Τα όρια της ανεκτικότητας

Σε όλο τον δυτικό κόσμο, η πολιτική «Αριστερά» βρίσκεται σε σύγχυση. Είναι κατακερματισμένη, αναποφάσιστη και στερείται ενός συνεκτικού σχεδίου για την αναχαίτιση του κύματος του «λαϊκισμού», του εθνικισμού και της ξενοφοβίας. Οι πολιτικές ταυτοτήτων και τα θρησκευτικά ζητήματα έχουν συντελέσει πολύ στο να τροφοδοτήσουν τόσο τις ξενοφοβικές τάσεις της Δεξιάς όσο και τον κατακερματισμό της Αριστεράς. Η «Παλαιά Αριστερά» ασπάστηκε μια απλή μανιχαϊστική κοσμοθεωρία για το καλό ενάντια στο κακό: ο εχθρός ορίστηκε εύκολα (οι πλούσιοι και ισχυροί, που καταπιέζουν τους φτωχούς και τους αδύναμους) και το πρόγραμμα δράσης της ήταν απλό και σαφές (ανακατανομή του πλούτου και μεγαλύτερη οικονομική ισότητα). Αντιθέτως, η «Νέα Αριστερά» εισήγαγε πολλαπλά νέα σχέδια δράσης ‒ και εχθρούς. Η «Παλαιά Αριστερά» θεωρείται πως δεν ήταν ευαίσθητη σε ζητήματα που αφορούν μια σειρά περιθωριοποιημένων ομάδων, οι οποίες αυτοπροσδιορίζονται σύμφωνα με τη φυλή, το φύλο και τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Το τρίποδο σκαμνί της Παλιάς Αριστεράς ‒«ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα»‒ ήταν πάντα κάπως ασταθές, αλλά απέμεινε ελάχιστη σταθερότητα όταν η έννοια της αδελφότητας αντικαταστάθηκε από τις ταυτοτικές απαιτήσεις της ομάδας. Μεταξύ άλλων, η βασική φιλελεύθερη αξία της θρησκευτικής ανεκτικότητας της Παλαιάς Αριστεράς έρχεται τώρα σε αντιπαράθεση με τις ταυτοτικές πολιτικές της Νέας Αριστεράς. Πράγματι, ένας κεντρικός άξονας της σκέψης της Νέας Αριστεράς θεωρεί κάθε συζήτηση περί (φιλελεύθερης) «θρησκευτικής ανεκτικότητας» απλό προπέτασμα που συγκαλύπτει την βαθιά και συστηματική περιφρόνηση και άνιση μεταχείριση των θρησκευτικών μειονοτήτων. Από αυτή την οπτική γωνία πρέπει να δοθεί προτεραιότητα όχι τόσο στο δικαίωμα των ατόμων να επιλέγουν τη θρησκεία τους κατά την κρίση τους και χωρίς παρεμβάσεις, αλλά στα δικαιώματα των θρησκευτικών ομάδων να διασφαλίζουν και να διατηρούν τη υπόσταση και την ταυτότητά τους σε μια κοινωνία που διαφορετικά θα τις περιθωριοποιούσε. Πώς θα πρέπει η Αριστερά να αντιλαμβάνεται και να εφαρμόζει τη θρησκευτική ανεκτικότητα ενόψει της έμφασης που δίνουν τώρα διάφορες ομάδες στην αξία των θρησκευτικών τους ταυτοτήτων; Προφανώς αυτό είναι ένα ερώτημα το οποίο έχει παγιδευτεί σε αλληλεπικαλυπτόμενα ζητήματα, όπως ο ρατσισμός, το αντι-μεταναστευτικό αίσθημα και διάφορες μορφές εθνικιστικής ξενοφοβίας. Αλλά πρέπει να διαχωρίσουμε τα πράγματα και να επικεντρωθούμε στο αρκετά δύσκολο ζήτημα της σχέσης της θρησκευτικής ανεκτικότητας με τις ταυτοτικές πολιτικές. Μεγάλο μέρος της ανάλυσης της (Νέας) Αριστεράς, που επικεντρώνεται στη γλώσσα και τα προγράμματα των ταυτοτικών πολιτικών, έχει δώσει πολύ λίγη προσοχή σε μια πολύ σημαντική διάκριση η οποία εμπίπτει εντός του πεδίου εφαρμογής διαφόρων ταυτοτήτων που έχουν προταθεί ως βάση για την επανόρθωση διαφόρων μορφών κοινωνικής αδικίας και άνισης μεταχείρισης: τη διάκριση μεταξύ ιδεολογικών και μη ιδεολογικών ταυτοτικών δεσμεύσεων. Η απουσία σαφήνειας σχετικά με αυτό το θεμελιώδες χάσμα εντός του χώρου των ταυτοτικών πολιτικών έχει οδηγήσει στην σοβαρή έλλειψη αξιόπιστης κατανόησης των απαιτήσεων της ανεκτικότητας όταν τίθενται ερωτήματα σχετικά με τα δικαιώματα διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων για ισότιμη και με σεβασμό μεταχείριση. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι υπάρχει μια αναλογία μεταξύ των θρησκευτικών ταυτοτικών πολιτικών και των ζητημάτων που προκύπτουν από άλλες αποκλεισμένες ομάδες, με βάση τη φυλή, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την αναπηρία, και άλλα. Ο ισχυρισμός είναι πως το κοινό στοιχείο που ενώνει αυτές τις διαφορετικές ταυτότητες είναι ότι οι συγκεκριμένες ομάδες έχουν αντιμετωπιστεί άνισα ή δεν απολαμβάνουν επαρκή αναγνώριση στο υπάρχον κοινωνικό και νομικό σύστημα. Οι θρησκευτικές ομάδες χρειάζονται προστασία για την διασφάλιση των δικαιωμάτων τους και αναγνώριση των ιδιαίτερων συμφερόντων τους στην άσκηση της θρησκείας τους. Ωστόσο, όσο εύλογες και αν είναι αυτές οι αξιώσεις, υπάρχει μια βασική διάκριση που πρέπει να κάνουμε μεταξύ των ταυτοτήτων οι οποίες βασίζονται σε αυτό που σε γενικές γραμμές μπορεί να περιγραφεί ως ιδεολογικές ή αξιακές δεσμεύσεις και εκείνων που δεν φέρουν τέτοιο φορτίο. Αυτή η διάκριση είναι αναγκαία για την κατανόηση του ρόλου τής (θρησκευτικής) ανεκτικότητας σε μια φιλελεύθερη, δημοκρατική κοινωνία. Η φυλή, το φύλο και, πιο πρόσφατα, ο σεξουαλικός προσανατολισμός είναι μορφές ταυτότητας που υπήρξαν ιδιαίτερα εμφανείς στην πολιτική κατά τον περασμένο αιώνα. Το εντυπωσιακό σε αυτές τις μορφές ταυτότητας δεν είναι μόνο ότι είναι γενικά ακούσιες, αλλά ότι δεν βασίζονται σε κανένα ιδεολογικό ή αξιακό σύνολο δεσμεύσεων πολιτικής ή ηθικής φύσης. Προφανώς, η σημασία και η ερμηνεία των μη ιδεολογικών ταυτοτήτων, οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να θεωρηθεί ότι απειλούνται ή περιφρονούνται, είναι από μόνο του ιδεολογικό ζήτημα· αλλά οι ίδιες οι ταυτότητες δεν συνίστανται από κανένα ιδεολογικό περιεχόμενο (συστήματα πεποιθήσεων, αξιών, πρακτικών κ.λπ.) και οι αντίστοιχες ομάδες μπορεί να διαφέρουν πολύ όσον αφορά συγκεκριμένες ιδεολογίες που υποστηρίζουν ή απορρίπτουν. Για αυτόν τον λόγο, δεν χωρεί επίκριση μιας ομάδας (ή ενός μεμονωμένου μέλους της) με βάση τη φυλή, το φύλο ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Για παράδειγμα, θα ήταν παράλογο να επαινούμε ή να κατηγορούμε τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ για το ότι είναι μαύρος ή την Μάργκαρετ Θάτσερ για το ότι είναι γυναίκα. Δεν υπάρχει ιδεολογικό περιεχόμενο στην ταυτότητά τους προς αξιολόγηση ή συζήτηση ‒ η αντίστοιχη ταυτότητα είναι ένας ανάρμοστος στόχος για έπαινο ή μομφή, καθώς δεν υπάρχουν σχετικές πεποιθήσεις, αξίες, πρακτικές ή θεσμοί που να μπορούν να αξιολογηθούν ή να δώσουν αφορμή σε τέτοιες αντιδράσεις. Η ταυτότητα της ομάδας αποτελείται από φυσικές ιδιότητες και χαρακτηριστικά που είναι αδύνατο να παραμεριστούν βάσει οποιουδήποτε είδους διεξοδικής κριτικής ή προβληματισμού. Η κατάσταση είναι διαφορετική με τις ιδεολογικές ή αξιακά φορτισμένες ταυτότητες. Οι πιο προφανείς από αυτές τις ταυτότητες είναι πολιτικές, αποτελούμενες από δόγματα, πεποιθήσεις και αξίες που έχουν επιπτώσεις στις κοινωνικές και ηθικές πρακτικές και στους θεσμούς μας. Το κρίσιμο ερώτημα για την ανεκτικότητα είναι: πού βρίσκεται η θρησκεία σε σχέση με αυτόν τον διαχωρισμό; Πιστεύω ότι οι θρησκευτικές ταυτότητες είναι βαθιά ιδεολογικές και αξιακά φορτισμένες και, από αυτή την άποψη, μοιάζουν περισσότερο με τις πολιτικές ταυτότητες απ’ ό,τι τις ταυτότητες που βασίζονται στη φυλή, το φύλο ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Αυτή η διαφορά δεν είναι μόνο θρησκευτικό ζήτημα που αναθεωρείται μέσω της επιλογής, καθώς οι ρίζες και οι πηγές της θρησκευτικής ταυτότητας είναι γενικά πιο πολύπλοκες και περίπλοκες. Η ταυτότητα ενός ατόμου ως Χριστιανού, Μουσουλμάνου, άθεου και ούτω καθεξής μπορεί, σε μεγάλο βαθμό, να είναι προϊόν κουλτούρας, εκπαίδευσης, κοινωνικοποίησης, ακόμη και κατά συρροήν χειραγωγήσεων διαφορετικών ειδών. Αυτό που πραγματικά έχει σημασία δεν είναι τόσο το ότι επιλέγεται μία συγκεκριμένη θρησκευτική ταυτότητα ενός ατόμου, αλλά το ότι έχει κάποιο σχετικό ιδεολογικό περιεχόμενο και, σε αυτόν τον βαθμό, επιδέχεται κριτική, προβληματισμό, συζήτηση και αμφισβήτηση. Όπως οι πολιτικές ταυτότητες, έτσι και οι θρησκευτικές ταυτότητες μπορούν να απορριφθούν ή να τροποποιηθούν ριζικά ανεξάρτητα από τον τρόπο που αποκτήθηκαν: δεν είναι φυσικά χαρακτηριστικά τα οποία ένα άτομο δεν μπορεί να αναθεωρήσει. Μπορεί κάποιος να έχει γεννηθεί σε μια Καθολική οικογένεια, να έχει μεγαλώσει ως Καθολικός, να έχει ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μαζί με Καθολικούς, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί κάποια στιγμή να απορρίψει αυτήν τη θρησκευτική ταυτότητα. Δύο παραδείγματα τονίζουν την ευρύτερη σημασία αυτής της βασικής διάκρισης για την ταυτοτική πολιτική. Πρώτον, αναλογιστείτε τον τρόπο με τον οποίο καταβάλλονται προσπάθειες να παρουσιαστούν όσοι χαρακτηρίζονται ομοφυλόφιλοι ως άτομα που κάνουν μία «επιλογή» επιβεβαιώνοντας κάποιες αξίες και πρακτικές που είναι σε θέση να αποτάξουν. Το ζητούμενο εδώ είναι να παρουσιαστεί μια μη ιδεολογική ταυτότητα ως έχουσα ιδεολογικό χαρακτήρα, αποτελώντας, κατά συνέπεια, θεμιτό στόχο κριτικής. Αυτές οι προσπάθειες για την προβολή της ομοφυλόφιλης ταυτότητας ως ιδεολογικής προσκρούουν δικαιολογημένα στην αντίσταση, δεδομένου ότι εξομοιώνουν ψευδώς την ομοφυλοφιλία με την επιλογή και την υποστήριξη ενός συνόλου αξιών, κατά τον ίδιο τρόπο που υιοθετείται μια πολιτική / ηθική ιδεολογία, αντί να αντιμετωπίζονται ως μέρος τής εκ γενετής φύσης ενός ατόμου χωρίς κάποιο εγγενές ιδεολογικό περιεχόμενο. Ένα δεύτερο παράδειγμα της σημαντικότητας της διάκρισης της ιδεολογικής / μη ιδεολογικής ταυτότητας είναι οι κριτικές του Σιωνισμού. Ενώ οι επικριτές του Σιωνισμού συνήθως σπεύδουν να απορρίψουν οποιαδήποτε κατηγορία αντισημιτισμού λέγοντας ότι οι προβληματισμοί τους δεν έχουν ρατσιστικό κίνητρο, υπάρχουν πολλοί στην εβραϊκή κοινότητα που αντιλαμβάνονται ότι οι ρητορικές και κριτικές υπερβολές των επικριτών του σιωνισμού έχουν τις ρίζες τους στον αντισημιτισμό. Ο φόβος είναι ότι η θεμιτή συζήτηση και κριτική σε ιδεολογικό επίπεδο είναι απλώς μια μεταμφίεση που κρύβει (αθέμιτη) εχθρότητα και μίσος σε μη ιδεολογικό επίπεδο. Ανεξάρτητα από το πόσο δικαιολογημένοι είναι αυτοί οι φόβοι ‒και είναι‒ χρησιμεύουν για να καταστεί σαφές ότι η βασική διάκριση μεταξύ ιδεολογικών και μη ιδεολογικών ταυτοτήτων είναι θεμελιώδους σημασίας σε τέτοια ζητήματα. Ποια είναι λοιπόν η σημασία αυτής της διάκρισης για τη ίδια τη θρησκευτική ανεκτικότητα; Στην περίπτωση των ιδεολογικών ταυτοτήτων, η ανεκτικότητα είναι πρωτίστως ζήτημα που διασφαλίζει ότι δεν υπάρχει παρέμβαση σε εκείνους οι οποίοι υποστηρίζουν δόγματα ή αξίες που βρίσκονται σε σύγκρουση με αυτά της πλειονότητας ή με όσους κατέχουν την κρατική εξουσία. Σε συνθήκες ανεκτικότητας, οι πολίτες συμφωνούν να σέβονται το δικαίωμα των άλλων να έχουν και να εκφράζουν απόψεις τις οποίες μπορεί να θεωρούν λανθασμένες, ανόητες ή απαράδεκτες, ενδεχομένως ακόμη και ολέθριες. Ωστόσο, τα όρια ανεκτικότητας υπόκεινται στον περιορισμό ότι τα βασικά δικαιώματα των άλλων ‒συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων τους να εκφράζουν και να υποστηρίζουν ανοιχτά τις απόψεις τους‒ είναι σεβαστά και προστατεύονται. Κυρίως, η ανεκτικότητα δεν συνεπάγεται την αναστολή κάθε κρίσης και κριτικής των ιδεολογικών δεσμεύσεων άλλων ομάδων και κομμάτων. Πολύ περισσότερο η ανεκτικότητα δεν προϋποθέτει ότι όλες οι ομάδες έχουν εξίσου «έγκυρες» ή αξιόλογες απόψεις ή προοπτικές. Εκτός από οτιδήποτε άλλο, εάν αυτό ήταν αληθές, οι φιλελεύθεροι δεν θα μπορούσαν να παρουσιάζουν με συνέπεια τις δικές τους αξίες και θεσμούς ως προτιμότερους από τα αντιτιθέμενα ανελεύθερα δόγματα και πρακτικές. Αυτό αναγνωρίζεται σχεδόν καθολικά στην περίπτωση πολιτικών απόψεων, όπου οι ομάδες επικρίνονται και καταδικάζονται συστηματικά εντός των ορίων ανεκτικότητας. Οι ίδιες γενικές αρχές ισχύουν για τις θρησκευτικές ομάδες και τα διάφορα δόγματα και ιδεολογίες. Δεν θα έπρεπε να καταβάλλονται προσπάθειες για τη δημιουργία σύγχυσης μεταξύ της κριτικής, της καταδίκης, ακόμη και του χλευασμού με τη μισαλλοδοξία. Αντίθετα, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση της πολιτικής, η ανεκτικότητα δεν είναι απλά θέμα αναγνώρισης της «ποικιλομορφίας» και της «διαφοράς», αλλά, ουσιαστικά, αναγνώριση και αποδοχή της διαφωνίας και της ιδεολογικής σύγκρουσης. Επομένως η θρησκευτική ανεκτικότητα δεν συνεπάγεται δέσμευση αποδοχής της ισοτιμίας και ισοδυναμίας όλων των δογμάτων και πρακτικών που εμπίπτουν στον τομέα και στα όριά της. Όσον αφορά τη θρησκεία, η ανεκτικότητα συνεπάγεται την εκχώρηση και τη διατήρηση ενός πεδίου τόσο για την κριτική όσο για την αποδοχή. Το κρίσιμο θέμα εδώ είναι ότι η ανεκτικότητα των ιδεολογικών ταυτοτήτων πρέπει να λειτουργεί στο ενδιάμεσο μεταξύ της μισαλλοδοξίας, αφενός, και της απλής αναγνώρισης της «διαφοράς και της διαφορετικότητας», αφετέρου. Σε αυτή τη χρυσή τομή θα υπάρχει ένα ευρύ φάσμα αντιδράσεων ‒ άλλες εμπεριστατωμένες και λογικές, και άλλες όχι. Σαφώς η ανεκτικότητα δεν απαιτεί ότι κάθε κριτική ή διαφωνία πρέπει να είναι εμπεριστατωμένη και λογική. Περιττό να πούμε ότι μέσα σε αυτή τη χρυσή τομή θα υπάρχουν πολλά που μπορεί να θεωρηθούν και ανεπαρκή και υπερβολικά ‒ αλλά κάτι τέτοιο δεν συνιστά, από μόνο του, ένδειξη μισαλλοδοξίας. Υπάρχει, λόγου χάρη, μια σημαντική διαφορά μεταξύ ενός ιεροκήρυκα που τις Κυριακές καταδικάζει τους άθεους ως «ασεβείς και κακούς ανόητους» και έναν φανατικό που απειλεί να δολοφονήσει τους «βλάσφημους». Ο πρώτος εκφράζει μια μορφή (επίμεμπτης) άγνοιας και δογματισμού, αλλά ο δεύτερος είναι μια κανονική περίπτωση μισαλλοδοξίας. Είναι αβάσιμο το συμπέρασμα ότι οποιοσδήποτε εκφράζει απαράδεκτες απόψεις, με απαράδεκτο τρόπο, είναι ipso facto μισαλλόδοξος. Η ανεκτικότητα επιτρέπει στους ανθρώπους να εκφράζουν απαράδεκτες απόψεις, ακόμη και με απαράδεκτο τρόπο, αρκεί να μην καταφεύγουν σε βίαια μέτρα που παραβιάζουν τα δικαιώματα των άλλων. Όταν ασχολούμαστε με το θέμα των μη ιδεολογικών ταυτοτήτων, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Οι μη ιδεολογικές ταυτότητες, όπως εξηγήσαμε, δεν έχουν ιδεολογικό περιεχόμενο ή φορτίο ‒ δεν υπάρχει κάτι σ’ αυτά τα χαρακτηριστικά ή τις ιδιότητες ενός ατόμου (π.χ. σε σχέση με τη φυλή, το φύλο, την αναπηρία κ.λπ.) προς αμφισβήτηση ή κριτική. Σε αυτό το πλαίσιο εκείνο που επιβάλλει η «ανεκτικότητα» είναι η αναγνώριση και η αποδοχή των διαφορών και των διαφορετικοτήτων όσον αφορά σημαντικά (φυσικά) χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν την εμπειρία, τα συμφέροντα και τις ανάγκες διαφόρων ομάδων εντός της κοινωνίας. Οποιοσδήποτε ισχυρισμός ότι αυτές οι ομάδες είναι ανοιχτές σε κριτική ή καταδίκη εξαιτίας αυτών των μη ιδεολογικών ταυτοτήτων είναι εντελώς άτοπη. Η δύναμη της ανεκτικότητας στα πλαίσια αυτά ‒σε αντίθεση με τις ιδεολογικές ταυτότητες‒ συνίσταται στο να επιμένουμε στην ισοτιμία και ισοδυναμία των διαφόρων αυτών ταυτοτήτων και να διασφαλίζουμε ότι αναγνωρίζονται και εκπροσωπούνται με σωστό και αποτελεσματικό τρόπο στις δημόσιες πολιτικές και τους θεσμούς μας. Μια δίκαιη κοινωνία, όσον αφορά τις μη ιδεολογικές ταυτότητες, απορρίπτει όλες τις μορφές κριτικής αυτών των ομάδων ως απαράδεκτες μορφές μισαλλοδοξίας, προκατάληψης και μίσους. Είναι λοιπόν απαραίτητη, όσον αφορά την ανεκτικότητα, η σωστή κατανόηση και πρακτική εφαρμογή της διαφοράς μεταξύ ιδεολογικών και μη ιδεολογικών ταυτοτήτων. Όσον αφορά τις μη ιδεολογικές ταυτότητες, διαφορετικές ομάδες οφείλουν να αναγνωρίζουν τη σημασία των τρόπων με τους οποίους διαφέρουν, και να αποδέχονται την ξεχωριστή αξία των διαφορετικών ταυτοτήτων των άλλων. Αυτός ο αμοιβαίος σεβασμός και η αναγνώριση δεν ισχύει στην περίπτωση των ιδεολογικών ταυτοτήτων (συμπεριλαμβανομένων των θρησκευτικών ταυτοτήτων) και δεν απαιτούνται ούτε προϋποτίθενται για να πληρούν τους όρους της ανεκτικότητας. Αντιθέτως, η επιβολή ενός δόγματος θρησκευτικής ισοτιμίας ή ίσης θρησκευτικής εγκυρότητας, που ορισμένοι θα μπορούσαν να θεωρήσουν παράλογη, θα σήμαινε πλήγμα κατά της θρησκευτικής ανεκτικότητας ‒ αναγκάζοντας άτομα και ομάδες να αποκρύπτουν τις σοβαρές τους αμφιβολίες όσον αφορά τις αντίθετες απόψεις των άλλων. Για να είναι συνεπής ως προς την ανοιχτή και ειλικρινή κριτική, αυτό που προϋποθέτει η ανεκτικότητα είναι να σέβονται όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη τα δικαιώματα των άλλων προκειμένου να εκφράζουν και να εφαρμόζουν τις απόψεις τους (με την επιφύλαξη του σεβασμού των αμοιβαίων δικαιωμάτων των άλλων σε αυτά τα θέματα). Από αυτήν την άποψη, είναι παραπλανητικό να θεωρούνται μισαλλόδοξοι ή φανατικοί όσοι απλά και μόνο ασκούν το νόμιμο δικαίωμά τους να επικρίνουν, να καταδικάζουν ή να χλευάζουν τα δόγματα και τις απόψεις των άλλων. Παίζει άραγε το παιχνίδι των ρατσιστών, των φανατικών και των ξενοφοβικών αυτή η διάκριση μεταξύ ιδεολογικών και μη ιδεολογικών ταυτοτήτων; Δεν το πιστεύω. Παίζουμε το παιχνίδι τους όταν παραλείπουμε να κάνουμε αυτή τη διάκριση. Όταν όλες οι κριτικές και οι αντιρρήσεις που διατυπώνονται κατά μιας θρησκείας εξομοιώνονται αβίαστα με μορφές μισαλλοδοξίας και προκατάληψης που στρέφονται ενάντια σε μη ιδεολογικές ταυτότητες και απορρίπτονται ως ρατσιστικές ή ξενοφοβικές, τότε όσοι ανησυχούν ανήκουν αναγκαστικά στην ίδια κατηγορία με όσους ωθούνται από μη ιδεολογικές προκαταλήψεις και μίσος. Μόνο όταν επιμένουμε στη συνάφεια και τη σπουδαιότητα αυτής της βασικής διάκρισης μπορούμε να τοποθετούμαστε αποτελεσματικά αναγνωρίζοντας, αφενός, ότι η κριτική σε ιδεολογικές απόψεις (θρησκευτικές ή άλλες) δεν είναι το ίδιο πράγμα με την κριτική και την εχθρότητα που απευθύνεται σε μη ιδεολογικές ταυτότητες και, αφετέρου, να επιμένουμε ότι όλες αυτές οι κριτικές πρέπει να διαμορφώνονται και να διατυπώνονται με σεβασμό προς την πιο σημαντική και ουσιαστική ταυτότητα όλων των ανθρώπων στην κοινότητα και την κοινωνία μας ‒ την ορθολογική ταυτότητα των ανθρώπινων όντων με ίση ηθική υπόσταση και αξία. Η διάκριση μεταξύ ιδεολογικών και μη ιδεολογικών ταυτοτήτων είναι ζωτικής σημασίας για την κατανόηση της θρησκευτικής ανεκτικότητας σε μια φιλελεύθερη κοινωνία. Είναι ιδιαίτερα σημαντική για να αποφεύγεται η σύγχυση των περιπτώσεων θεμιτής κριτικής και διαφωνίας με την αθέμιτη μισαλλοδοξία και προκατάληψη. Η σύγχυση αυτών των ζητημάτων είναι πιθανόν να οδηγήσει σε αντιστροφή της ανεκτικότητας, με την οποία η κοινωνία παύει να ανέχεται την κριτική και τις αρνητικές αξιολογήσεις ορισμένων θρησκευτικών πεποιθήσεων και πρακτικών λόγω του ότι όλες αυτές οι κριτικές και διαφωνίες θεωρούνται πως συνιστούν απαραίτητα εκφράσεις μη ιδεολογικής μισαλλοδοξίας και προκατάληψης. Τι σημαίνει πρακτικά αυτή η θεωρητική διάκριση; Έχω να κάνω επ’ αυτού κάποιες σύντομες παρατηρήσεις. Πρώτον, δεν ισχυρίζομαι ότι η διάκριση μεταξύ ιδεολογικής / μη ιδεολογικής ταυτότητας μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως απλός αλγόριθμος για την αντιμετώπιση των πολλών δύσκολων και προβληματικών περιπτώσεων «ενσωμάτωσης» θρησκείας και θρησκευτικών μειονοτήτων. Είναι σαφές ότι αυτά τα ζητήματα δεν μπορούν πάντοτε να διευθετηθούν εύκολα ή άμεσα με την απλή αναγνώριση ότι η θρησκεία είναι πρωτίστως ζήτημα ιδεολογικής ταυτότητας. Ωστόσο, είναι σημαντικό, όταν εξετάζουμε και αξιολογούμε τέτοια ζητήματα στην πράξη, να αναγνωρίζουμε ότι μια θρησκευτική ταυτότητα μοιάζει περισσότερο με την πολιτική ταυτότητα παρά με μη ιδεολογικές ταυτότητες όπως η φυλή ή το φύλο. Δεύτερον, η ιδεολογική / μη ιδεολογική διάκριση σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν είναι πάντα εύκολη ή προφανής. Κάποιες, και ίσως πολλές, ταυτότητες είναι μια σύνθετη μίξη αυτών των στοιχείων. Αυτό είναι προφανές στην περίπτωση των εθνικών ταυτοτήτων: το να είναι κανείς «Γερμανός», «Άγγλος» ή «Αμερικανός» μπορεί να είναι σε μεγάλο βαθμό μη ιδεολογικό ζήτημα, με βάση τις ρίζες σε έναν γεωγραφικό τόπο, μια κάποια κοινή ιστορία με άλλους και, ίσως, μια κοινή γλώσσα. Για ορισμένους, ωστόσο, αυτές οι εθνικές ταυτότητες μπορεί να μην είναι εντελώς ιδεολογικά ουδέτερες ή χωρίς δεσμεύσεις, ενδεχομένως φέροντας προσκολλήσεις σε θεσμούς, πρακτικές, αξίες και ούτω καθεξής. Αυτές οι γενικές σκέψεις σχετικά με τις μικτές ταυτότητες είναι προφανώς σχετικές με το ζήτημα της θρησκευτικής ανεκτικότητας. Εκτός των άλλων, καθιστούν σαφές γιατί οι ταμπέλες όπως «ισλαμοφοβία» ‒όσο καλοπροαίρετες μπορεί να είναι‒ είναι προβληματικές και συγχέουν θέματα που πρέπει να διαχωριστούν με προσοχή. Τέτοιου είδους ορολογίες δεν προσδιορίζουν τη φύση και το περιεχόμενο των ταυτοτήτων αφήνοντάς τες αδιακανόνιστες και αόριστες όσον αφορά κρίσιμες πτυχές. Έτσι προάγουν την άποψη ότι η κριτική του Ισλάμ, πρέπει να εξομοιώνεται με μορφές ρατσισμού και σεξισμού. Μέχρι να αποδομηθεί προσεκτικά η εν λόγω «μουσουλμανική» ταυτότητα, η ομαδοποίηση οποιασδήποτε και κάθε τέτοιας κριτικής υπό τον τίτλο «ισλαμοφοβία» είναι η ίδια επικίνδυνη και μισαλλόδοξη, αφού ενθαρρύνει την καταστολή εύλογων και βάσιμων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων για τις αξίες και τα ελαττώματα του Ισλάμ. Ένα τρίτο ζήτημα που προκύπτει σε σχέση με τη διάκριση ιδεολογικής / μη ιδεολογικής ταυτότητας είναι σε ποιες ταυτότητες μπορεί ή όχι κάποιος να αποδίδει βάρος ή σημασία ‒ κάτι που μπορεί να είναι και θέμα διαβάθμισης. Με τις ιδεολογικές ταυτότητες, το βάρος που δίνουμε σε μια δεδομένη ταυτότητα είναι συνάρτηση του περιεχόμενου της ταυτότητας. Ως εκ τούτου, μπορούμε να επικρίνουμε ή να αποκηρύσσουμε την αξία της ταυτότητας εντός των ορίων της ανεκτικότητας. Μια ταυτότητα τέτοιου είδους (π.χ. ο σαϊεντολόγος, ο φασίστας κ.λπ.) θα μπορούσε να θεωρηθεί ανόητη ή/και επικίνδυνη ‒ όσο σημαντική και να είναι για το συγκεκριμένο άτομο ή ομάδα. Η φιλελεύθερη ανεκτικότητα αφήνει άφθονο χώρο για άτομα και ομάδες να ενστερνίζονται και να προωθούν ταυτότητες που άλλοι (λογικοί και ανεκτικοί) άνθρωποι μπορεί να καταδικάζουν ή να περιφρονούν. Ο περιορισμός των δικαιωμάτων των ατόμων και των ομάδων να επικρίνουν αυτές τις ταυτότητες συνιστά από μόνος του σαφή παραβίαση των φιλελεύθερων αρχών και αξιών. Τι γίνεται λοιπόν με την αξία των μη ιδεολογικών ταυτοτήτων, όπως η φυλή, το φύλο και ούτω καθεξής; Μπορούν αυτές να απορριφθούν και να κριθούν εντός των ορίων της φιλελεύθερης ανεκτικότητας; Με τις μη ιδεολογικές ταυτότητες, τα πράγματα γίνονται πιο περίπλοκα και, από ορισμένες απόψεις, παράδοξα. Δεδομένου ότι οποιαδήποτε μη ιδεολογική ταυτότητα δεν έχει ιδεολογικό περιεχόμενο, δεν μπορεί να αποτελεί βάση για θεμιτή κριτική ή αξιολόγηση οποιουδήποτε είδους. Αυτό ισχύει ακόμη και αν η μη ιδεολογική ταυτότητα είναι τελείως ασήμαντη ή μηδαμινή (π.χ., ο δεξιοπόδαρος, αυτός που έχει φακίδες, κ.λπ.). Το πιο σημαντικό, η χρήση οποιασδήποτε μη ιδεολογικής ταυτότητας ως αιτία άνισης μεταχείρισης εκείνων που ασπάζονται ή πληρούν κάποιο κριτήριο «διαφοράς» είναι απαράδεκτη μισαλλοδοξία. Αυτό, ωστόσο, δεν συνεπάγεται ότι πρέπει να υποστηρίζουμε την αξία που αποδίδει το άτομο ή η ομάδα σε αυτό το χαρακτηριστικό ή κριτήριο «διαφοράς». Αντιθέτως, δεν αντιμετωπίζω, για παράδειγμα, ένα άτομο με φακίδες με ασεβή ή μισαλλόδοξο τρόπο, διότι θεωρώ ασήμαντη και μηδαμινή μια ταυτότητα που βασίζεται σε ένα τέτοιο χαρακτηριστικό ή κριτήριο «διαφοράς». Η βαρύτητα και η σπουδαιότητα που αποδίδονται στις μη ιδεολογικές ταυτότητες είναι αυτό καθαυτό ιδεολογικό ζήτημα και μπορεί να διαπραγματευτεί και να αμφισβητηθεί εντός των ορίων της φιλελεύθερης ανεκτικότητας. Η υπεράσπιση της βαρύτητας και της σημασίας μιας δεδομένης μη ιδεολογικής ταυτότητας πρέπει να γίνεται αναφορικά με τις ανάγκες, τα συμφέροντα και την ιστορία του συγκεκριμένου ατόμου ή ομάδας. Το να ερμηνεύουμε τη δήλωση ότι «oι ζωές των μαύρων μετράνε» σαν να είναι ίδιο πράγμα με τον ισχυρισμό κάποιου ότι οι ζωές των ανθρώπων με φακίδες μετράνε προϋποθέτει απάθεια και κάλλιστα θα μπορούσε να είναι ένδειξη μισαλλοδοξίας και προκατάληψης. Αλλά αυτή η αντίθεση χρησιμεύει μόνο στο να δείξει ότι δεν χρειάζεται πάντα να υποστηρίζουμε την αξία που αποδίδει το συγκεκριμένο άτομο ή ομάδα σε αυτό το χαρακτηριστικό ή το σημείο «διαφοράς». Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό δεδομένου ότι η αξία ή η σημασία της εν λόγω ταυτότητας μπορεί να είναι ζήτημα διαβάθμισης. Η κριτική και η εχθρότητα εναντίον ενός ατόμου λόγω του χρώματος του δέρματος ή των σεξουαλικών χαρακτηριστικών του είναι εντελώς απαράδεκτες και άτοπες, και είναι μια μορφή προκατάληψης και μισαλλοδοξίας. Αντιμετωπίζει τα άτομα με αυτά τα φυσικά χαρακτηριστικά ως ανάξια σεβασμού. Αυτό ισχύει, ακόμη και αν δεν υπάρχει προσπάθεια παρέμβασης ή παραβίασης των δικαιωμάτων τους ‒ η καταδίκη και η εχθρότητα είναι από μόνες τους υποτιμητικές και προσβλητικές, είτε δημόσια είτε ιδιωτικά. Σαφώς δεν ισχύει το ίδιο με την κριτική των θρησκευτικών ταυτοτήτων ‒ όσο δεν ισχύει για την κριτική των πολιτικών ταυτοτήτων ή των κοινοτήτων που δημιουργούνται γύρω από αυτές. Δεν υποβιβάζουμε ούτε υποβαθμίζουμε την υπόσταση ή την αξία των συμπολιτών όταν απορρίπτουμε ή ακόμη και όταν γελοιοποιούμε τις πολιτικές ή θρησκευτικές τους απόψεις και τα δόγματα (αν και το πώς και πότε το κάνουμε αυτό είναι πάντοτε θέμα ηθικής κρίσης και καλού γούστου). Αυτό εξακολουθεί να ισχύει, ακόμα κι αν επίσης αληθεύει ότι η κριτική και η γελοιοποίηση των απόψεων των άλλων συχνά δεν είναι κάτι περισσότερο από ένα προκάλυμμα πραγματικά απαράδεκτων μορφών προκατάληψης και μισαλλοδοξίας που βασίζονται σε μη ιδεολογικές ταυτότητες (π.χ., όπως βασίζονται στη φυλή, και τα λοιπά). Υποστήριξα ότι οι θρησκευτικές ταυτότητες έχουν κατά κύριο λόγο, αν όχι εξ ολοκλήρου, ιδεολογικό χαρακτήρα, και στο μέτρο αυτό αποτελούν δίκαιους και θεμιτούς στόχους για κριτική και, σε ορισμένες περιπτώσεις, καταδίκη. Σημαίνει αυτό ότι δεν υπάρχουν ηθικοί περιορισμοί στον τρόπο κριτικής και σχολιασμού; Καθόλου. Φυσικά, υπάρχουν εκείνοι που δαιμονοποιούν τους αντιπάλους τους σε ιδεολογικές διαμάχες ‒ αλλά αυτό δεν είναι μοναδικό χαρακτηριστικό γνώρισμα των θρησκευτικών αντιπαραθέσεων και κριτικών, πόσο μάλλον των οποιοδήποτε συγκεκριμένων θρησκευτικών ομάδων ή μειονοτήτων (είτε Μουσουλμάνων, άθεων, Εβραίων, Καθολικών ή οτιδήποτε άλλο). Ακόμη και όταν η κριτική βασίζεται εύλογα σε ιδεολογικές αντιρρήσεις ‒και όχι σε ένα είδος καλυμμένης μη ιδεολογικής μισαλλοδοξίας ή προκατάληψης‒ μπορεί και πάλι να στερείται κατάλληλης μετριοπάθειας και ευγένειας στον τρόπο έκφρασής της. Αυτό είναι ένα πρόβλημα στην πολιτική αντιπαράθεση, όπως ακριβώς στην θρησκευτική αντιπαράθεση. Κανένα λογικό άτομο δεν συμπεραίνει ότι θα πρέπει να καταδικάσουμε και να αποφύγουμε κάθε έντονη, οξεία και αυστηρή κριτική και σχολιασμό σε τέτοια ζητήματα επειδή η «δαιμονοποίηση» είναι κάτι το πολύ συνηθισμένο στην πολιτική ζωή. Σε μια ελεύθερη κοινωνία, ορισμένες διαμάχες για ιδεολογικά ζητήματα, όπως η θρησκεία, θα είναι αναπόφευκτα πολύ φορτισμένα, όπως ακριβώς ισχύει για οποιοδήποτε σοβαρό και φλέγον ζήτημα. Μια τέτοια διαμάχη μπορεί να περιλαμβάνει έντονες και ειλικρινείς ανταλλαγές απόψεων. Αυτό είναι κομμάτι εκείνου για το οποίο η ανεκτική κοινωνία δεσμεύεται και πρέπει να ενστερνιστεί και να αποδεχθεί. Παρ’ όλο που η ευγένεια και η μετριοπάθεια πρέπει να ενθαρρύνονται και η μη ιδεολογική μισαλλοδοξία δεν πρέπει να κρύβεται πίσω από ιδεολογικές αντιρρήσεις, δεν υπάρχει κανένας λόγος να θεωρούμε πως η θρησκευτική ταυτότητα δικαιούται κάποια ασυλία μεγάλης κλίμακας, πάνω από τις πολιτικές ταυτότητες. Είναι αναγκαίο η Αριστερά ‒Παλαιά ή Νέα, μαζί με όποιες συγκεκριμένες ταυτότητες μπορεί να θέλει να εκμεταλλευτεί‒ να διαχωρίσει αυτά τα ζητήματα ανεκτικότητας και θρησκευτικής ταυτότητας. Όσο η Αριστερά συνεχίζει να συγχέει και να συγχωνεύει αυτά τα ζητήματα και να παρουσιάζει (βάσιμες) μορφές κριτικής και καταδίκης της θρησκείας ως απαράδεκτες μορφές μισαλλοδοξίας και ρατσισμού, θα είναι εχθρός της γνήσιας θρησκευτικής ανεκτικότητας και θα είναι ουσιαστικά υποχείριο των πραγματικών φανατικών και ρατσιστών, οι οποίοι χαίρονται να χρησιμοποιούν την γλώσσα της θρησκευτικής ανεκτικότητας για να αποκρύπτουν τα τροφοδοτούμενα από μίσος σχέδιά τους. Μόνο με τον διαχωρισμό μεταξύ της ιδεολογικής / μη ιδεολογικής ταυτότητας μπορούμε να διακρίνουμε με αποτελεσματικό τρόπο την μη ιδεολογική μισαλλοδοξία από την πραγματική ιδεολογική διαφωνία και να προστατεύσουμε τα δικαιώματα διαφορετικών και αντίπαλων ιδεολογικών ομάδων να εκφράζουν τις απόψεις τους ανοιχτά. Επιπλέον, μόνο έτσι μπορούμε να διασφαλίσουμε τις θρησκευτικές ελευθερίες όλων ‒ συμπεριλαμβανομένων των κριτικών της θρησκείας. Copyright © aeon.co 2021— Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη

Τα όρια της ανεκτικότητας

Σύνδεση