Φερνάντο Πεσσόα: ο μεγαλοφυής με τα πολλά προσωπεία

«Το μόνο ευγενές πεπρωμένο ενός συγγραφέα που εκδίδει το έργο του είναι να μην έχει τη φήμη που του αξίζει. Αλλά το αληθινά ευγενές πεπρωμένο είναι του συγγραφέα που δεν εκδίδει το έργο του». Φερνάντο Πεσσόα 1. 1888: το annus mirabilis της ποίησης. Στις 13 Ιουνίου του 1888 γεννιέται στη Λισσαβόνα ο Φερνάντο Πεσσόα. Στις 26 Σεπτεμβρίου του 1888 γεννιέται στο Στ. Λούις του Μιζούρι ο Τ.Σ. Έλιοτ. Δύο κορυφαίοι ποιητές που σφράγισαν με το έργο τους την ποίηση του 20ού αιώνα, αλλάζοντας ριζικά την εξέλιξή της. Γνώριζε ο Πεσσόα το έργο του Έλιοτ; Μάλλον όχι, αφού δεν υπάρχουν αναφορές στην ποίησή του. Μιλούσε ωστόσο τέλεια Αγγλικά και σ’ αυτή τη γλώσσα έγραψε μερικά από τα πρώιμα ποιήματά του (σονέτα, υπέροχες συνθέσεις όπως ο «Αντίνοος»), αλλά και παραδόξως όψιμα έργα όπως ο Ηρόστρατος (δοκίμιο σε θραυσματική μορφή που πραγματεύεται το ζήτημα της υστεροφημίας). Σε ένα σημείωμα, που μάλλον συνέθεσε το 1910, και φανερώνει τις επιδράσεις που έχει δεχθεί από την αγγλική ποίηση, γράφει: «Κατέχω πλήρως τους βασικούς νόμους της ποιητικής τέχνης. Ο Σαίξπηρ δεν έχει πλέον τίποτα να με διδάξει, ούτε ο Μίλτον να μου δείξει πώς να είμαι πλήρης. Η διάνοιά μου είναι τόσο εύκαμπτη που μπορώ να δημιουργήσω όποιο αίσθημα θέλω και να διεισδύσω σε όποιο μυαλό επιθυμώ. Κανένα βιβλίο δεν είναι σε θέση να με βοηθήσει να πετύχω αυτό στο οποίο αποσκοπώ – την τελειότητα». Το παράδοξο ως προς τη σχέση του με την Αγγλική γραμματεία είναι ότι ενώ στον Ηρόστρατο αναφέρεται δεκάδες φορές στον Σαίξπηρ, τον Σπένσερ, τον Μίλτον, τον Μπλαίηκ, τον Πόουπ, τους Ρομαντικούς, τον Τέννυσον και τον Μπράουνινγκ, κι ενώ φαίνεται να παρακολουθεί τις πολιτικές εξελίξεις της εποχής του (μνημονεύει τον Μουσσολίνι και τον Λένιν), δεν συνομιλεί καθόλου με τους μοντερνιστές ποιητές, ούτε με τον Έλιοτ που προανέφερα, αλλά ούτε με τον Γέητς. Το ίδιο ισχύει και για την αμερικανική ποίηση: με τον μόνο ποιητή που συνομιλεί είναι ο Ουίτμαν. Πάουντ, Στήβενς, Φροστ, Ουίλλιαμς, Κάμμινγκς, Μουρ, απουσιάζουν από τις αναγνωστικές του προτιμήσεις. Ένας μοντερνιστής λοιπόν, που ενώ αγαπά με πάθος την αγγλόφωνη λογοτεχνία, γυρίζει την πλάτη του στον δικό της μοντερνισμό. 2. Σε επιστολή προς τη μητέρα του, σε ηλικία μόλις 26 χρονών, της ανακοινώνει ότι «σε δέκα το πολύ, ίσως και σε πέντε χρόνια, θα συγκαταλέγομαι ανάμεσα στους μεγαλύτερους σύγχρονους ποιητές». Πράγματι, την επόμενη κιόλας χρονιά δημοσιεύει στο περιοδικό Orpheu μερικά από τα σημαντικότερα ποιήματά του, όπως «Ο ναυτικός» και η «Θαλασσινή Ωδή». Σε αντίθεση με τον άλλο συνομήλικό του, ο οποίος στο «Ερωτικό τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ», αναρωτιέται αν «θ’ άξιζε τον κόπο να τολμήσει το σύμπαν να ταράξει», ο Πεσσόα είναι βέβαιος ότι θα «ταράξει το σύμπαν της ποίησης». Σήμερα θεωρείται μαζί με τον Καμόενς ο μεγαλύτερος Πορτογάλος ποιητής και όπως ήδη ανέφερα ένας από τους σημαντικότερους του αιώνα που πέρασε. 3. Το έργο του αποτελείται από 25.426 χειρόγραφα που βρέθηκαν μετά τον θάνατό του στο θρυλικό πλέον «μπαούλο», τα περισσότερα από τα οποία ο ίδιος είχε αρνηθεί να εκδώσει εν ζωή και παραμένουν ακόμη αδημοσίευτα. Το μόνο βιβλίο που δημοσίευσε ενόσω ζούσε ήταν το Mensagem (Μήνυμα), που αποτελείται από σαράντα τέσσερα «πατριωτικά» ποιήματα. Ένα χρόνο πριν πεθάνει είχε ετοιμάσει ωστόσο μια επιλογή ποιημάτων του, περίπου εκατό πενήντα ποιήματα, με τον προσωρινό τίτλο Cancioneiro (Βιβλίο τραγουδιών). Πεθαίνει το 1935 από ηπατικό κωλικό. Επτά χρόνια αργότερα αρχίζουν σιγά-σιγά να εκδίδονται τα έργα του και να αποκαλύπτεται το μεγαλοφυές πνεύμα του. 4. Στο έργο του Πεσσόα, όπως έχω γράψει και στην Εισαγωγή μου στη μετάφραση του Ηρόστρατου, συμπυκνώνονται θέματα και τεχνικές του μοντερνισμού, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη χαώδη πολυμορφία της σύγχρονης ζωής και την πειραματική προσέγγιση της ποιητικής σύνθεσης. Μέσα από τη δημιουργία μιας σειράς alter ego, τα οποία προσδιόριζε ως «ετερώνυμα», ο Πεσσόα κατόρθωσε να διερευνήσει σε βάθος και να αποτυπώσει με απαράμιλλη λεπτότητα την ασταθή φύση της προσωπικής ταυτότητας, υπερβαίνοντας τους περιορισμούς μιας και μόνης φιλολογικής persona[1]. (Κάτι παρόμοιο επιχείρησαν βέβαια ο Έλιοτ και ο Πάουντ, δημιουργώντας τα δικά τους alter ego, τον «Προύφροκ» και τον «Μώμπερλυ» αντίστοιχα). Τα ετερώνυμα χρησίμευσαν ως μέσο για να εκφράσει διάφορες φιλοσοφικές και αισθητικές απόψεις, κατορθώνοντας έτσι να επιτύχει μια θεώρηση της πραγματικότητας πληρέστερη και πιο αντικειμενική από οποιαδήποτε θα μπορούσε να προσφέρει μια και μόνη προοπτική. Εφοδιάζοντας κάθε ετερώνυμο με συγκεκριμένο βίο και διαφορετικό λογοτεχνικό ύφος, ο Πεσσόα τα αποσύνδεσε από τη δική του προσωπικότητα, δημιουργώντας έτσι ένα πιο απρόσωπο, αλλά περισσότερο οικουμενικό ‒σαιξπηρικό θα έλεγε ο ίδιος‒ έργο. Ο Αλμπέρτο Καέιρο είναι ο βουκολικός ποιητής, ο γνωστός Φύλακας των κοπαδιών, ο Ρικάρντο Ρέις, ο κλασικός, αποφθεγματικός ραψωδός που οργανώνει τον πανθεϊσμό του σ’ ένα ηθικό δόγμα, εν μέρει επικούρειο, εν μέρει στωικό, συνειδητά αποκομμένο από τον χριστιανισμό, ο Άλβαρο ντε Κάμπος, ο Εβραίος νευρασθενικός ναυπηγός, πιστός του Φουτουρισμού του Μαρινέττι και δημιουργός της αριστουργηματικής «Θαλασσινής ωδής», ο Μπερνάρντο Σοάρες, ένα «ημιετερώνυμο», συγγραφέας ενός φανταστικού ημερολογίου/ αυτοβιογραφίας, του opus magnum του Πεσσόα, Το βιβλίο της ανησυχίας και άλλα εξήντα οκτώ ετερώνυμα (Τσαρλς Ρόμπερτ Άνον, Αλεξάντερ Σερτς [Άγγλοι], Ζαν Σελ [Γάλλος], Αντόνιο Μόρα, Τόμας Κρόσε, Κοέλιο Πατσέκο, Ραφαέλ Μπαλντάγια, Μαρία Χοσέ, κ.λπ.) και φυσικά ο ίδιος ο Πεσσόα με τα δικά του ποιήματα που διαφέρουν από αυτά των άλλων. 5. Το πρώτο ετερώνυμο, όπως ομολογεί σε επιστολή του στις 13 Ιανουαρίου 1935 στον Α. Κασάις Μοντέιρο, γεννήθηκε το 1912, όταν προσπάθησε να γράψει μερικά παγανιστικά ποιήματα. Τα ποιήματα εκείνα ήταν μέτρια, αλλά μέσα στον Πεσσόα αναδύθηκε ξαφνικά η μορφή του Ρικάρντο Ρέις. Δυο χρόνια αργότερα, θέλοντας να κάνει ένα αστείο στον φίλο του Σα Καρνέιρο, επινοεί έναν βουκολικό ποιητή, που δεν είναι άλλος από τον Καέιρο. Γράφει χαρακτηριστικά ο Πεσσόα – χρησιμοποιώ την Εισαγωγή του Φ. Δ. Δρακονταειδή από τη μετάφρασή του Φύλακα των κοπαδιών (Γνώση, 1982): «Μια μέρα μου ήρθε στο νου να κάμω ένα αστείο στον Σα Καρνέιρο: ν’ ανακαλύψω έναν βουκολικό ποιητή περιπλεγμένου είδους και να τον παρουσιάσω, δεν ξέρω πια πώς, μέσα σ’ ένα είδος πραγματικότητας. Πέρασα μερικές μέρες επεξεργαζόμενος τον ποιητή, αλλά δεν κατάφερνα να τον φτιάξω. Είχα κιόλας εγκαταλείψει το εγχείρημα, όταν κάποια μέρα επιτέλους –στις 8 Μαρτίου του 1914– πλησίασα σ’ ένα ψηλό κομό, πήρα χαρτί κι άρχισα να γράφω όρθιος, έτσι όπως γράφω κάθε φορά που μου δίνεται η ευκαιρία. Κι έγραψα πάνω από τριάντα ποιήματα, το ένα μετά το άλλο, σ’ ένα είδος έκστασης, που δεν μπορούσα να καθορίσω. Αυτή υπήρξε η θριαμβική μέρα του βίου μου και που ποτέ δεν θα ξαναβρώ άλλη όμοια. Άρχισα με τον τίτλο: «Ο Φύλακας των Κοπαδιών». Κι αυτό που ήρθε ύστερα, ήταν η εμφάνιση κάποιου στον οποίο έδωσα τ’ όνομα Αλμπέρτο Καέιρο. Ζητώ συγγνώμη για το παράλογο της φράσης μου: από μένα ξεπήδησε ο δάσκαλός μου. Αυτή υπήρξε η αίσθηση που με κυρίευσε». Και μόλις είχε ολοκληρώσει τη σύνθεση των τριάντα ποιημάτων του Καέιρο, «Πήρα κι άλλο χαρτί κι έγραψα, επίσης το ένα μετά το άλλο, τα έξι ποιήματα της σειράς “Πλάγια βροχή” του Φερνάντο Πεσσόα. Αμέσως κι ολοκληρωτικά… Αυτή η επιστροφή του Φερνάντο Πεσσόα –από τον Αλμπέρτο Καέιρο στον Φερνάντο Πεσσόα– αυτού και μόνο. Ή μάλλον ήταν η αντίδραση του Φερνάντο Πεσσόα ενάντια στην ανυπαρξία του σαν Αλμπέρτο Καέιρο». Στη συνέχεια, όπως ομολογεί στο ίδιο κείμενο, γεννήθηκε ο Ρικάρντο Ρέις (τα πρώτα έξι του ποιήματα φέρουν την ίδια ημερομηνία, 6 Ιουνίου 1914 – που σημαίνει ότι κι αυτά γράφτηκαν σ’ ένα «είδος έκστασης») κι αμέσως μετά «ξεπήδησε η “Θριαμβική ωδή” του Άλβαρο ντε Κάμπος. 6. Η διγλωσσία του Πεσσόα ίσως και να είναι, όπως υποστηρίζουν μελετητές του, η αιτία της πρωτοφανούς (ψυχοπαθολογική θα την έλεγε κανείς) ανομοιογένειάς του, όταν έγραφε στα πορτογαλικά. Ακριβώς επειδή πάντοτε πιεζόταν να διαλέξει μεταξύ αγγλικών και πορτογαλικών (όπως ο Μπέκετ μεταξύ αγγλικών και γαλλικών), ο Πεσσόα εκμεταλλεύτηκε την αποξένωση από τον εαυτό που προκαλούσε η ανάγκη επιλογής ανάμεσα σε δύο γλώσσες εξίσου οικείες και ταυτόχρονα ξένες. Γράφοντας στη μια γλώσσα, ο Πεσσόα έπρεπε να υποκριθεί πως αγνοεί τις ποιητικές παραδόσεις και συμβάσεις της άλλης και επιπλέον γράφοντας στα πορτογαλικά έπρεπε να αγνοεί κάθε φορά το ιδίωμα που ανήκε σε τουλάχιστον πέντε προσωπικότητες διαφορετικές από τη δική του.[2] 7. Ένα από τα ερωτήματα που επανέρχονται στην «υπόθεση Πεσσόα», όπως την αποκαλεί ο Άγγλος μεταφραστής του, Τζόναθαν Γκρίφιν, είναι γιατί δεν δημοσίευσε όσο ζούσε όλα εκείνα τα έργα τα οποία μετά θάνατον τον καθιέρωσαν ως έναν από τους σημαντικότερους ποιητές όλων των εποχών. Ήταν τελειομανής και θεωρούσε αυτά τα έργα κατακερματισμένα, ημιτελή και γεμάτα ατέλειες; Ή μήπως μεγαλομανής που αποσκοπούσε στην αιώνια δόξα, κι όχι στην εφήμερη που θα του πρόσφερε μια δημοσιοποίηση του έργου του στους συγχρόνους του; Οι απαντήσεις βρίσκονται στον Ηρόστρατο και στην Προσωρινότητα, σε κάποια αποκαλυπτικά για τις προθέσεις και την αγωνία του Πεσσόα αποσπάσματα («απόγνωση» την αποκαλεί στο πρώτο απόσπασμα που ακολουθεί). Είναι τόσο σαφή αυτά που λέει ο Πεσσόα που δεν χρειάζονται περαιτέρω σχολιασμό: [Ηρόστρατος[3], Απόσπασμα 25] Σε κάθε περίπτωση, όσο πιο ευγενής η ιδιοφυία, τόσο λιγότερο ευγενής η μοίρα. Μία μικρή ιδιοφυία δοξάζεται, μία μεγάλη ιδιοφυία λοιδορείται, μία ακόμη μεγαλύτερη φτάνει σε απόγνωση· ένας θεός σταυρώνεται. Η κατάρα της ιδιοφυίας δεν είναι, όπως πίστευε ο Βινύ, ότι γίνεται αντικείμενο λατρείας αλλά όχι αγάπης· είναι ότι δεν γίνεται αντικείμενο ούτε αγάπης ούτε λατρείας. Η ιδιοφυία του Ουάιλντ επιβεβαιώθηκε περίτρανα όταν ένας άντρας τον έφτυσε στο πρόσωπο, τη στιγμή που αλυσοδεμένος επιβιβαζόταν στο τρένο που θα τον μετέφερε στις φυλακές. Έκτοτε πολλές ιδιοφυίες υποφέρουν: κανείς δεν τους έχει φτύσει κατάμουτρα. […] Η τραγωδία των πραγμάτων που έχουν ολοκληρωθεί: αποκτούν νόημα μέσω της ολοκλήρωσης και χάνουν το νόημα προς το οποίο αρχικά αποσκοπούσαν. [Ηρόστρατος, Απόσπασμα 38] […] Το πόσο η σύγχρονη εποχή ευνοεί την ανίχνευση της ιδιοφυίας είναι αμφιλεγόμενο ζήτημα. Καμία εποχή δεν ευνοεί την ανίχνευση της ιδιοφυίας. Αλλά μία εποχή που χαρακτηρίζεται από αλλεπάλληλες συγκρούσεις στο πεδίο της σκέψης και του αισθήματος μπορεί να εκτιμήσει το παράδοξο και το άτοπο καλύτερα από εκείνη που είναι σταθερή και αμετάβλητη. Στις καταγέλαστες ημέρες μας ωστόσο συναντάμε δυσκολίες. Από τη μία πλευρά, είναι πάρα πολλοί αυτοί που γράφουν, ζωγραφίζουν, και γενικώς κακοποιούν την τέχνη. Αυτό από μόνο του επιτείνει τη σύγχυση. Από την άλλη, αυτή ακριβώς η πληθώρα καλλιτεχνών μετατρέπει τη δημοσιότητα και την πιο ευτελή αυτοπροβολή σε άμυνα ενάντια στην αφάνεια. Στη σύγχυση που προκαλούν οι μεγάλοι αριθμοί προστίθεται η εσκεμμένη παρακώλυση που προκαλούν οι κλίκες, ενίοτε και ένας μόνος άνθρωπος. Με εξαίρεση την εποχή της ακμής της αρχαίας Ελλάδας, ένας ιδιοφυής άνθρωπος έχει σήμερα μεγαλύτερες δυνατότητες απ’ όσες είχε ποτέ· αλλά έχει λιγότερες πιθανότητες απ’ ό,τι στις σκοτεινότερες ημέρες του Διαφωτισμού. Έχει εξασφαλίσει κάποιο κοινό, αλλά δεν θα το συναντήσει μάλλον ποτέ. Μπορεί να επενδύει στην αποδοχή, όχι όμως στην απόκτησή της. Όπως και τα δύο μισά της ερωτευμένης πλατωνικής ψυχής, ο ιδιοφυής καλλιτέχνης και το κοινό του αναζητούν ο ένας τον άλλο, όπως όμως συνήθως συμβαίνει και στην πρώτη περίπτωση, σπάνια συναντώνται. Τείνουν χωριστά και κατά μόνας προς μία ολοκλήρωση που δεν πρόκειται να επιτελεστεί και παραμένουν μεμονωμένες ζώσες παρθενικότητες. [Ηρόστρατος, Απόσπασμα 57] Η απόκτηση αιώνιας φήμης έχει να κάνει με το εξής: ένας συγγραφέας αληθινά ιδιοφυής γίνεται διάσημος στην εποχή του· γίνεται διάσημος επειδή έχει κατά κάποιο τρόπο προσαρμοστεί στην εποχή του. Αυτή η προσαρμογή μπορεί να είναι τριών ειδών: πλήρης (η οποία οφείλεται στην ουσία και το συνολικό περιεχόμενο του έργου του), μερική (η οποία οφείλεται σε μέρος του έργου του, ενώ το υπόλοιπο είναι άχρηστο), και ατελής (η οποία οφείλεται σε μέρος του έργου του, καθότι το υπόλοιπο, παρότι σημαντικό, παραμένει στην εποχή του ακατανόητο). Από την αντίδραση κάθε εποχής σ’ αυτήν που προηγήθηκε, κάθε συγγραφέας, σε όποιον τύπο από τους προαναφερθέντες κι αν ανήκει, αντιμετωπίζεται αναλόγως. Εκείνος ο οποίος είχε προσαρμοστεί πλήρως στην εποχή του, αν και ιδιοφυής (ο συγγραφέας δηλαδή ο οποίος συνδυάζει την ιδιοφυία με την ευστροφία) θα παραμείνει διάσημος, αλλά θα τοποθετηθεί σε θέση χαμηλότερη από αυτήν που κατείχε όσο ζούσε. Τέτοια είναι η περίπτωση του Βίκτωρος Ουγκώ, ενός μεγάλου ποιητή, το μεγαλείο του οποίου είχε αναγνωρίσει και η εποχή του· εξακολουθεί και σήμερα να θεωρείται μεγάλος ποιητής, αλλά όχι τόσο όσο πίστευαν οι σύγχρονοί του. Εκείνος που προσαρμόστηκε μερικώς στην εποχή του θα τοποθετηθεί σε πολύ χαμηλότερη θέση· θα επιβιώσει ως υποσημείωση. Θα τον μελετούν οι φιλόλογοι· το όνομά του θα απαντάται τυχαία σε αποσπάσματα έργων άλλων συγγραφέων. Τέτοιοι συγγραφείς είναι οι ήσσονες λυρικοί ποιητές όλων των εποχών, οι καλύτεροι από τους εφήμερους δοκιμιογράφους, οι πεζογράφοι οι οποίοι έχουν γράψει κάποιες καλές σελίδες και μία αποτυχημένη ιστορία. Συγγραφείς του ενός ποιήματος, όπως ο Μπλάνκο Γουάιτ, ή ο Φελίξ ντ’ Αρβέρ, είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτής της υποδεέστερης τάξης. Εκείνος του οποίου η προσαρμογή ήταν ατελής προφανώς θα επιβιώσει μέσω μιας αντίστροφης διαδικασίας, αλλά η φήμη του διαρκώς θα ενισχύεται. Όσα στοιχεία του έργου του αφορούσαν στην εποχή του, παρότι θα διατηρηθούν, θα μπουν σε δεύτερη μοίρα· όσα ξεπερνούσαν την εποχή του, θα πάρουν την πρώτη θέση. Το πιο σπουδαίο παράδειγμα είναι ο Σαίξπηρ, ο οποίος ενώ στην εποχή του είχε τη φήμη πνευματώδους συγγραφέα, στη συνέχεια απέκτησε τη φήμη μεγάλου τραγικού συγγραφέα, του οποίου οι κωμωδίες αποτελούσαν σημαντική μεν, αλλά δευτερεύουσα πλευρά της ιδιοφυίας του. [Ηρόστρατος, Απόσπασμα 59] Είναι γενικώς αποδεκτό ότι η ιδιοφυία δεν αναγνωρίζεται στην εποχή της γιατί έρχεται σε αντίθεση με αυτήν· τίθεται όμως το ερώτημα γιατί αναγνωρίζεται από τις επερχόμενες γενιές. Το διαχρονικό έρχεται σε αντίθεση με όλες τις εποχές, καθώς τα χαρακτηριστικά μιας ορισμένης εποχής είναι αναγκαστικά συγκεκριμένα· γιατί λοιπόν μία ιδιοφυία, η οποία εξ ορισμού καταγίνεται με διαχρονικές και σταθερές αξίες, να τυγχάνει ευνοϊκότερης υποδοχής σε μία εποχή αντί άλλης; Ο λόγος είναι απλός. Κάθε εποχή εκπορεύεται από την κριτική σκέψη της προγενέστερης εποχής, από την αμφισβήτηση των αρχών πάνω στις οποίες είχε οικοδομηθεί η πολιτισμική της ζωή. Ενώ κάθε εποχή θεμελιώνεται, ή φαίνεται να θεμελιώνεται, σε μία και μόνο αρχή, η κριτική αυτής της αρχής, αν και έχει τον ίδιο στόχο πάντα, διαφέρει από εποχή σε εποχή. Ερχόμενος σε αντίθεση με την εποχή του, ο ιδιοφυής άνθρωπος έμμεσα την κρίνει, και κατά συνέπεια ανήκει έμμεσα σε κάποιο από τα ρεύματα της κριτικής σκέψης της εποχής που έρχεται. Μπορεί και ο ίδιος να δημιουργήσει κάποιο από αυτά τα ρεύματα, όπως ο Γουόρντγουορθ· μπορεί να μη δημιουργήσει κανένα, όπως ο Μπλαίηκ, αλλά να ζει παράλληλα με αυτά, κερδίζοντας την αναγνώριση χωρίς να ηγείται κάποιας σχολής ή κινήματος. Όσο περισσότερο διαχρονικός είναι ο ιδιοφυής άνθρωπος, τόσο πιο εύκολα θα κατακτήσει την εποχή που έρχεται, γιατί τόσο βαθύτερη θα είναι ή έμμεση κριτική της δικής του. Όσο λιγότερο διαχρονικός, μέσα στην ουσιαστική του διαχρονικότητα, τόσο πιο δύσκολα θα το κατορθώσει, εκτός κι αν τύχει οι ιδέες που υπερασπίζεται να αποτελέσουν τη βάση πάνω στην οποία θα στηριχτεί ένα νέο ρεύμα. [Ηρόστρατος, «Προσωρινότητα», Απόσπασμα 6] Είναι πιο δύσκολο να πει κανείς τι θα επιβιώσει όντας αντιπροσωπευτικό, από το τι θα επιβιώσει όντας τέλειο διότι, ενώ η τελειότητα έχει μορφή και εσωτερική συνοχή, η αντιπροσωπευτικότητα υφίσταται σε άμεση σχέση με το αντιπροσωπευόμενο και, μόνο στον βαθμό που το αντιπροσωπευόμενο είναι σημαντικό, επιβιώνει και η αντιπροσωπευτική τέχνη. Ωστόσο είναι πολύ δύσκολο να γνωρίζει κανείς τι είναι πράγματι αντιπροσωπευτικό, διότι είναι πολύ δύσκολο να καθορίσει τα σημαντικά στοιχεία που πρέπει να αντιπροσωπευτούν. Η αντιπροσωπευτικότητα πρέπει να είναι γενική, για να ελπίζει στην επιβίωση. Ο καλλιτέχνης πρέπει να συνοψίσει μία ολόκληρη εποχή για να ζήσει πέρα απ’ αυτήν. Όλοι οι ασήμαντοι και καταδικασμένοι στη λήθη καλλιτέχνες εκφράζουν συγκεκριμένα ρεύματα, ο καλλιτέχνης όμως που επιβιώνει πρέπει να εκφράζει το ρεύμα στο βάθος αυτών των ρευμάτων. Το κοινό χαρακτηριστικό όλων των αντιπροσωπευτικών καλλιτεχνών είναι ότι στο πρόσωπό τους συμπυκνώνονται όλες οι τάσεις και τα ρεύματα. Ο ανώτερος τύπος αυτού του είδους του καλλιτέχνη είναι ο Σαίξπηρ. Ο Κητς ανήκει σε τύπο ανώτερο του Σαίξπηρ, δεν είναι όμως σημαντικότερος από τον Σαίξπηρ. Ο Κητς ήταν δημιουργός· ο Σαίξπηρ ήταν απλώς ένας ερμηνευτής. Ο Κητς, ωστόσο, κατέχει σχετικά χαμηλή θέση ανάμεσα στους δημιουργούς, ενώ ο Σαίξπηρ κατέχει μία από τις υψηλότερες θέσεις ‒την υψηλότερη, κατά τη γνώμη μου‒ ανάμεσα στους ερμηνευτές. Ένας μεγαλειώδης τύπος ποιητή που θα επιβιώσει μέσω της αντιπροσωπευτικότητάς του είναι ο Ουόλτ Ουίτμαν. Ο Ουίτμαν περιέχει όλη τη σύγχρονη εποχή, από τον αποκρυφισμό ως τη μηχανική και από την ανθρωπιστική τρυφερότητα ως τη σκληρότητα της διανόησης. Είναι πιο διαχρονικός από τον Σίλλερ ή τον Μυσσέ, για παράδειγμα. Είναι ο φορέας των σύγχρονων καιρών. Η εκφραστική του δεινότητα είναι τόσο απόλυτη όσο και του Σαίξπηρ. Θα επιβιώσει με τον τρόπο που επιβιώνει η Βίβλος και οι Ιερές Βέδες, μέσω του πλουραλισμού της έμπνευσης. [Ηρόστρατος, «Προσωρινότητα», Απόσπασμα 13] […] Οι καιροί που θα έρθουν θα πρέπει να διαλέξουν ανάμεσα σε πάρα πολλούς ποιητές της εποχής μας. «Στις επερχόμενες γενιές», είπε ο Φαγκέ, «θ’ αρέσουν μόνο οι συγγραφείς με πυκνό ύφος». Πράγματι, και μάλιστα ο αριθμός τους όλο και θα πυκνώνει. Ουκ εν τω πολλώ το ευ. Μία γνωστή παροιμία λέει ότι δεν μπορείς να έχεις και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο και η ευαγγελική ρήση «ου δύνασθε Θεώ δουλεύειν και μαμωνά[4]». Δεν μπορείς να υπηρετείς και την εποχή σου κι όλες τις εποχές ταυτόχρονα, ούτε να γράφεις και για θεούς και για ανθρώπους στο ίδιο ποίημα. Ο Μπράουνινγκ, ο Μπάιρον, {.}[5] θα σβήσουν ολότελα, ίσως ακόμη και τα ονόματά τους. Από το μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, κατά πάσα πιθανότητα μόνο ο Φλωμπέρ, στον οποίον συνοψίζονται και σταθμίζονται όλες τις τάσεις του λογοτεχνικού αυτού είδους, θα διαβάζεται από τις επόμενες γενιές. […] Στην Ελλάδα ο Σέλλεϋ και ο Μπάιρον δεν θα είχαν γράψει, θα είχαν μιλήσει: αυτή θα ήταν η φυσική τους αποστολή. Αποστολή της τέχνης δεν είναι να κατευνάζει τα πάθη: η τέχνη δεν είναι διέξοδος ούτε οχετός. Τόσα λίγα άραγε θ’ αντέξουν από την εποχή μας; Όχι. Όλα θ’ αντέξουν, όχι όμως με αυτές τις δύο τυπικές μορφές. Ο Γκαίτε είπε πως ο καλλιτέχνης ανήκει στην εποχή του μόνο μέσω των σφαλμάτων του. Είχε δίκιο. Αν δεν ζούμε σε μία εποχή απόλυτης παρακμής ‒διότι αν ζούμε τίποτα δικό μας δεν μπορεί και δεν πρέπει να μείνει (περί αυτού δεν μπορούμε να αποφανθούμε)‒ θα επιβιώσουμε με κάποιο τρόπο. Θα εμφανιστεί ένας μεγάλος ποιητής που θα επικαλεστεί την αιωνιότητα ‒ ένας τεχνίτης, μία αυθεντία του πνεύματος. Στο έργο του θα καθρεφτίζεται η «ιδιοφυία» της εποχής. Κι όλοι οι φλύαροι λογοτέχνες από τον Γουόρντγουορθ ως τον {.}, θα έχουν υπάρξει απλώς ως δεκανίκια της ατομικότητάς του. Ο Πεσσόα, στην τελευταία παράγραφο αυτού του αποσπάσματος αναφέρεται προφανώς στον εαυτό του. Και δικαίως. Αφού «δεν προσαρμόστηκε στην εποχή του» και επέλεξε να γίνει αυτό που ίδιος ονομάζει «αντιπροσωπευτικός συγγραφέας», ένας «πλουραλιστής της έμπνευσης», βέβαιος ότι το μέλλον θα τον ανταμείψει γι’ αυτή του την «ανορθόδοξη, αλλά τολμηρή στάση». «“Ο Θεός γράφει ίσια με στραβές γραμμές”, όπως λέει μια πορτογαλική παροιμία», γράφει ο Πεσσόα στο απόσπασμα 70 του Ηρόστρατου. Σωστά. Όπως σημειώνει ένας από τους σημαντικότερους μελετητές του, ο Ρίτσαρντ Ζένιθ, «με αυτόν τον τρόπο ο Θεός απέδωσε δικαιοσύνη σε έναν Πορτογάλο ποιητή που, αντίθετα από τον Θεό, έγραφε στραβά με ίσιες γραμμές». [1] Ακόμη και το όνομα του Πεσσόα μοιάζει να υπαινίσσεται αυτή την ιδιαίτερη μοίρα. Προερχόμενο από τη λατινική λέξη persona (μάσκα), στην καθομιλουμένη πορτογαλική σημαίνει «πρόσωπο». Στο θέμα των προσωπείων ο Πεσσόα αφιέρωσε ένα από τα ωραιότερα 35 σονέτα του, που δημοσίευσε ιδιωτικά στην Αγγλία το 1918: «Πόσα προσωπεία φοράμε, κι άλλα τόσα κάτω απ’ αυτά / στην όψη πάνω της ψυχής μας;». [2] Όταν εκφραζόταν στα αγγλικά, ο Πεσσόα συνήθως αποτύπωνε τις μεταφυσικές του ανησυχίες και τις ερωτικές φαντασιώσεις σ’ ένα ιδίωμα τόσο προσωπικό και ερμητικό όσο του Μπλαίηκ και του Χόπκινς. Ήταν πράγματι ένας από τους «ερημίτες» της αγγλικής ποίησης: έγραψε σε μια γλώσσα που διάβαζε ή φανταζόταν, αλλά σπάνια μιλούσε ή άκουγε. Όπως ομολογεί στο Σονέτο VI: «Σαν κακός ρήτορας... Ερωτοτροπώντας με τις ηδονές της Μούσας σε γλώσσα ξένη». Στο πρόσωπο του Αλεξάντερ Σερτς μοιάζει παράδοξα να διάλεξε τη γλώσσα των χρόνων της αγγλοσαξονικής του εκπαίδευσης στο Ντάρμπαν της Ν. Αφρικής, για να γράψει το είδος της ποίησης που μερικοί Άγγλοι ποιητές τόλμησαν να γράψουν μόνο στα λατινικά, ή σαν τον Έλιοτ στα γαλλικά. Αν συνέχιζε να γράφει στα αγγλικά (σταμάτησε το 1921) σίγουρα θα ήταν ένας από τους μείζονες ποιητές της γλώσσας αυτής. Τα Σονέτα του και συνθέσεις όπως ο «Αντίνοος» και το «Επιθαλάμιον» το πιστοποιούν και με το παραπάνω. [3] Τα αποσπάσματα προέρχονται από το Fernando Pessoa, Ηρόστρατος. Η αναζήτηση της αθανασίας, εισαγωγή - μετάφραση - σημειώσεις: Χάρης Βλαβιανός, επίμετρο: Richard Zenith, μετάφραση επιμέτρου: Μαρία Παπαδήμα, Gutenberg, Αθήνα 2014. [4] Βλ. Κατά Ματθαίον, κεφ. στ΄ 24 και Κατά Λουκάν, κεφ. ιστ΄ 13. [5] Το {.} δηλώνει σημείο δυσανάγνωστο.

Φερνάντο Πεσσόα: ο μεγαλοφυής με τα πολλά προσωπεία

Σύνδεση