εκφράζω θέλω την ψυχή του λαού μας και το πνεύμα του... αλλά εδώ είναι ο κόμπος! Όπως «οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος», έτσι, πώς είναι δυνατόν εγώ να εκφράζω ψυχή και πνεύμα όταν αυτά τα δύο δεν υπάρχουν ή έστω δεν υπάρχουν πάντοτε; Με την επιφύλαξη να επανέλθω στο σημείο τούτο, βιάζομαι να πω ότι το πρόβλημά μου ‒γιατί οφείλω να παραδεχτώ ότι έχω πράγματι πρόβλημα, ότι εγώ η ίδια είμαι το πρόβλημα,‒ το πρόβλημά μου έχει βάθος τραγικό. Το ερώτημα σήμερα δεν είναι απλώς τι σόι ελληνικά μιλάμε αλλά αν πράγματι μιλάμε. Εκφράζουμε σήμερα εμείς οι Έλληνες του 1996 σκέψεις, ιδέες, συναισθήματα με τον φυσιολογικό στόχο να μας ακούσουν, να έχουμε επικοινωνία με τον άλλον, να έχουμε διάλογο; Πολύ συχνά με χρησιμοποιείτε με τρόπο τέτοιον που αισθάνομαι ότι γίνομαι άναρθρη κραυγή, μονόλογος ακατανόητος ‒και το χειρότερο‒, μονόλογος που δεν φιλοδοξεί καθόλου να είναι κατανοητός ούτε καν να ακουστεί από τον άλλον. Στη σημερινή ελληνική κοινωνία που ολοένα και πιο πολύ γίνεται ακοινωνική, πώς θα ήταν δυνατόν εγώ η γλώσσα να μην παρασυρθώ στη γενική αποσύνθεση; Έπαψα να πιστεύω εγώ η ίδια στον εαυτό μου, στη δύναμή μου, στην αποστολή μου. Μετασχηματίστηκα, έτσι αισθάνομαι, σε πασατέμπο ‒ δεν είμαι όπως άλλοτε ο δίαυλος για να περνάνε μέσω εμού από τον έναν άνθρωπο στον άλλον σκέψεις, ιδέες, συναισθήματα, αλλά τώρα απλώς να περνάει η ώρα, κάτι σαν κομπολόι που ο καθένας το παίζει όπως του γουστάρει, ίσα ίσα να σκοτώνει την ώρα, σκοτώνοντας συγχρόνως και μένα. Η νεοελληνική γλώσσα, εγώ, σήμερα γίνομαι ολοένα και περισσότερο η πρωτόγονη σχιζοφρενική κραυγή του καράτε, το σπαστικό τικ του Κουνγκ Φου. Είμαι υπόθεση που αφορά όλους σας, όλους τους Έλληνες ανθρώπους. Όχι βέβαια μόνο τους γλωσσολόγους και τους λογοτέχνες. Μπορώ λοιπόν να πω ότι είμαι πράγματι εθνική υπόθεση. Είμαι κτήμα δημόσιο, του λαού ολόκληρου, του έθνους. Και κάτι παραπέρα: δεν είμαι μόνο του εθνικού παρόντος στοιχείο πολύτιμο αλλά και του εθνικού παρελθόντος και του αύριο. Δεν μπορείτε, συνεπώς, να με εξοντώνετε, όπως κάνετε καταπάτηση δασών και της αιγιαλίτιδας ζώνης, είναι σαν να θέλετε να προχωρήσετε σε ανόσιες επεμβάσεις στον αέρα που μέσα του όλοι σας αναπνέετε. Είμαι εθνική παράδοση. Στοιχείο είμαι ουσιαστικό της εθνικής παράδοσης. Όχι μόνο το δημοτικό τραγούδι είναι παράδοση και τα έπη και οι τραγωδίες που με εμένα εκφραστή τους χτίστηκαν και για τρεις χιλιάδες χρόνια υπήρξαν πηγή εθνικής έμπνευσης και ομορφιάς, παράδοση είμαι κι εγώ, του λαού μας η γλώσσα και του έθνους. Σπάζοντας τη δική μου φυσιολογική ροή και εξέλιξη, σπάζετε, σε μια ακόμη περίπτωση, την εθνική παράδοση, τη ραχοκοκαλιά του έθνους. Οργανική συνέχεια της ελληνικής είμαι στην επί αιώνες και αιώνες πορεία της. Όπως ο λαός μας διαμόρφωσε φιλελεύθερο δημοκρατικό ήθος και ύφος, έτσι διαμόρφωσε και γλωσσικό ήθος και ύφος. Σχηματίστηκα τότε, στους αρχαίους χρόνους, και συνέχισα πάντα με αρμονία εσωτερική και αμεσότητα όχι γιατί προϋπήρξε γραμματική και συντακτικό ή κρατική άνωθεν παρέμβαση, αλλά με το μαλακό από τον ίδιον το λαό, όπως αναπτύσσεται και λειτουργεί το ανθρώπινο πνεύμα και το σώμα από τη στιγμή που το νέο πλάσμα έρχεται στη ζωή. Δεν έγινε η γλώσσα για τη γραμματική και το συντακτικό αλλά η γραμματική και το συντακτικό για τη γλώσσα. Τώρα λοιπόν που με όλες τις γραμματικές και τα συντακτικά εγώ παίρνω συνεχώς τον κατήφορο, τι συμβαίνει; Συμβαίνει ότι κάτι δεν πάει καλά μέσα σας, στο μυαλό σας και προπάντων στην καρδιά σας, στον ψυχικό σας κόσμο. Εκεί ακριβώς είναι η ανωμαλία, και η ανωμαλία αυτή εκτείνεται και στη μεταχείριση που μου κάνετε. Φτώχεια πνευματική και ψυχική έχετε, Έλληνές μου, και για τούτο με φτωχαίνετε κι εμένα. Κατά το «Basic English», έχουμε τώρα το «Basic Greek» ‒ αντί για τον γλωσσικό πλούτο του χθες, το σήμερα το πνευματικό και ψυχικό το δικό σας και συνεπώς και το δικό μου ανάστημα μικραίνουν ολοένα, συρρικνούνται. Το πρόβλημα σήμερα δεν είναι καθαρεύουσα ή δημοτική, αλλά τι γίνεται μ’ εμένα την ίδια τη δημοτική, τη νεοελληνική γλώσσα. Πώς δηλαδή να μη φθαρώ εγώ και πώς να μη λοξοδρομήσω σε μονοπάτια πονηρά; Μοιάζει το πρόβλημά μου με την επανάσταση εκείνη που νίκησε και ήρθε στην εξουσία και έγινε εξουσία, οπότε το πρόβλημα δεν είναι πια κατεστημένο ή επανάσταση αλλά τώρα που η επανάσταση έγινε η ίδια εξουσία, τώρα που η ίδια έγινε κατεστημένο, το πρόβλημα είναι πώς θα περιφρουρηθεί η πεμπτουσία της επανάστασης και πώς θα γλυτώσει από τη φθορά και την παραποίηση. Έχω την αίσθηση ότι σήμερα που εγώ η δημοτική έχω επίσημα καθιερωθεί κινδυνεύω πολύ περισσότερο και πολύ αλλιώτικα από όσο κινδύνευα την εποχή της αυτοκρατορίας της καθαρεύουσας. Γιατί σήμερα οι πάντες συναγωνίζονται ποιος θα φανεί πιο ακραιφνής δημοτικιστής. Ξεχνάτε όμως ότι χωρίς Παιδεία σε βάθος και χωρίς πλήρη γνώση της δημοτικής δεν μπορείτε να με πλησιάζετε σωστά. Ένας μεγάλος δάσκαλος, ένας αγνός άνθρωπος, που με γνώριζε καλά και με αγαπούσε χωρίς να επιχειρεί να τσαλακώνει την αξιοπρέπειά μου, ο Αλέξανδρος Δελμούζος, έγραψε για μένα: «Η δημοτική, όπως και κάθε ζωντανή γλώσσα, είναι βέβαια φαινόμενο κοινωνικό, αλλά και βαθύτατα εσωτερικό, ψυχικό. Όπως τη μαθαίνει σιγά σιγά το παιδί με τη μίμηση από τη μητέρα του και το περιβάλλον και με τεράστια προσωπική προσπάθεια, συνυφαίνεται αξεδιάλυτα και συναναπτύσσεται με τον ψυχικό του κόσμο και τις πνευματικές του ικανότητες. Και δεν είναι ένας άμορφος σωρός από λέξεις, φθόγγους και τύπους, και από τυχαίους συνδυασμούς των λέξεων σε φράσεις και προτάσεις, παρά ολόκληρος ζωντανός οργανισμός». Αποσαθρώνομαι. Αισθάνομαι ότι δεν επικοινωνείτε εσείς οι ίδιοι μ’ εμένα ‒ είναι σαν ένα μέλος του σώματός σας να μην επικοινωνεί μ’ εσάς τους ίδιους. Ή το μυαλό σας ή η ψυχή σας να μην επικοινωνεί μ’ εσάς τους ίδιους. Με τέτοιο ψυχρό εγκεφαλικό τρόπο με χρησιμοποιείτε, που έρχεται στη σκέψη μου εκείνη η διαφημιστική εικόνα υγρού καθαριστικού στην τηλεόρασή μας. Δείχνει έναν άνθρωπο μπροστά σ’ ένα τζάμι, κρατάει το καθαριστικό και λέει: «Ψεκάστε! Σκουπίστε! Τελειώσατε!». Το ίδιο κάνετε πολύ συχνά και μ’ εμένα, σαν να λέτε: «Κραυγάστε! Ουρλιάξτε! Τελειώσατε!». Στην καρδιά του προβλήματός μου είναι η Παιδεία. Χωρίς Παιδεία σωστή και πλήρη, τίποτα δεν γίνεται. Στην Ελλάδα και χτες και σήμερα η Παιδεία πάσχει, έχουμε απλώς εκπαιδευτικά προγράμματα που κάθε τόσο αλλάζουν και το αποτέλεσμα χάος. Από τα πρώτα χρόνια της ζωής του το παιδί κινδυνεύει να μη μπορέσει να εντάξει μέσα του σωστά και φυσιολογικά τον γλωσσικό θησαυρό, κινδυνεύει επίσης να μην ενταχθεί το ίδιο σωστά και φυσιολογικά όχι μόνο στον γλωσσικό χώρο αλλά και στον ευρύτερο κοινωνικό ανθρώπινο χώρο, και τούτο εξαιτίας της ανώμαλης σχέσης του με τη γλώσσα. Αν δεν σπεύσει η Παιδεία, το σχολείο, αν αφεθεί να παραμορφωθεί η γλωσσική σπονδυλική στήλη του παιδιού, τότε οι συνέπειες θα είναι ολέθριες. Γιατί το παιδί που δεν έχει ομαλά και φυσιολογικά εξοικειωθεί με τη γλώσσα θα αντιμετωπίσει οπωσδήποτε σοβαρά προβλήματα επικοινωνίας με τους άλλους, η είσοδός του στην κοινωνία και η πορεία του θα είναι μετ’ εμποδίων. Θα καραδοκεί συνεχώς κίνδυνος ρήξης του παιδιού με τον γύρω του κόσμο αλλά και με τον βαθύτερο εαυτό του. Όταν τα παιδιά μας μαθαίνουν ξένη γλώσσα, τη μελετούν, προσέχουν τη γραμματική της και το συντακτικό, εκφράζονται σ’ αυτήν σωστά και με αρμονία. Εγώ, αντίθετα, υφίσταμαι τα πάνδεινα· ξέφραγο αμπέλι είμαι; Ενώ ο δεσμός μου με τον καθένα από σας είναι ερωτικός, πάτε να καταστρέψετε την ομορφιά και την ποίηση και την αλήθεια της ερωτικής αυτής σχέσης, για να καταντήσει απλώς βίαιη και ασυνάρτητη ικανοποίηση στιγμιαίας γλωσσικής ορμής. Και βέβαια είμαι μέσον ανθρώπινης επικοινωνίας. Σήμερα όμως πόση και ποιας ποιότητας ανθρώπινη επικοινωνία υπάρχει; Ολοένα και περισσότερο στερεύουν οι δυνατότητες μιας τέτοιας επικοινωνίας. Το χειρότερο είναι πως οι άνθρωποι στον καιρό μας και στον τόπο μας βαδίζουν προς το κατάντημα να μην αισθάνονται πια ανάγκη για επικοινωνία. Με την απουσία λοιπόν επικοινωνίας, εγώ ως ζωντανή ύπαρξη μπαίνω στο περιθώριο, αχρηστεύομαι. Αλλά όσο αχρηστεύομαι τόσο και έρχομαι, κατακερματισμένη όπως με κατάντησαν, έρχομαι να εμποδίζω εγώ με τη σειρά μου την ανθρώπινη επικοινωνία. Αδιέξοδο. Εγώ είμαι διάλογος. Ακόμη και όταν διαλογίζεται ένας ή μονολογεί δυνατά, διάλογος είμαι. Αλλά η ζωή του Νεοέλληνα, η δική σας ζωή, γίνεται ολοένα και λιγότερο διάλογος. Ο άνθρωπος των σπηλαίων, ο πρωτόγονος, περισσότερο διάλογο είχε ο ολομόναχος αυτός άνθρωπος από όσο έχετε σήμερα εσείς τα εκατομμύρια της τσιμεντούπολης. Ο Εξωγήινος μπόρεσε να έχει επικοινωνία με τα παιδιά, γιατί ενώ δεν είχαν δυνατότητα επικοινωνίας με τη γλώσσα, επικοινωνούσαν όμως οι καρδιές τους. Εδώ, στην περίπτωση τη δική μου, υπάρχει η γλώσσα, αλλά επειδή οι καρδιές δεν επικοινωνούν, δεν θέλουν να επικοινωνούν, δεν αισθάνονται καν την ανάγκη επικοινωνίας, εγώ πέφτω σε ουσιαστική αχρησία, παροπλίζομαι. Η ελληνική κοινωνία γίνεται ολοένα και πιο πολύ ζούγκλα. Τα σκοτεινά σημεία πολλαπλασιάζονται, έχουμε να κάνουμε, το επαναλαμβάνω, με κοινωνία ακοινωνική. Πνοή, έμπνευση, δημιουργική φαντασία, οραματισμός για καλύτερη σε βάθος ζωή, όλα αυτά εξαφανίζονται συνεχώς. Η ανθρώπινη επικοινωνία πού είναι; Αγαθό ουσιώδες εν ανεπαρκεία, που λέει και το Υπουργείο Εμπορίου ‒ ή μάλλον όχι εν ανεπαρκεία αλλά σε πλήρη έλλειψη. Εγώ η ελληνική γλώσσα είμαι ο φύσει και θέσει αντικατοπτρισμός της ποιότητας της κοινωνίας και της ανθρώπινης σκέψης και ευαισθησίας ή της αναισθησίας. «Ὅμοιος ὁμοίῳ ἀεὶ πελάζει,..». Έτσι κι εγώ καθρεφτίζω τη φτώχεια της ατομικής ζωής και την αποσύνθεση της συλλογικής διαβίωσης. Θα ήθελα ακόμη να μην ξεχνάτε ότι από την ίδια τη φύση μου είμαι ευέλικτη, σε διαρκή διαθεσιμότητα. Έχω έμφυτη ικανότητα προσαρμογής στην εκάστοτε κατάσταση. Και μηχανισμό έχω αυτοκάθαρσης από τα λύματα εκείνα που μου είναι ξένα ή δεν είναι δυνατόν να τα αφομοιώσω. Όταν η ποιότητα ζωής υποβαθμίζεται, τότε και εγώ, ως τρόπος έκφρασης της συγκεκριμένης ποιότητας ζωής, κατ’ ανάγκην υποβαθμίζομαι. Αλλά και όσο εγώ υποβαθμίζομαι, τόσο και συντελώ, εγώ πια, στην περαιτέρω υποβάθμιση της ποιότητας της ζωής σας. Αν εσείς, Έλληνές μου, έχετε υπονομεύσει τον εσωτερικό σας κόσμο ή τον αφήνετε να υπονομεύεται συνεχώς, αν υποτάσσεστε αδιαμαρτύρητα στις λογής λογής επιθέσεις και εισβολές που κονιορτοποιούν τον πνευματικό και ψυχικό οργανισμό σας, τότε αναπόφευκτα πάσχει και η έκφρασή σας, εγώ. Ο φαύλος κύκλος είναι ότι όσο πάσχω εγώ και φθείρομαι, τόσο και πιο πολύ καταπληγώνεται και φθείρεται ο εσωτερικός σας κόσμος. Το ύφος είναι ο άνθρωπος. Η γλώσσα είναι το ήθος του ανθρώπου και συγχρόνως το ήθος του ύφους του. Όταν τα πάντα σήμερα είναι ή αντιμετωπίζονται ως προϊόντα καταναλωτικά, ως αντικείμενα απλώς για κατανάλωση, στην εποχή μας που η τεχνοκρατική τυραννία κυριαρχεί, με αντιμετωπίζουν κι εμένα ως απλό όργανο για να πατήσουν πάνω μου και να πετύχουν στόχους καθαρά υλικούς. Έτσι, κάθε άλλο παρά σκέφτονται ότι εγώ, η νέα ελληνική γλώσσα, είμαι η επιβίωση της ίδιας εκείνης γλώσσας που τρεις χιλιάδες χρόνια θέρμαινε τον τόπο αυτόν, την Ελλάδα, αλλά και τις καρδιές θέρμαινε των ξενιτεμένων παιδιών της Ελλάδας. Ξεχνούν επίσης ότι πρέπει να είμαι και φορέας αρμονίας και ομορφιάς, και ότι εγώ η ίδια θέλω, έχω ανάγκη, να με διαποτίζει αρμονία, να με διαπνέει ομορφιά. Η ευθύνη είναι πολλών και για πολλά από τα βάσανά μου. Για να μην πω μήπως είναι κάτι πολύ χειρότερο: βιολογική κατάπτωση του ίδιου του λαού, αποσύνθεση και εκχυδαϊσμός του εσωτερικού κόσμου του Νεοέλληνα, και λοιπόν άμεση συνέπεια έχουμε την πτώχευση του εκφραστικού του μέσου, τη δική μου δηλαδή εξουθένωση. Νέα Εθνική Αντίσταση χρειάζεται για να μην κατεβώ πιο κάτω στου Κακού τη σκάλα. Η Αντίσταση αυτή δεν πρέπει να είναι μόνο κατά των βιαίων επεμβάσεων της κρατικής εξουσίας αλλά και Αντίσταση κατά της πνευματικής και ψυχικής καθίζησης μέσα στον καθέναν από σας. Το παρακάνατε, νομίζω, χαρακτηρίζοντας τα πάντα πολιτικά προβλήματα. Και βέβαια πολιτική χροιά υπάρχει σε πολλές ανθρώπινες εκδηλώσεις. Ο Τζορτζ Όργουελ είπε: «Και εκείνος που λέει ότι η Τέχνη δεν έχει σχέση με την πολιτική, πολιτική κάνει». Σύμφωνοι. Εξίσου όμως αληθινό και δραματικό είναι κάτι που έγραψαν φοιτητές στην Αθήνα, νέα παιδιά, σ’ έναν τοίχο: «Εκτός από τον ιμπεριαλισμό υπάρχει και η μοναξιά». Να, τι με κατατρώγει και τι με σακατεύει: η μοναξιά. Σε μαύρη μοναξιά με καταδικάζετε όταν καλούμαι, συχνά δυστυχώς, να εκφράζω χυδαία αισθήματα, ταπεινές σκέψεις, ανωμαλίες πνευματικές και ψυχικές, ή, το χειρότερο, καλούμαι να εκφράσω το κενό ‒ το κενό που πολλοί Νεοέλληνες έχουν μέσα τους. Είναι και κάτι άλλο: ποιοι νομιμοποιούνται και με ποια πιστοποιητικά να μιλάνε αυθεντικά για μένα και να δογματίζουν αν η πορεία μου είναι η σωστή ή όχι; Στις τρεις χιλιάδες χρόνια της ζωής μου, επέζησα χωνεύοντας και αφομοιώνοντας πολλά και συχνά αντίθετα το ένα με τ’ άλλο στοιχεία. Μόνο οι νεκροί δεν επιδέχονται παραλλαγές και παρεκκλίσεις και διεργασίες, μια γλώσσα που μιλιέται συνεχώς αντλεί από το γεγονός και μόνο αυτό απίθανη δύναμη. Ποιοι λοιπόν θα μπορούν με αναμφισβήτητο κύρος να εκδώσουν τελεσίδικη απόφαση για λογαριασμό μου; Αισθάνομαι ότι μ’ έχετε εισαγάγει σ’ ένα Μεσαίωνα. Με δόγματα μόνο επιχειρείτε να με κατευθύνετε όπου εσείς θέλετε ‒ αλλά κι εσείς οι ίδιοι δεν ξέρετε τι ακριβώς θέλετε. Εγώ όμως αντανακλούσα πάντα το αγωνιστικό πνεύμα του λαού μας και το πάθος που τον έκαιγε για ελευθερία και δικαιοσύνη. Αλλά κι εγώ με τη σειρά μου, έτσι που είχα πλαστεί σαρξ εκ της σαρκός του λαού και έτσι όπως ζούσα μέσα στο δημοτικό τραγούδι και στην καθημερινή ανθρώπινη επικοινωνία, εμψύχωνα κι εγώ με τη σειρά μου το λαό στους αγώνες του και στις ωραίες εξορμήσεις του. Σήμερα, μικραίνοντας και αποδυναμώνοντας εμένα, μικραίνετε και αποδυναμώνετε την ίδια την ψυχή σας και τη δική σας δύναμη για αντίσταση μπροστά σε οποιονδήποτε κίνδυνο. Θα ήθελα να σας παρακαλέσω όλους να με αφήσετε επιτέλους να αναπνέω φυσιολογικά, γιατί ζωντανός οργανισμός είμαι και αναπνέω χωρίς κάθε στιγμή να σκέφτομαι «προσοχή, τώρα αναπνέω». Το ίδιο κι εσείς δεν σκέφτεστε κάθε στιγμή ότι αναπνέετε. Αφήστε με λοιπόν να αναπνέω φυσιολογικά, μην εμποδίζετε τον κανονικό ρυθμό της αναπνοής μου. Και σας παρακαλώ, σώστε με από τους «σωτήρες» μου! Όλοι συζητάνε για τη ρύπανση και τη μόλυνση του περιβάλλοντος. Αλλά και εγώ δεν υφίσταμαι συνεχώς ρύπανση και μόλυνση; Το γλωσσικό περιβάλλον δεν είναι άραγε χώρος που πρέπει να τον περιφρουρήσετε και να τον προστατέψετε, ένας εθνικός πολιτιστικός δρυμός που αξίζει να κηρυχθεί απαραβίαστος; Θα μου επιτρέψετε να σας πω ποιες είναι κατά τη γνώμη μου, ποιες αισθάνομαι εγώ, πηγές ρύπανσης και μόλυνσης. Είναι λέξεις και εκφράσεις της καθαρεύουσας όχι ενσωματωμένες από χρόνια σ’ εμένα, αλλά εξαμβλώματα γλωσσαμυντόρων που εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να κάνουν εδώ κι εκεί την εμφάνισή τους. Γιατί ‒θέλω να κάνω εδώ τη διάκριση‒ γιατί υπάρχουν αντίθετα λέξεις και εκφράσεις της καθαρεύουσας ή και της αρχαίας προγόνου μου που έχουν γίνει σώμα με τη γλώσσα του λαού, έχουν μπει στο αίμα μου και δεν με ενοχλούν καθόλου, είναι πια κι αυτές παιδιά μου. Άλλος παράγοντας ρύπανσης και μόλυνσης που με καταπληγώνει είναι οι ξένες λέξεις και εκφράσεις, πολλές τέτοιες μ’ έχουν περικυκλώσει τα τελευταία ιδίως χρόνια και εισβάλλουν μέσα μου και καταστρέφουν τους ιστούς μου. Υπάρχουν πάντως ορισμένες ξένες λέξεις και εκφράσεις που μου είναι από χρόνια ενσωματωμένες και τις έχω συνηθίσει και αφομοιώσει, στο στόμα του λαού μας δεν ενοχλούν ‒ πρέπει πάντως κι αυτές να περιοριστούν. Άλλος φορέας που με ρυπαίνει και με μολύνει είναι οι νεόκοποι δημοτικιστές ‒ μετά τη νομιμοποίησή μου και την υποχρεωτική εισαγωγή μου στον κρατικό μηχανισμό, στις περισσότερες περιπτώσεις οι χειριστές μου τα κάνουν θάλασσα, με τραυματίζουν βάναυσα. Η κακομεταχείρισή μου, ιδιαίτερα από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, το ξαναλέω, ξεπερνάει κάθε φαντασία. Αν σκεφτούμε ότι σ’ έναν τόπο πολιτισμικά όχι στο σημείο που ο λαός μπορούσε να φτάσει και το άξιζε, τα μέσα αυτά, ραδιόφωνο και τηλεόραση, έχουν τεράστιο ακροατήριο και πάμπολλους θεατές, και συνεπώς όλοι τους μαθαίνουν αντί για μένα όπως είμαι στο φυσικό μου, την τερατογενή δήθεν νέα ελληνική γλώσσα που τους σερβίρει εικοσιτέσσερις σχεδόν ώρες το εικοσιτετράωρο η ραδιοφωνική και τηλεοπτική κακοποίησή μου, κατανοούμε την εθνική ζημιά. Είμαι βέβαια, θέλω να είμαι, γλώσσα του λαού του ελληνικού, δικό του παιδί, δικό του δημιούργημα. Άλλο όμως πράγμα να είσαι του λαού, να είσαι λαϊκός, και άλλο ο λαϊκισμός στον οποίο με σέρνουν τώρα τελευταία μερικοί. Δεν είμαι εγώ ακίνητη και αμετακίνητη σαν αφρικανικό ξόανο, έχω νεύρο εγώ, έχω κίνηση, ευελιξία, ικανότητα προσαρμογής, τα ανακλαστικά μου λειτουργούν θαυμάσια, και όμως πάτε να με παγώσετε, να πάθω αρτηριοσκλήρωση, αφυδάτωση, αβιταμίνωση. Μεταξύ πολλών άλλων, αυτός ο τονισμός στην προπαραλήγουσα, ο παρά φύσιν τονισμός, που τόσο τον συνηθίζουν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, τι να σας πω, δεν τον αντέχω. Δεν μπορούν οι παρουσιαστές καλά καλά να προφέρουν τις λέξεις που επιμένουν να τονίζουν στην προπαραλήγουσα, θα πάθουν σίγουρα παραμόρφωση στο λάρυγγα, στις φωνητικές χορδές. Ιδιάζουσα ευθύνη για μένα έχετε όσοι είστε λογοτέχνες, πεζογράφοι, ποιητές. Στους δικούς σας κυρίως ώμους πέφτει το βάρος να διασώσετε ό,τι είναι δυνατό από την έμφυτη ομορφιά που έχει η γλώσσα, εγώ, να μην ανακοπεί η ροή που έχω, η κίνηση που με χαρακτήριζε πάντα, η ευελιξία μου. Πέρ’ από τους ειδικούς, πέρ’ από τους μελετητές μου, τους γλωσσολόγους και άλλους, εσείς οι λογοτέχνες οφείλετε να με σέβεστε και να με αγαπάτε με τρυφερότητα αλλά και με ευφυΐα. Ιδιαίτερα γιατί οι πολλοί δεν επικοινωνούν με τα κείμενα των γλωσσολόγων αλλά με τα δικά σας κείμενα, τα λογοτεχνικά, και αυτά τους επηρεάζουν στη διαμόρφωση του δικού τους γλωσσικού αισθητηρίου, του δικού τους ύφους. Στην Ελλάδα πάντως σήμερα που η ξένη λογοτεχνία και τα ξένα γενικότερα έργα μεταφράζονται κατά κύματα και διαβάζονται πολύ και μάλιστα από νέους, μου γίνεται μεγάλη ζημιά από τους ανεύθυνους και απαίδευτους μεταφραστές που με καρατομούν συστηματικά. Οι εκδότες για να μην ανοιχτούν σε έξοδα χρησιμοποιούν πολύ συχνά πρόσωπα αναρμόδια που δουλεύουν κυριολεκτικά στο γόνατο, τα κείμενα είναι τερατουργήματα, τα διαβάζουν οι πολλοί και επηρεάζονται, πάει σύννεφο η κακομεταχείρισή μου και εξαιτίας των κακών μεταφραστών. Εσείς οι λογοτέχνες έχετε μεγάλο μέρος της ευθύνης για την τύχη μου. Γιατί βέβαια ο λαός ο ίδιος, οι καθημερινοί άνθρωποι, ο άνθρωπος του δρόμου ‒και εσείς το ίδιο είστε‒ αυτοί είναι που αν μιλούν καλά εμένα και αν με γράφουν καλά, τότε προχωρώ κι εγώ σωστά, αν όμως δεν είναι έτσι τα πράγματα, τότε κι εγώ παραπαίω και τραυματίζομαι, ακρωτηριάζομαι. Εσείς οι λογοτέχνες πολλά μπορείτε να κάνετε κρατώντας πάντα σε εγρήγορση τους μυστικούς ρυθμούς μου, τολμώντας να μην απονεκρώνετε ένα τόσο ζωντανό ανθρώπινο πλάσμα που είμαι από τη φύση μου εγώ. Οι άλλοι, οι αναγνώστες, οι απλοί άνθρωποι, από σας κυρίως επηρεάζονται, ιδίως γιατί η λογοτεχνία όχι μόνο τα μηνύματα και τους οραματισμούς της εκφράζει έμμεσα, με το μαλακό, ανεπαισθήτως όλως, αλλά και το γλωσσικό μήνυμα που εκπέμπει με τον ίδιο τρόπο το προβάλλει, ο άλλος χωρίς καλά καλά να το καταλαβαίνει επηρεάζεται και το ακολουθεί. Χρειάζεται, ωστόσο, και γνώση να έχετε και σοφία και περίσκεψη, και προπάντων αγάπη για μένα και για τους απλούς ανθρώπους, έτσι που η τέχνη σας να μην εμφανίζεται με τάσεις ολοκληρωτισμού αλλά ήρεμα, τρυφερά ‒ ο αναγνώστης να αισθάνεται όπως ο θεατής στο θέατρο που βλέποντας και ακούγοντας τον σωστό ηθοποιό καλλιτέχνη, να λέει μέσα του «και τι κάνει αυτός εδώ, έτσι μπορώ κι εγώ να παίξω», το ίδιο να λέει ο αναγνώστης σας «έτσι γράφω κι εγώ». Με την ανεπανάληπτη δύναμη συγκίνησης και τη μαγική δύναμη υποβολής που είναι αποκλειστικότητες της λογοτεχνίας και ιδιαίτερα της αφηγηματικής πεζογραφίας, μπορείτε εσείς να πλάθετε σωστούς χειριστές της γλώσσας. Θα προσφέρετε τότε εθνική στ’ αλήθεια υπηρεσία. Όσον αφορά, ειδικότερα, τη γλώσσα της λογοτεχνίας, εδώ έχουμε μια μοναδικότητα: δεν υπάρχει τέτοια γλώσσα. Ο συγγραφέας είναι ένας καθημερινός άνθρωπος, έτσι συμπεριφέρεται και γλωσσικά. Και μόνο τότε το συντροφικό χέρι που απλώνει στον άλλον βρίσκει ανταπόκριση. Τελειώνω. Αναρχοαυτόνομη είμαι. Δεν επιδέχομαι ξένες επεμβάσεις, και μάλιστα βίαιες. Αρνούμαι να γίνω πειραματόζωο του καθενός Προκρούστη. Έχω τους δικούς μου βιορυθμούς, τους δικούς μου νόμους. Τα γονίδιά μου είναι ισχυρά, υγιέστατα. Πολλές από τις τραγωδίες που τραυμάτισαν βαριά την Ελλάδα οφείλονται στις ξένες επεμβάσεις. Όχι όμως να έχουμε και ελληνικές επεμβάσεις στη γλώσσα, είναι κι αυτές, στην περίπτωσή μου, κατ’ ουσίαν ξένες. Σας δόθηκα, σας παραδόθηκα χαριτωμένη, με χαμόγελο ‒ντρέπομαι που περιαυτολογώ‒ και κατάντησα «συνήθης ύποπτος», η εκάστοτε εξουσία με συλλαμβάνει για «εξακρίβωση στοιχείων» και τα περαιτέρω. Φτάνει πια! Αφήστε με να αναπνέω φυσιολογικά. Μη βουλώνετε τις αρτηρίες μου, κινδυνεύω να πάθω έμφραγμα. Η οποιαδήποτε δική σας άτσαλη, χωρίς ευαισθησία και τρυφερότητα επέμβαση δεν είναι μόνο έγκλημα αλλά και, κυρίως, βλακεία. Γιατί τα τέτοιου είδους μοσχεύματα τα απορρίπτω. Καλά θα κάνετε να δείτε πώς εγώ, από την ίδια τη φύση μου κανάλι ανθρώπινης επικοινωνίας, έγινα τροχοπέδη στην επικοινωνία όχι μόνο μεταξύ σας αλλά και με τον εαυτό σας. Πολύ συχνά συμβαίνει έτσι. Έχετε περιπέσει σε ύπνωση αφασίας. Οι διάφοροι εις βάρος μου καταληψίες σας έχουν φέρει σε καταληψία. Ας όψεται, ανάμεσα σε άλλους, η τηλεόραση με το αναισθητικό. Είμαι αυτοφυής. Δεν προέκυψα με καισαρική τομή. Μη με υποτιμάτε, όχι όμως να φτάνετε και στην υπερτίμηση, στην υπερκοστολόγηση. Ο έρωτας υπήρχε και τότε που το αγόρι δεν ήξερε να πει «σ’ αγαπώ». Δεν είμαι εγώ που εφεύρα τον έρωτα. © 2021 ΕΛΕΝΗ ΣΑΜΑΡΑΚΗ

«Εάν ταις γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων…»

Σύνδεση