Ο Γ. Μπαμπινιώτης και το «Χρηστικό Λεξικό» της Ακαδημίας Αθηνών

ἀλλ’ ἴθι μή μ’ ἐρέθιζε σαώτερος ὥς κε νέηαι Ιλιάδα, Α 32 Ο ομότιμος και επίτιμος καθηγητής Γλωσσολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρώην πρύτανής του κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης, πέντε χρόνια μετά την κυκλοφορία (2014) του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών (στο εξής: ΧρΛεξ), αντί να το σχολιάσει με δεοντολογικό τρόπο από οποιοδήποτε επιστημονικό περιοδικό, προτίμησε να το παρουσιάσει επικριτικά ως Εισαγωγή («Τα λεξικά της Νέας Ελληνικής») στην τελευταία (πέμπτη) έκδοση (Αθήνα 2019, σσ. 56-57) του Λεξικού του της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (στο εξής: ΛΜπ). Είχαν προηγηθεί 16 χρόνια σιγής του κ. Μπαμπινιώτη, από την πρώτη εκδήλωση των αρνητικών του προθέσεων το 2003, σε χρόνο δηλαδή που δεν είχε ακόμη αρχίσει η σύνταξη του ΧρΛεξ, όταν, με εκτενές δημοσίευμά του στην εφημερίδα Το Βήμα, υποδείκνυε με «προστατευτικό» τρόπο στην Ακαδημία Αθηνών να αποφύγει η ίδια τη σύνταξη νεοελληνικού λεξικού διότι θα εξετίθετο (η Ακαδημία!) ανεπανόρθωτα, καθώς «‘[είχε χάσει] το τρένο’ ενός ερμηνευτικού λεξικού»![1] Στο επικριτικό σχόλιο της τελευταίας έκδοσης του ΛΜπ και σε μία παράγραφο 12 στίχων, προσεκτικά μελετημένων και στην παραμικρή τους λεπτομέρεια, ο κ. Μπαμπινιώτης επιχείρησε να καταφέρει στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας το τελειωτικό πλήγμα και να απαλλαγεί μια και καλή από την ανταγωνιστική παρουσία του στο χώρο της εκπαίδευσης και στη νεοελληνική πνευματική ζωή. Η ασυνήθιστα επιθετική στάση του συγγραφέα ξεκινά ορμητικά ήδη από την ενότητα 8.3 του προαναφερθέντος κεφαλαίου της Εισαγωγής, η οποία ενότητα επιγράφεται: «Το λεξικό τού Γ. Μπαμπινιώτη, το λεξικό τού Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη και το λεξικό τού Χρ. Χαρα-λαμπάκη» (sic, σ. 56). Ας σημειωθεί ότι στην επιγραφή το επώνυμό μου εμφανίζεται τεμαχισμένο και τυπωμένο σε δύο διαφορετικές γραμμές (Χαρα-λαμπάκη) σάμπως να μην υπήρχε χώρος στη σελίδα για να τυπωθεί ολόκληρο! Ο τεμαχισμός του επωνύμου γίνεται ακόμη προφανέστερος λόγω του έντονου μπλε χρωματισμού των γραμμάτων. Πριν καν διαβάσω το σχετικό κείμενο, απόρησα για τον τεμαχισμό. Καταρχάς, δεν θα έπρεπε να αποκλείσω εντελώς την τυχαιότητα του «πληκτρολογικού» λάθους, αναρωτιόμουν όμως πώς συνέβη και ο ίδιος ο κ. Μπαμπινιώτης ή/και οι συνεργάτες του, τόσα μάτια τέλος πάντων που ήλεγξαν τα τυπογραφικά δοκίμια προτού οδηγηθούν στο τυπογραφείο, δεν πρόσεξαν τον ασυνήθιστο και ανοίκειο τεμαχισμό. Στη μακρά επιστημονική μου σταδιοδρομία έχω διαβάσει χιλιάδες βιβλία και εκατοντάδες λεξικά, ελληνικά και ξένα. Ποτέ δεν θυμάμαι να έχω συναντήσει περίπτωση σε τίτλο βιβλίου, κεφαλαίου ή υποκεφαλαίου, όπου το επώνυμο του συγγραφέα να είναι επίτηδες τεμαχισμένο. Συντάκτης του κειμένου και ειδικός στη σημειωτική ο κ. Μπαμπινιώτης γνωρίζει πολύ καλά ότι το περιεχόμενο του μεταδιδόμενου μηνύματος καθορίζεται λανθανόντως, αλλά με εντυπωσιακή αποτελεσματικότητα, από μη λεκτικά «σημεία» χρωματικής και τυπογραφικής φύσεως. Δεν χρειάζονται, νομίζω, στη συγκεκριμένη οφθαλμοφανή περίπτωση, «κοινωνικοσημειωτικές παραμετρικές προσεγγίσεις» για να αποκαλυφθούν τα άδυτα της ψυχής του ανθρώπου. Το επικριτικό κείμενο στο ΛΜπ δεν γράφτηκε σε κάποια εφημερίδα για να έχει, λίγο ή πολύ, εφήμερο χαρακτήρα. Το ΛΜπ κυκλοφορεί σε χιλιάδες αντίτυπα, βρίσκεται σε χιλιάδες σπίτια και βιβλιοθήκες και έτσι οι χρήστες του βλέπουν την ασυνήθιστη αυτή «τυπογραφική τεχνική» και από το μυαλό πολλών, όπως είμαι σε θέση να γνωρίζω, περνά η ίδια σκέψη που πέρασε και από το δικό μου. Ελπίζω οι υπεύθυνοι του Κέντρου Λεξικολογίας να συναισθανθούν ότι έχουν ηθική υποχρέωση να αποκαταστήσουν στην επόμενη έκδοση την πλήρη οπτική εικόνα του επωνύμου μου. Στην κριτική αποτίμηση του ΧρΛεξ ο κ. Μπαμπινιώτης αφιέρωσε 215 λέξεις του κυρίως κειμένου και 58 λέξεις μιας συνοδευτικής υποσημείωσης· σύνολο 273 λέξεις. Παραθέτω, πρώτα, αυτούσιο το κυρίως κείμενο: Αξιόλογο είναι και το Χρηστικό λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας το οποίο συντάχθηκε υπό την επίβλεψη του καθηγητή Γλωσσολογίας Χριστόφορου Χαραλαμπάκη και εκδόθηκε από την Ακαδημία Αθηνών το 2014. Το στοιχείο που χαρακτηρίζει αυτό το λεξικό είναι ότι αξιοποιεί, κατά το δυνατόν, το διαδίκτυο ως πηγή όρων, νεολογισμών και ξένων λέξεων στη σύγχρονη γλώσσα, πράγμα που αποτελεί χρήσιμη συμβολή. Έχει αρκετά πλούσιο λημματολόγιο με έμφαση στην αναλυτική καταγραφή των σημασιών των φράσεων και των συντακτικών συνάψεων μεταξύ των λέξεων, καθώς και των υφολογικών χαρακτηρισμών τους. Παρ’ όλα αυτά, διάφορα λήμματα είναι άνισα ως προς την επάρκειά τους (π.χ. μερικά έχουν μεγάλο αριθμό παραδειγμάτων και άλλα καθόλου, μερικά έχουν ακριβή ορισμό και άλλα ελλιπή, όπως όταν ορίζεται ένα ουσιαστικό ως «το αποτέλεσμα του ρήματος» από το οποίο παράγεται) ενώ βασική αδυναμία του λεξικού είναι η απουσία λεπτομερών ετυμολογικών πληροφοριών. Δεν σημειώνονται τα ενδιάμεσα στάδια κατά τη μεταβολή των λέξεων, οι δε δυσετυμολόγητοι όροι, για τους οποίους κυρίως ενδιαφέρεται ο αναγνώστης, και θα τους αναζητήσει, δεν έχουν καμία πληροφορία. Επιπλέον, απουσιάζουν τα γλωσσικά σχόλια και σε ορισμένες λέξεις γίνεται αποδεκτή η διπλή ορθογραφία τους, χωρίς ωστόσο να εξηγείται πού βασίζεται κάθε επιλογή και πώς θα μπορούσε να τεκμηριωθεί. Θετική είναι η παράθεση της πολυτονικής γραφής, όπου διαφέρει, όπως επίσης και ο συλλαβισμός των λέξεων, που διευκολύνει τον χρήστη. (Η έμφαση είναι δική μου). Παραθέτω, επίσης, τη συνοδευτική υποσημείωση στο παραπάνω απόσπασμα: Το λεξικό αυτό ουδεμία σχέση έχει –όπως θα μπορούσε να υποθέσει κανείς– με το επί πολλά έτη αναμενόμενο λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, το περίφημο Ιστορικό Λεξικό τής Ακαδημίας (αυτό βρίσκεται ακόμα στο λήμμα διάλεκτος), δοθέντος ότι δεν έχει συνταχθεί από το επιστημονικό προσωπικό (συντάκτες) του λεξικογραφικού αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών ούτε έχει εποπτευθεί από ειδικά μέλη της Ακαδημίας. (Η έμφαση και εδώ είναι δική μου). Την αρχική έκπληξή μου από τα γραφόμενα του κ. Μπαμπινιώτη τη διαδέχθηκαν θυμός και οργή για την πλήρη διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Ο κ. καθηγητής ισχυρίζεται ότι το ΧρΛεξ δεν είναι έργο της Ακαδημίας Αθηνών! Αγνοεί προκλητικά ή, ακόμα χειρότερο, αμφισβητεί τον Πρόλογο του Γενικού Γραμματέα της Ακαδημίας Αθηνών και Επιστημονικού Υπεύθυνου του Λεξικού (2010-2014) Βασιλείου Χ. Πετράκου, όπου τονίζεται ρητά ότι πρόκειται για «έργο μεγάλο και συλλογικό» και ότι η ευθύνη σύνταξης και επιμέλειας του Λεξικού (όχι η απλή «επίβλεψη», όπως ισχυρίζεται ο κ. Μπαμπινιώτης) εβάρυνε εμένα. Αυτά τα χονδροειδή λάθη δεν δικαιολογούνται. Η Ακαδημία Αθηνών το έτος 2003 αποφάσισε ομόφωνα να εκδώσει ένα σύγχρονο λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας από μηδενική βάση, στο πλαίσιο ενός μεγάλου ερευνητικού προγράμματος, χωρίς την εμπλοκή των συντακτών και συντακτριών του Ιστορικού Λεξικού, των οποίων η αποστολή ήταν διαφορετική. Πλήρη γνώση του ερευνητικού προγράμματος είχε και ο κ. Μπαμπινιώτης, Πρύτανης τότε του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος εντούτοις κάνει λόγο για τους «συντάκτες» του «λεξικογραφικού αρχείου της Ακαδημίας» (το αρχείο είναι ανύπαρκτο!), και αυτοί, κατά τη γνώμη του, έπρεπε να συντάξουν το νέο λεξικό για να λέγεται «Λεξικό της Ακαδημίας». Ακόμα χειρότερη είναι η άποψή του ότι το ΧρΛεξ είναι «Λεξικό του Χρ. Χαρα-λαμπάκη» γιατί «δεν έχει εποπτευθεί από ειδικά μέλη της Ακαδημίας». Έπρεπε δηλαδή να ζητηθεί η έγκριση του κ. Μπαμπινιώτη για να οριστούν τα «ειδικά μέλη της Ακαδημίας», και αν έκρινε ότι δεν υπάρχουν, όπως υποστηρίζει, το λεξικό δεν θα είχε νόημα να εκπονηθεί! Με την περίεργη αυτή συλλογιστική του ο κ. Μπαμπινιώτης προσβάλλει ευθέως το επιστημονικό κύρος επτά τακτικών μελών της Ακαδημίας Αθηνών τα οποία αποτέλεσαν την Επιστημονική Επιτροπή του Λεξικού. Τα «ειδικά» μέλη που απαιτεί (άγνωστο με ποιαν αρμοδιότητα) ο κ. Μπαμπινιώτης, φρόντισε η Ακαδημία να τα ορίσει με την καλύτερη δυνατή επιλογή από τα υπάρχοντα τότε τακτικά της μέλη: Η Εποπτεία ανατέθηκε στα κατεξοχήν αρμόδια μέλη της Δεύτερης Τάξης Βασίλειο Χ. Πετράκο, Σπύρο Ιακωβίδη, Αθανάσιο Καμπύλη και Νικόλαο Κονομή. Την Τρίτη Τάξη εκπροσωπούσε ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος. Από την Πρώτη Τάξη ορίστηκαν αυτοδικαίως ο τότε Πρόεδρος Γρηγόριος Σκαλκέας και ο τότε Γενικός Γραμματέας Νικόλαος Ματσανιώτης. Ο κ. Μπαμπινιώτης προσβάλλει την προσωπικότητα και το έργο επτά τακτικών μελών της Ακαδημίας Αθηνών, τέσσερα από τα οποία δεν βρίσκονται πλέον εν ζωή. Ο κ. Μπαμπινιώτης απαξιώνει γενικά την Ακαδημία Αθηνών. Το σχετικό λήμμα στο λεξικό του είναι επιεικώς απαράδεκτο. Περιέχει υπόρρητες και υπαινικτικές αναφορές οι οποίες όχι μόνο δεν αποσαφηνίζουν το λήμμα, αλλά και παραπέμπουν σε κάθε άλλο παρά κολακευτικούς για την Ακαδημία συνειρμούς που κάνουν όσοι την εχθρεύονται ή υπονομεύουν το έργο της. Ιδού ο ορισμός: «Ακαδημία: 1. το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα υπό την εποπτεία και χρηματοδότηση του κράτους, [...] 2. (συνεκδ.) το κτήριο στο οποίο στεγάζεται το παραπάνω ίδρυμα: Η ~ Αθηνών βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. [...]». Ο ορισμός του λήμματος είναι εσφαλμένος, διότι απουσιάζει η γενική σημασία του: η Ακαδημία ως θεσμικός φορέας, όπως αναγράφεται σε όλα τα έγκυρα ελληνικά και ξένα λεξικά. Η ειδικότερη σημασία όφειλε να ακολουθήσει. Η «χρηματοδότηση» δεν αποτελεί μέρος ενός σοβαρού ορισμού και δεν χρειάζεται, νομίζω, να εξηγήσω το λόγο. Το επεξηγηματικό παράδειγμα για το περικαλλές κτίριο της Ακαδημίας Αθηνών είναι, επίσης, έντονα απαξιωτικό. Δεν είναι ένα άχρωμο, σύγχρονο πολυώροφο κτίριο, όπως τόσα που υπάρχουν στις πέριξ οδούς Πανεπιστημίου, Σίνα και Ακαδημίας. Πρόκειται για το ωραιότερο νεοκλασικό κτίριο του κόσμου. Ο Αναστάσιος Ορλάνδος «το έχει χαρακτηρίσει ως ισάξιο με τα μνημεία της Ακροπόλεως».[2] Γενικά, το λήμμα Ακαδημία είναι από τα χειρότερα που υπάρχουν στο ΛΜπ. Καταλαμβάνει έκταση 9 στίχων και ακολουθεί η αυτονόητη ετυμολογία με άλλους 9 στίχους. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, προστίθεται και ένα έγχρωμο «κουτάκι» με τίτλο: Ακαδημία-Ακαδήμεια με άλλους 14 αχρείαστους στίχους και τύπους, όπως ακαδημιακός (sic). Αφού απονείμει εντελώς άκομψα στον εαυτό του τα εύσημα για το λεξικογραφικό του επίτευγμα (σ. 56), ότι δηλαδή κατά βάση πρόκειται για ένα μεγάλο λεξικό, χωρισμένο σε πολλά, διαθέτοντας τριπλάσιο χώρο, σε σχέση με το Λεξικό του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη (ΛΤρ) και το ΧρΛεξ (36 στίχους έναντι 12 για τα δύο άλλα λεξικά), χαρακτηρίζει «αξιόλογο» το ΧρΛεξ, επίθετο το οποίο στο συγκεκριμένο συγκείμενο δηλώνει γενναιόδωρη συγκατάβαση, αφού είναι γνωστό ότι λειτουργεί συνήθως μετριαστικά: άλλο πράγμα είναι να χαρακτηρίσει κάποιος ένα έργο κορυφαίο, λαμπρό, σπουδαίο και άλλο να πει ότι είναι αξιόλογο. (Μεταξύ των λεξικών μόνο το ΧρΛεξ καταγράφει τον εννοιολογικό μετριασμό.) Ακολουθούν οι αξιολογικές κρίσεις του κ. Μπαμπινιώτη με σύντομες απαντήσεις. Οι βασικές αιτιάσεις του για το ΧρΛεξ, διατυπωμένες με απόλυτο τρόπο, χωρίς κανένα συγκεκριμένο παράδειγμα, αλλά με προσεκτικά επιλεγμένα αρνητικά επίθετα εγκατεσπαρμένα με μαεστρία στην κειμενική ροή, είναι οι ακόλουθες: ** Το ΧρΛεξ αξιοποιεί, κατά το δυνατόν, το διαδίκτυο. Η παρατήρηση περιστέλλει την πραγματικότητα. Έχω δημοσιεύσει ειδική εκτενή μελέτη[3] για το θέμα αυτό, δύο ολόκληρα χρόνια προτού ο κ. Μπαμπινιώτης γράψει το επικριτικό του κείμενο. ** Άνισα λήμματα ως προς την επάρκειά τους. Η άποψη αυτή είναι ακατανόητη, υπό την έννοια ότι τα λήμματα οποιουδήποτε λεξικού, ελληνικού ή ξένου, είναι από τη φύση τους άνισα. Ο υπαινιγμός για «ανεπάρκεια» (άνισα-επάρκεια) εξυπηρετεί άλλες σκοπιμότητες. Ο μεγάλος ή μικρός αριθμός παραδειγμάτων καθορίζεται από την ίδια τη φύση και τη χρήση των λέξεων. Είναι γνωστό σε όλους ότι χιλιάδες λήμματα δεν χρειάζονται επεξηγηματικά παραδείγματα. Για το κουρείο και το ραφείο αρκεί ο ορισμός. Θα επέκρινα εγώ το ΛΜπ για τα αυτονοήτως «άνισα» λήμματα κάνω και ισούται; Το πρώτο αναπτύσσεται σε τρεις μεγάλες στήλες και το δεύτερο σε ενάμιση μόλις στίχο. Τα παραδείγματα μπορούν εύκολα να πολλαπλασιαστούν. Η αφοριστική διατύπωση «μερικά λήμματα έχουν ακριβή ορισμό και άλλα ελλιπή» παραμένει μετέωρη.[4] Ο ακριβής ορισμός δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι είναι και λειτουργικός. Στο ΛΜπ το πιάνο ορίζεται με 82 λέξεις, στο ΛΤρ με μόλις 6 («ογκώδες μουσικό όργανο έγχορδο με πλήκτρα»). Πρόκειται για δυο ακραίες περιπτώσεις. Το ΛΜπ καταγράφει επιστημονικώς ορθά πράγματα, αλλά με φλύαρο τρόπο, ξεκινώντας μάλιστα τον ορισμό με μια αχρείαστη πραγματολογική πληροφορία: «το πιο διαδεδομένο μουσικό όργανο της δυτικής μουσικής». (Η έμφαση δική μου). Το ΧρΛεξ κρατά τη χρυσή τομή με ακριβώς τις μισές λέξεις, 41 συνολικά. Το Le Petit Robert αφιερώνει μόλις 21 λέξεις για τον ορισμό της λέξης piano. Μερικές φορές ένα ουσιαστικό ορίζεται ως «το αποτέλεσμα του ρήματος» από το οποίο παράγεται. Αυτή η διεθνής λεξικογραφική πρακτική δεν οδηγεί σε «ελλιπή ορισμό», αλλά σε εξοικονόμηση χώρου. Αυτό που εφαρμόζει συχνά ο ίδιος ο κ. Μπαμπινιώτης, το επικρίνει όταν το βλέπει σε άλλο λεξικό. Για παράδειγμα, στο λεξικό του η συμμετοχή ορίζεται με το υφολογικά άκομψο «το να συμμετέχει κανείς σε (κάτι)» και στο ΧρΛεξ «η ενέργεια ή το αποτέλεσμα του συμμετέχω».[5] Από σημασιολογική άποψη η αντιμετώπιση είναι ακριβώς η ίδια. Διερωτώμαι λοιπόν γιατί η πρώτη περίπτωση είναι επαινετέα και η δεύτερη κατακριτέα. Στο ΧρΛεξ ο ευπρεπισμός ορίζεται ως «η ενέργεια ή το αποτέλεσμα του ευπρεπίζω» και ακολουθεί κανονική ανάπτυξη του λήμματος (8 συνολικά στίχοι), ενώ στο ΛΜπ στο τέλος του λήμματος ευπρεπίζω καταγράφεται απλώς ευπρεπισμός (ο) [1807]. Πρόκειται για χιλιάδες παρόμοιες περιπτώσεις οι οποίες ανεβάζουν απλώς το συνολικό αριθμό των λημμάτων του μπαμπινιώτειου λεξικού, χωρίς να αναπτύσσονται, έστω στοιχειωδώς. ** Απουσία λεπτομερών ετυμολογικών πληροφοριών. Οι δυσετυμολόγητοι όροι δεν έχουν καμία πληροφορία. Οι λεπτομερείς ετυμολογίες σε ένα χρηστικό λεξικό που απευθύνεται στο ευρύτερο κοινό δεν έχουν κανένα νόημα, παρά μόνο ότι αυξάνονται οι σελίδες του λεξικού και δημιουργούνται εντυπώσεις στους αδαείς. Αν ακολουθούσαμε την προτροπή του κ. Μπαμπινιώτη, θα είχαμε καλύψει εκατοντάδες σελίδες του ΧρΛεξ με περιττές γνώσεις. Τουναντίον, οι σελίδες αυτές αξιοποιήθηκαν για να αναπτυχθούν περισσότερα λήμματα και για αναλυτική καταγραφή αντιπροσωπευτικών παραδειγμάτων και σταθερών λεξικών συνάψεων που χρησιμοποιούνται καθημερινά. Μπορώ να πω με παρρησία, επειδή έχω ασχοληθεί από τα πρώτα βήματα της επιστημονικής μου σταδιοδρομίας με την ετυμολογία, ότι η μεγαλύτερη αδυναμία του ΛΜπ είναι πρωτίστως το «ορθογραφικό αλαλούμ»,[6] με ξεπερασμένες ετυμολογικές συνδέσεις,[7] και δευτερευόντως ο περιττός φόρτος ετυμολογικών πληροφορών, οι οποίες συχνά περιέχουν λεπτομερή στοιχεία από την ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, με ακαταλαβίστικα για τους πολλούς σύμβολα τα οποία αποδίδουν γραφηματικά ανύπαρκτους στην ελληνική φθόγγους. Σε ένα νεοελληνικό λεξικό δεν έχει λογικά θέση το νησί Ιάβα, ούτε, πολύ περισσότερο, η ετυμολογία: [ινδονησιακό yava < yāvadvīpa < yava «κριθάρι» + dvīpa «νησί»]. Στην ίδια σελίδα του μπαμπινιώτειου λεξικού αφιερώνονται για την ετυμολογία του γιου (γυιού, στο ΛΜπ) του Ισαάκ και της Ρεβέκκας επτά ολόκληροι στίχοι, λες και ενδιαφέρει τον Νεοέλληνα, αλλά και οποιονδήποτε φυσικό ομιλητή οποιασδήποτε γλώσσας, εκτός από τους ελάχιστους εβραϊστές, αν στη λέξη Ιακώβ υπόκειται η εβραϊκή λέξη aqḗb «φτέρνα» ή το aqāb «υποσκελίζω». Συχνά το λήμμα καταλαμβάνει μικρότερη έκταση από την ετυμολογία, έχουμε δηλαδή υπερπροβολή μεταγλωσσικών στοιχείων σε βάρος των γλωσσικών, πρακτική εντελώς ασυνήθιστη σε διεθνές επίπεδο. Έτσι, το φύλο αναπτύσσεται σε 5 γραμμές και η ετυμολογία του σε 8, με καταγραφή υποθετικών ινδοευρωπαϊκών τύπων. Για το τοπωνύμιο Άρτα αφιερώνονται 8 γραμμές και για την ετυμολογία του 12, με εκτενή αναφορά σε ξεπερασμένες μελέτες και αυθαίρετες υποθέσεις. Σύγκρ. Ινδία 4 έναντι 8, ενώ η ανάπτυξη του λήμματος γυναίκα γίνεται σε μόλις 16 γραμμές και η ετυμολογία της καταλαμβάνει έκταση 12 γραμμών. Στο ΧρΛεξ η γυναίκα παίρνει τη θέση που της αξίζει (το λήμμα αναπτύσσεται με 512 λέξεις), ενώ στο ΛΜπ η παρουσίασή της γίνεται σε πολύ επιφανειακό επίπεδο (145 λέξεις). Ο Καθηγητής Χρ. Τζιτζιλής, διαπρεπής ετυμολόγος, τάσσεται αναφανδόν κατά της άποψης Μπαμπινιώτη ότι «η ιστορία των λέξεων είναι ενιαία και ως τέτοια θα πρέπει να παρουσιάζεται και στα ετυμολογικά λεξικά» και υπέρ της γενικότερα αποδεκτής αρχής που έχω εφαρμόσει στο ΧρΛεξ: «αρκεί η αναγωγή μιας νεοελληνικής λέξης στο αρχαιοελληνικό της πρότυπο και δεν χρειάζεται παραπέρα ανίχνευση του ετύμου και αναγωγή στην ινδοευρωπαϊκή η σε κάποια άλλη αρχική μορφή».[8] Ο Τζιτζιλής τονίζει εμφατικά: «Όπως η νέα ελληνική αποτελεί συνέχεια της αρχαίας, έτσι και τα ετυμολογικά λεξικά της νέας ελληνικής θα πρέπει να αποτελούν συνέχεια των αντίστοιχων της αρχαίας και όχι να τα ενσωματώνουν, και μάλιστα χωρίς ρητά διατυπωμένες αρχές και μεθοδολογική συνέπεια». Για τις δυσετυμολόγητες λέξεις (δεν πρόκειται μόνο περιοριστικά για «όρους») δεν ενδιαφέρεται ο «αναγνώστης» (ποιος αναγνώστης; έτσι γενικά και αόριστα;), και μάλιστα κατά προτεραιότητα («κυρίως»), όπως διατείνεται ο κ. Μπαμπινιώτης. Λέξεις με άγνωστη ετυμολογία υπάρχουν σε όλες τις γλώσσες του κόσμου και δεν χρειάζεται να καλύπτεται το κενό στα λεξικά, αν οι ετυμολόγοι δεν είναι βέβαιοι ότι προτείνουν κάποια πολύ πιθανή λύση.[9] Αρκετοί εντυπωσιάζονται όταν μάθουν την προέλευση μιας λέξης, αυτή όμως η γνώση είναι μεταγλωσσική και όχι γλωσσική, δεν τους χρειάζεται δηλαδή για να βελτιώσουν την επικοινωνιακή τους αποτελεσματικότητα, να πουν ή να γράψουν κάτι που θέλουν με την απαραίτητη ποιότητα λόγου. Παρ’ όλο που ο κ. Μπαμπινιώτης δεν έχει εκπονήσει καμιά πρωτότυπη ετυμολογική εργασία στη μακρά σταδιοδρομία του, δεν θεωρώ αναγκαίο να αναφέρω σε συνάδελφο γλωσσολόγο τη βασική θέση διεθνώς καταξιωμένων ετυμολόγων, ότι ακόμα και σε ένα αμιγώς ετυμολογικό λεξικό, δεν χρειάζεται να καλυφθεί το ετυμολογικό κενό για όλες τις λέξεις και να προστεθούν εσφαλμένες ή αφελείς ετυμολογίες, μόνο και μόνο για να υπάρχει σε όλα τα λήμματα ετυμολογία.[10] Αυτή την αρχή ακολούθησε το ΧρΛεξ για περίπου 150 λήμματα σε ένα σύνολο 75.000. Αν αυτό μειώνει το κύρος και την ποιότητα του λεξικού ως συνόλου, επαφίεται στην κρίση του καθενός. Με κατηγορεί ο κ. Μπαμπινιώτης ότι δεν παραθέτω καμιά πληροφορία για τις δυσετυμολόγητες λέξεις. Ο ίδιος όμως ξέχασε ότι συχνά κάνει ακριβώς το ίδιο πράγμα. Για τις παρακάτω ενδεικτικές περιπτώσεις σημειώνει [ΕΤΥΜ. Αγν. ετύμου]: ζουμπουρλούδικος, Καραγκούνης, κατσαπλιάς, κουτουπώνω, κουτσουκέλα, λαμόγιο, μαλαπέρδα, μουργέλα, μπαλάφα, μπάφα, μπελαμάνα, ντου, πέτσικος, σείρικας κ. σείρακας, τσάττισμα, φακλάνα, χάβαρο. Στο Ετυμολογικό λεξικό του δεν υπάρχουν καν οι παραπάνω λέξεις[11] και απαιτεί από ένα μη ετυμολογικό λεξικό, όπως είναι το ΧρΛεξ, να τις αναλύσει. Στην πρώτη έκδοση του λεξικού του δεν παραθέτει ετυμολογία για τις ακόλουθες λέξεις: μπουζουριάζω, πομόνα, ρεμπεσκές, σκερβελές, σουγιάς, συμπράγκαλα, χαλάουα, ενώ οι ετυμολογικές πληροφορίες που υπάρχουν στις επόμενες εκδόσεις είναι προβληματικές, με εξαίρεση τις ετυμολογίες των λέξεων σουγιάς και χαλάουα,[12] τις οποίες καταγράφει το ΧρΛεξ. Η αλήθεια είναι ότι ο φυσικός ομιλητής δεν χρειάζεται την ετυμολογία για την καθημερινή του επικοινωνία.[13] Και καλά, αν υπάρχει ετυμολογία και δεν την ξέρει· αν όμως είναι «αγνώστου ετύμου», όπως συμβαίνει με χιλιάδες λέξεις της αρχαίας Ελληνικής που επιβιώνουν ως τις μέρες μας; Αυτές τις λέμε και τις γράφουμε κανονικά, χωρίς να νιώθουμε άσχημα για την ετυμολογική μας άγνοια! Το ωραίο ρήμα αγαπώ, όπως και το αμαρτάνω, παραμένουν ανετυμολόγητα. Και τι έγινε; Ο κόσμος τα χρησιμοποιεί μια χαρά σε διάφορα συγκείμενα.[14] Γενικά, η συμβολή του ΧρΛεξ και στον τομέα της πρωτογενούς ετυμολογικής έρευνας, παρ’ όλο που δεν είναι ετυμολογικό λεξικό, έχει αναγνωριστεί από τους κατεξοχήν ειδικούς.[15] ** Απουσιάζουν τα γλωσσικά σχόλια. Δεν απουσιάζουν καθόλου τα γλωσσικά σχόλια στο ΧρΛεξ! Αν διαβάσει κανείς προσεκτικά τα λήμματά του, θα αντιληφθεί του λόγου το αληθές. Απλώς απέφυγα τα «έγχρωμα κουτάκια» του ΛΜπ, τα οποία είναι γνωστά, ως τυπογραφική τεχνική, εδώ και χρόνια από ξενόγλωσσα λεξικά, ιδίως της αγγλικής και γερμανικής γλώσσας, γιατί δεν ήθελα να προκαλέσω έναν συνάδελφο ακολουθώντας παρόμοια τεχνική που θα έκανε προκλητικά εμφανή την τεράστια διαφορά απόψεων που μας χωρίζει ως προς την έννοια του «ορθού» και του «λάθους». Όπως έχει προκύψει από αδημοσίευτη έρευνά μου του 2000, τουλάχιστο το 40% από τα «γλωσσικά σχόλια» του ΛΜπ είναι περιττά, με την έννοια ότι αναφέρονται σε ψευδοπροβλήματα και αναπαράγουν ιδεολογικές εμμονές ή έρχονται σε πλήρη αντίθεση με την πραγματική χρήση της γλώσσας, όπως διαφαίνεται από τη μελέτη σωμάτων κειμένων της Νεοελληνικής και από τα στατιστικά στοιχεία διαδικτυακών πηγών, τις οποίες παλαιότερα ορισμένοι γλωσσολόγοι είχαν υποβαθμίσει. Δύο μόνο ενδεικτικά παραδείγματα:[16] Λεξικό Μπαμπινιώτη: «αυτοκινητιστικό ή αυτοκινητικό δυστύχημα; Το σωστό είναι αυτοκινητικό δυστύχημα, μια και πρόκειται για δυστύχημα προκαλούμενο από αυτοκίνητο ή αναφερόμενο σε αυτοκίνητο και όχι κατ’ ανάγκην στον οδηγό του αυτοκινήτου! Εξάλλου, το αυτοκινητιστής σημαίνει κυρ. τον επαγγελματία οδηγό αυτοκινήτου και όχι κάθε οδηγό». Χρηστικό Λεξικό: Το επίθετο αυτοκινητιστικός ταυτίζεται με το αυτοκινητικός, επομένως, το ερώτημα διατυπώνεται, ναι μεν με λογικά επιχειρήματα, αλλά άνευ λόγου. Η γλώσσα λειτουργεί ανεξάρτητα από την ψυχρή λογική. Στα σώματα κειμένων της Ακαδημίας Αθηνών, αλλά και στη μηχανή αναζήτησης Google, το αυτοκινητιστικό δυστύχημα εμφανίζεται περίπου τέσσερις φορές συχνότερα από το προτεινόμενο στο ΛΜπ ως «ορθό».[17] Λεξικό Μπαμπινιώτη: «φίδι ή φείδι; Όφις > οφ-ίδιον (υποκοριστικό) > φίδ-ι (με σίγηση του αρκτικού ο- και του ληκτικού -ον)· όχι: όφις, όφεως, οφείδιον > φείδι. Πβ. ξίδι, ταξίδι, (!) αρχίδι (< αρχίδιον), οξίδιο (< οξίδιον < οξύ) κ.ο.κ.». Χρηστικό Λεξικό: Δεν αναφέρει καθόλου την ορθογράφηση φείδι. Η επαναφορά της στο προσκήνιο, ύστερα από ένα αιώνα, μόνο έκπληξη και σύγχυση προκαλεί.[18] Είναι σαν να επαναφέρουμε για συζήτηση τη «σωστή» ορθογράφηση του Γ. Χατζιδάκι ο Βασίλεις. Λίγο καλύτερα είναι τα ένθετα σχόλια για τα συνώνυμα. Περιέχουν χρήσιμες, αλλά και πολλές περιττές πληροφορίες. Για παράδειγμα, τα συνώνυμα του ζητιάνος (σ. 824 της 5ης έκδοσης, 2019), αντί να ιεραρχηθούν σύντομα και απλά ως προς τη συχνότητα και το υφολογικό επίπεδο, όπως κάνει το ΧρΛεξ: επαίτης (επίσημο), ζήτουλας (λαϊκό-μειωτικό), διακονιάρης (λαϊκό), καταγράφονται αρχαίες λέξεις που δεν έχουν κανένα χρηστικό αντίκρισμα σήμερα, όπως προσαίτης, μεταίτης, και το μεσαιωνικό ζητεία «υποχρεωτική εισφορά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο των χριστιανών που υπάγονται σ’ αυτό» (Κριαράς), στο ΛΜπ όμως με τη σημασία «ζητιανιά, επαιτεία». Ο συντάκτης του κειμένου δεν ξεχνά να μας υπενθυμίσει, χωρίς λόγο, ότι «η ορθή γραφή είναι επαιτία, όπως παρατηρεί ο Κ. Κόντος».[19] Η ζήτη και το ζητούλι είναι μεσαιωνικά, ενώ τα ψωμοζήτης, ψωμοζήτουλας και ζητουλιάρης δεν χρησιμεύουν στην παραγωγή σύγχρονου λόγου. Αν συναντήσει κάποιος τις λέξεις αυτές σε κείμενα παλαιοτέρων εποχών, δεν χρειάζεται λεξικό για να τις κατανοήσει. Οι 238 λέξεις που κρίθηκαν αναγκαίες για την παρουσίαση των συνωνύμων της λέξης ζητιάνος είναι απελπιστικά πολλές για ένα επίτομο λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας. Οι πληροφορίες αυτές θα είχαν νόημα να παρουσιαστούν σε μια εξειδικευμένη μελέτη, όχι σε ένα σύγχρονο λεξικό που απευθύνεται στο ευρύ κοινό. Το ένθετο σημασιολογικό σχόλιο «πλοιοκτήτης-εφοπλιστής» (σ. 1671) αυτοκαταργείται με την πρώτη κιόλας πρόταση: «Στην κοινή αντίληψη οι λέξεις ταυτίζονται».[20] Το ΧρΛεξ ακολούθησε στο θέμα αυτό τη λεξικογραφική πρακτική σπουδαίων σύγχρονων επίτομων έντυπων λεξικών της αγγλικής, γερμανικής και ιταλικής γλώσσας, χωρίς πλατειασμούς και ιστορικές αναδρομές που επιφέρουν σύγχυση στον φυσικό ομιλητή.[21] Αντιμετωπίζουν τα σχετικά θέματα με πυκνότητα λόγου και ουσιαστικές υποδείξεις με βάση τη χρήση, είτε μέσα στο λήμμα, είτε σε ειδικά ένθετα. ** Η διπλή ορθογραφία δεν εξηγείται πού βασίζεται και πώς τεκμηριώνεται. Η βασική αυτή αιτίαση ξεκίνησε από ένα ρηχό δημοσίευμα της Άννας Αναστασιάδη-Συμεωνίδη,[22] τις βασικές θέσεις του οποίου αναπαράγουν άκριτα, χωρίς να αναφέρουν την πηγή τους, οι Άννα Ιορδανίδου - Μαρία Καμηλάκη. Έλαβαν την πρέπουσα απάντηση με αδιάψευστα στοιχεία σε εκτενή μελέτη μου στην οποία και παραπέμπω.[23] Όσοι λεξικογράφοι περνούν ατέλειωτες ώρες στη μοναξιά του ερευνητικού τους γραφείου, συνειδητά απερίσπαστοι από άλλες ενασχολήσεις, γνωρίζουν πολύ καλά ότι κανένα ανθρώπινο έργο δεν μπορεί να είναι τέλειο, πολύ περισσότερο ένα λεξικό, οι συντάκτες του οποίου προσπαθούν να δαμάσουν μικρό μόνο μέρος από το χαοτικό υλικό της γλώσσας. Δεν μένουν οι ίδιοι ποτέ ευχαριστημένοι με το ανολοκλήρωτο από τη φύση του έργο τους και γι’ αυτό δείχνουν ανθρώπινη κατανόηση για ανάλογα εγχειρήματα ομοτέχνων τους.[24] Οι από καθέδρας αόριστες και ατεκμηρίωτες επικρίσεις του κ. Μπαμπινιώτη για ένα κατά γενική ομολογία καινοτόμο συλλογικό έργο μακράς πνοής της Ακαδημίας Αθηνών (και όχι του Χρ. Χαρα-λαμπάκη), τη σύνταξη του οποίου προσπάθησε να αποτρέψει με εκτενές άρθρο του στον Τύπο το 2003 ‒επικρίσεις μάλιστα δημοσιευμένες στις πρώτες σελίδες του λεξικού του, και όχι σε ένα ειδικό περιοδικό‒, αποτελούν ομολογουμένως διεθνή πρωτοτυπία του κ. Γεωργίου Μπαμπινιώτη, η οποία προφανώς δεν συνάδει ούτε με την επιστημονική δεοντολογία ούτε με το ήθος ανθρώπων που κατείχαν μεγάλα δημόσια αξιώματα. [1] Βλ. «Για ένα νέο Λεξικό τής Ακαδημίας Αθηνών», Το Βήμα, 21.9.2003, Νέες Εποχές, σ. 48 (διαθέσιμο στο https://bit.ly/3csHF88): «Ένα ‘πέμπτο’ ερμηνευτικό λεξικό τής N. Ελληνικής δεν θα είχε να προσφέρει τίποτε σπουδαίο ή ιδιαίτερα χρήσιμο, ενώ θα διέτρεχε πάντα τον κίνδυνο να συγκρίνεται προς αυτά τα δοκιμασμένα, καλοδουλεμένα, συστηματικά λεξικογραφικά έργα, σε σχέση με τα οποία δεν θα ήταν επ’ ουδενί τιμητικό για την Ακαδημία να εμφανισθεί ενδεχομένως ότι υστερεί». Στη λυπηρή αυτή ιστορία θα αναφερθώ σε ειδικό δημοσίευμα. [2] Βασιλείου Χ. Πετράκου, Η Ακαδημία Αθηνών. Χρονογραφική προσωπογραφία. Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών, τόμος 75, Γραφείον Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 2019, σσ. 584. Βλ. σ. 71. [3] «Το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών ως κειμενικό σώμα», στον τόμο: «Όψεις της Σωματοκειμενικής Γλωσσολογίας: Αρχές, εφαρμογές, προκλήσεις», Δελτίον Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών, 14, 2017, 287-310. [4] Οι ορισμοί πολλών λημμάτων του ΛΜπ, ιδιαίτερα όσοι αναφέρονται σε ζώα και φυτά, είναι τόσο αόριστοι και γενικοί που δεν συμβάλλουν καθόλου στην κατανόηση των σχετικών ειδών. Βλ., π.χ., αζαλέα: «ανθοφόρο καλλωπιστικό φυτό με άνθη διαφόρων χρωμάτων». Σύγκρ. νεραντζούλα, στην έκδοση του 1998: «καλλωπιστικό φυτό με πολύχρωμα άνθη ...». [5] Την ίδια ακριβώς τακτική ακολουθεί το Le Petit Robert. Βλ. ενδεικτικά το λήμμα participation: “1. action de participer à qqch.; son résultat”. [6] Στην 5η έκδοση του ΛΜπ, στο Παράρτημα «Λέξεις με προβλήματα ορθογραφίας», σσ. 1202-1204, προτείνονται ως «ορθές» ορθογραφήσεις τις οποίες έχει αποσκορακίσει οριστικά η χρήση. Μερικά παραδείγματα: αίολος (ανύπαρκτη λέξη, αντί έωλος, όπως έδειξε σε ένα εξαίρετο δημοσίευμά του ο καθηγητής Γεώργιος Χριστοδούλου), ατόφυος, βούλλα, γαρύφαλλο, γλύκυσμα, δικλίδα, -ειό (χιμαδειό), ήσκιος, καννάτα, νοννός, ξύγγι, οργυιά, πασσαλείφω, ρωδάκινο, στειλειάρι, τσυτσυρίζω, φύσκα. [7] Σταδιακά, έστω και με αργούς ρυθμούς, το ΛΜπ εγκαταλείπει τις ξεπερασμένες ορθογραφήσεις του. Το ψάρι κολοιός της πρώτης έκδοσης (1998), με επιμονή ότι η γραφή με -ι- είναι εσφαλμένη γιατί δεν έχει ετυμολογική βάση (έτσι και στο Ετυμολογικό λεξικό του, Αθήνα 2009), παρουσιάζεται το 2019 με μόνη ορθογράφηση κολιός. Η παράξενη οπτικά τσιππούρα δεν μπόρεσε ακόμα να γίνει τσιπούρα, με αποτέλεσμα να διατηρούνται οι ενοχές ορισμένων για την ανορθογραφία τους, όπως συνέβαινε και με τον κολοιό. [8] Χρήστος Τζιτζιλής, «Εισαγωγή (στην ελληνική ετυμολογία)», στον τόμο: Χρ. Τζιτζιλής και Γ. Παπαναστασίου (επιμ.), Ελληνική ετυμολογία. Θεσσαλονίκη 2017, 33-83. Βλ. σσ. 45, 47. Βλ. και σημ. 15. [9] Σε λεξικά της Αγγλικής δεν καταγράφεται η ετυμολογία πολλών λέξεων, γιατί απλούστατα είναι άγνωστη. Ορισμένες από αυτές έχουν πολιτογραφηθεί και στη γλώσσα μας, όπως bingo, punk, puzzle, rumba/rhumba, slang, tango. Αινιγματική παραμένει η ετυμολογία γνωστών μεγάλων πόλεων (Berlin, Helsinki, Roma), κυρίων ονομάτων (Vergilius), ονομάτων κρατών ή ευρύτερων γεωγραφικών περιοχών (Helvetia, Hispania). [10] Όταν η ετυμολογία μιας λέξης ταυτίζεται με την εμφανή μορφολογική της ανάλυση, δεν κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν στο ΧρΛεξ αυτονόητα πράγματα. Βλ. το λήμμα παλιοζωή. [11] Οι μόνες που αναφέρει είναι το ντου, με την ένδειξη «αγνώστου ετύμου», και η κουτσουκέλα. [12] Η λέξη halawa δεν καταγράφεται σε λεξικά της Αγγλικής, από την οποία υποτίθεται ότι τη δανείστηκε η γλώσσα μας. [13] Πόσοι μαραγκοί γνωρίζουν την ετυμολογία τους επαγγέλματός τους (βενετικό marangon), όταν οι ίδιοι οι ετυμολόγοι φάσκουν και αντιφάσκουν ως προς την αρχική προέλευση της λέξης; Το μόμολο ξέρουν πολλοί ότι λέγεται για μικρό και μαλθακό κυρίως παιδί, το πιτσιρίκι. Είναι όμως υποχρεωμένοι να ξέρουν ότι το ιταλικό mommolo σημαίνει «τηγανητό γλυκό με ρύζι», όταν δεν λημματογραφείται σε χρηστικά ιταλικά λεξικά; [14] Οι ανετυμολόγητες λέξεις της αρχαίας Ελληνικής που ζουν ακόμα στο στόμα των φυσικών ομιλητών της γλώσσας μας είναι απειράριθμες. Μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις: άνηθος, βαλβίδα, διθύραμβος, δίψα, ειρήνη, ελιά (το μυκηναϊκό e-ra-wa δεν διαφωτίζει τη λέξη), εραστής, θησαυρός, θίασος, καραβίδα, κιθάρα, κολοσσός, κρίνο, μέγαρο, νάρκισσος, νόθος, ξανθός, όσιος, όσπρια, παρθένος, πίθηκος, πράος, σάλος, σαργός, σαύρα, σέλας, σέλινο (μυκηναϊκό se-ri-no), σήραγγα, σκεύος, σοφός, σπάρος, τηγάνι, τύραννος, φθάνω, ωχρός. Κύρια ονόματα: Αθηνά, Πηνελόπη, Σαπφώ, Σίβυλλα, Σπυρίδων. Τοπωνύμια: Αίγινα, Κάρπαθος, Κηφισός, Κρήτη, Λυκαβηττός, Νάξος, Πεντέλη, Σκιάθος, Σμύρνη, Σούνιο, Τήνος, Υμηττός. [15] Βλ. τη σύντομη, αλλά ουσιαστική αξιολόγηση του Γιώργου Παπαναστασίου για τη μελέτη μου «Οι ετυμολογικές προτάσεις του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών», στον τόμο: Χρ. Τζιτζιλής και Γ. Παπαναστασίου (επιμ.), Ελληνική ετυμολογία. Greek Etymology, στη σειρά: Ελληνική Γλώσσα: Συγχρονία και διαχρονία, τόμος 1, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2017, σσ. 260-293, στον ιδιο τόμο, σ. 14. [16] Βλ. και τα ανάλογα ένθετα σχόλια: αυτοματισμός ή αυτοματοποίηση; (πρόκειται για δυο διαφορετικές λέξεις), εταιρεία η εταιρία; ετερόκλιτος ή ετερόκλητος; ζεις ή ζης ...; υποφώσκω-υποβόσκω. Στο γράμμα Ξ υπάρχουν συνολικά 8 έγχρωμα κουτάκια. Με εξαίρεση το ένθετο για το πρόθημα ξε- (το οποίο αναπτύσσεται αναλυτικότερα στο ΧρΛεξ), τα υπολοιπα είναι ψευδοπροβλήματα: ξενητειά ή ξενιτιά; ξευτιλίζω ή ξεφτιλίζω, ξηλώνω ή ξυλώνω; ξίδι ή ξύδι; ξόβεργα ή ξώβεργα; ξοδεύω ή ξοδιάζω, ξωκκλήσι ή ξωκλήσι; [17] Αυτό προφανώς το γνωρίζει το ΛΜπ στην έκδοση του 2019, διότι αποσιωπά αυτό που γράφεται στο Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών στη χρήση της Ελληνικής (2014). [18] Η αναφορά στη λέξη αρχίδι είναι το λιγότερο άκομψη. Στο ΛΜπ αυτή η λέξη-ταμπού χρησιμοποιείται, παραδόξως, ξανά στο λήμμα πρύτανης (σε έγχρωμο κουτάκι) δίπλα στον όφι. Για να προβληθεί η χρήση της γενικής πρυτάνεως «σε λογιότερες χρήσεις της γλώσσας ή σε πιο επίσημες και τυπικές μορφές», αντί του συνηθισμένου πρύτανη, γίνεται επίκληση των αντίστοιχων γενικών όφεως και όρχεως. [19] Πού υποστήριξε ο γραμματικώτατος Κωνσταντίνος Κόντος τέτοια ανορθογραφία; Πουθενά! Στις Γλωσσικές Παρατηρήσεις του (1882, σσ. 133, 560) δίδασκε το αντίθετο: ἐπαιτῶ - ἐπαίτης - ἐπαίτησις (οὐχὶ ἐπαιτεία ἢ ἐπαίτεια ἢ ἐπαιτία). [20] Οι επόμενες 57 λέξεις δεν χρειάζονται. Τα λεξικά γενικής χρήσης δεν ασχολούνται με τις εννοιολογικές διακρίσεις του Ιδιωτικού Ναυτικού Δικαίου. Κατά το Εμπορικό Δίκαιο «πλοιοκτήτης είναι το φυσικό ή νομικό πρόσωπο που έχει την κυριότητα και εκμετάλλευση του πλοίου, ο κύριος του πλοίου έχει την κυριότητα, χωρίς την εκμετάλλευση, και ο εφοπλιστής την εκμετάλλευση, χωρίς την κυριότητα». Βλ. Δ. Θανασιά - Αν. Καμπουροπούλου, «Ευθύνη του κυρίου του πλοίου και του εφοπλιστή», http://emporiko.law.uoa.gr/EfthiniKyriou_Ploiou14_12_2009.pdf Αν ανατρέξει κανείς στην ιστοσελίδα της Ένωσης Ελλήνων Εφοπλιστών, θα δει ότι ή Ένωσή τους «εκπροσωπεί τους Έλληνες πλοιοκτήτες στις σχέσεις τους με την Πολιτεία», επομένως ο πλοιοκτήτης, και επίσημα, ταυτίζεται με τον εφοπλιστή, ό,τι ακριβώς αναφέρει το ΧρΛεξ. [21] Το Merriam Webster’s παρέχει με φειδώ “usage paragraphs” για συνώνυμα (βλ. το λήμμα dramatic) και θέματα χρήσης (π.χ., slow-slowly), χωρίς καμιά ιδεολογική φόρτιση. Το Duden καταγράφει υποδειγματικά σε έγχρωμα ένθετα μόνο λεξικά και γραμματικά μορφήματα (bio-, Bio-, -abhängig). Το λεξικό Zingarelli εκπλήσσει ευχάριστα. Σε γκρι ευδιάκριτο πλαίσιο υπάρχουν οι κατηγοριοποιήσεις: σημασιολογικές αποχρώσεις (Sfumature de significato, βλ. indipendenza-autonomia), ονοματολογία (Nomenclatura, βλ. meteorologia) και σε μπλε πλαίσιο η καινοτόμος ιδέα ορισμός του συγγραφέα (Definizione d’autore, βλ. το λήμμα provocazione, του «τολμηρού προβοκάτορα της τέχνης» Maurizio Cattelan). [22] «Ποιο λεξικό να συμβουλεύομαι;», Φιλόλογος, τεύχος 160 (Απρίλιος-Ιούνιος 2015), 238-244. [23] «Απάντηση σε αναιδή “κριτική” ή Όταν τα τρολ γλωσσολογούν», The Athens Review of Books, τεύχος 117 (Μάιος 2020), σσ. 49-62. Βλ. ιδιαίτερα σσ. 52-54. [24] Ο ίδιος υπήρξα ένας από τους τρεις κεντρικούς ομιλητές κατά την επίσημη παρουσίαση της πρώτης έκδοσης του ΛΜπ (1998), δημοσίευσα μάλιστα σχετικό κείμενο εξαίροντας τις αρετές του έργου. Βλ. Βιβλιοκρισία: Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998, σσ. 2064, Η Λέξη, τεύχος 145-146 (Μάιος-Αύγουστος 1998), σσ. 445-448. Και σε συντομευμένη μορφή: Λογοπλοήγηση 4, 1998, 49-50. Δεν περίμενα, βέβαια, ανάλογη κατανόηση και γενναιοδωρία, ούτε όμως και τόσο πολλές ανακρίβειες και επικρίσεις σε ένα τόσο σύντομο κείμενο.

Ο Γ. Μπαμπινιώτης και το «Χρηστικό Λεξικό» της Ακαδημίας Αθηνών

Σύνδεση