Ο Νίτσε για τη Φιλολογία

Φρήντριχ Νίτσε, Για τη Φιλολογία. Θέσεις και αφορισμοί. Επιλογή κειμένων - μετάφραση - επιλεγόμενα: Βασίλειος Π. Βερτουδάκης. Δίγλωσση έκδοση, Περισπωμένη, Αθήνα 2019, σελ. 120 Στην περίφημη μονογραφία του από το 1936 με τίτλο Νίτσε. Εισαγωγή στην κατανόηση της φιλοσοφίας του ο Καρλ Γιάσπερς αναφέρει χαρακτηριστικά: «Διότι αποκλειστικά και μόνο σε ένα σημείο της ιστορίας ο Νίτσε είναι υπαρξιακά δεμένος μόνιμα με το αντικείμενό του: με τους Έλληνες».[1] Αυτό το «υπαρξιακό δέσιμο» του Φρήντριχ Νίτσε με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό έρχεται να υπενθυμίσει με πρωτότυπο τρόπο η ιδιαίτερα εμπεριστατωμένη και έγκυρη μελέτη του Βασίλειου Π. Βερτουδάκη, επίκουρου καθηγητή αρχαίας ελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με τίτλο Φρήντριχ Νίτσε, Για τη Φιλολογία. Θέσεις και αφορισμοί. Ο Β. Βερτουδάκης, στον οποίο πρόσφατα απονεμήθηκε το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας στην κατηγορία απόδοσης έργου της αρχαίας ελληνικής γραμματείας για τη μετάφραση του έργου Ερωτικαί Επιστολαί του Αρισταίνετου (εκδ. Gutenberg), σταχυολογεί, μεταφράζει και σχολιάζει θέσεις και αφορισμούς από το έργο του Φρήντριχ Νίτσε για την κλασική φιλολογία και για τους θεράποντές της, αναδεικνύοντας τη σχέση του φιλοσόφου με τους αρχαίους Έλληνες από την οπτική της επιστήμης που ο Νίτσε σπούδασε και δίδαξε στην βραχεία ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία, την κλασική φιλολογία. Η δίγλωσση ανθολόγηση των εύστοχα επιλεγμένων αποσπασμάτων από όλο το εύρος του νιτσεϊκού corpus συνοδεύεται από διαφωτιστικές σημειώσεις, εργοβιογραφικό πίνακα, αλλά και από κατατοπιστικά επιλεγόμενα σχετικά με την αλληλοπεριχώρηση φιλολογίας και φιλοσοφίας στο έργο του Γερμανού φιλοσόφου που αποδεικνύουν ότι ο Β. Βερτουδάκης ήδη εδώ και καιρό είναι μία σύγχρονη έγκυρη φωνή όχι μόνο στον χώρο της κλασικής φιλολογίας, αλλά και σε αυτόν της φιλοσοφικής βιβλιογραφίας, με επίκεντρο την φιλοσοφική Ερμηνευτική. Πράγματι, όπως αναφέρει και ο μεταφραστής, «κατανόηση της Αρχαιότητας και κριτική της νεωτερικότητας παραμένουν αδιαχώριστα αιτήματα στη σκέψη του Νίτσε ως το τέλος του συνειδητού βίου του» (σ. 101). Η όλη φιλοσοφική του πορεία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας συνεχώς εξελισσόμενος και πρωτεϊκώς μεταβαλλόμενος διάλογος με τους αρχαίους Έλληνες ή ακόμη και ενάντια σε αυτούς.[2] Μετά την εποχή του γερμανικού νεο-ουμανισμού και τον πανευρωπαϊκό ενθουσιασμό του Φιλελληνισμού η ερμηνεία της ελληνικής αρχαιότητας στο έργο του Φρήντριχ Νίτσε υφίσταται μία αποφασιστική μεταμόρφωση. Αν και ο ίδιος «ανδρώθηκε φιλολογικά στην αυστηρή μέθοδο της γερμανικής αρχαιογνωστικής επιστήμης του 19ου αιώνα και ιδιαιτέρως στη Σχολή της Βόννης, όπως την εκπροσωπούσε ο δάσκαλός του Φρήντριχ Ριτσλ»[3] με τη σχεδόν εμμονική της έμφαση στη γλωσσική ανάλυση, στην κριτική του κειμένου και στην εξονυχιστική έρευνα των πηγών και την αντίθεσή της σε κάθε απόπειρα διάρρηξης των ερμηνευτικών αυτών δεσμών, ο Νίτσε κάθε άλλο παρά περιορίστηκε στη σχολαστική αυτή παράδοση. Στο μεγαλοφυές πρώιμο έργο του Η γέννηση της τραγωδίας από το πνεύμα της μουσικής (1872) η κλασική εποχή της αθηναϊκής πόλεως-κράτους δεν συνιστά πια την κορύφωση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, αλλά πολύ περισσότερο τη θέση της καταλαμβάνει με ορμητικό τρόπο η αρχαϊκή εποχή. Το Αρχαϊκό είναι το νέο Κλασικό για τον Νίτσε, και μάλιστα το Αρχαϊκό προκύπτει όχι με στόχο μια εμβριθέστερη κατανόηση και αρχαιογνωσία αυτού που ιστορικά «πραγματικά συνέβη», αλλά κυρίως ως ένα παράδειγμα, ως μέτρο σκέψης και βίου.[4] Όπως παρατηρεί και ο Βερτουδάκης: «Η σύλληψη της αρχαιότητας κατά Νίτσε δεν έχει σχέση με εκείνη της τρέχουσας αρχαιογνωστικής επιστήμης της εποχής του. Ο εικονοκλάστης στοχαστής συγκροτεί ένα δικό του είδωλο για τον αρχαίο κόσμο, και ιδίως τον ελληνικό. Στη θέση της Ελλάδας του φωτός, του μέτρου και της αρμονίας, της “ευγενικής απλότητας και του ήρεμου μεγαλείου”, όπως την έβλεπε ο Βίνκελμαν και κατόπιν ο γερμανικός νεο-ουμανισμός, αντιπαραθέτει ο Νίτσε τις σκοτεινές και υπόγειες δυνάμεις, το άλογο πάθος και το διονυσιακό πνεύμα αλλά και τη συνειδητοποίηση της ανθρώπινης οδύνης από τους Έλληνες» (σ. 101). Η ριζική αυτή μεταβολή της οπτικής επί του αρχαιοελληνικού κόσμου κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία της με την πρώτη έκδοση της Γέννησης της τραγωδίας από το πνεύμα της μουσικής και την έντονη διαμάχη που αυτή πυροδότησε, αλλά ήδη υφέρπει νωρίτερα στην εξέλιξη του Νίτσε, όπως προκύπτει και από τα κατάλοιπα εκείνης της περιόδου, συνδέεται δε οργανικά με τη βαθιά έγνοια του Γερμανού φιλοσόφου για την επιστήμη της φιλολογίας και τους θεράποντές της. Υπήρξε διάσημη η δυσθυμία με την οποία ο Νίτσε αντιμετώπιζε την «mainstream» φιλολογική σκηνή της εποχής του: «τώρα που βλέπω και πάλι από κοντά τον αθρόο συρφετό των φιλολόγων της εποχής μας, τώρα που είμαι αναγκασμένος να παρατηρώ καθημερινά όλους αυτούς του τυφλοπόντικες, τις πρησμένες σακούλες στα μάγουλα και τα τυφλά μάτια τους, τη χαρά για το σκουλήκι που πιάνουν, την αδιαφορία απέναντι στα πραγματικά και μάλιστα στα βασανιστικά προβλήματα της ζωής».[5] (σ. 39) Ή ακόμη «Έχω τη γνώμη ότι 99 στους 100 φιλολόγους δεν θα έπρεπε ολότελα να είναι φιλόλογοι».[6] (σ. 41) Αν βέβαια κάποιος δεν σταθεί οπωσδήποτε σε –το δίχως άλλο– «εξπρεσιονιστικές» διατυπώσεις τέτοιου είδους και ακολουθώντας τον Πάβελ Κούμπα εφαρμόσει για τον Νίτσε την αρχή ότι «Όλα όσα λέει πρέπει να τα παίρνει κανείς στα σοβαρά, τίποτα όμως κατά λέξη»,[7] είναι βέβαιο ότι θα αποκομίσει ώριμους ερμηνευτικούς καρπούς τόσο σε ό,τι αφορά την άποψη του Νίτσε για τη φιλολογία όσο και για τον τρόπο με τον οποίο οι θέσεις του μπορούν να μπολιάσουν γόνιμα τη φιλολογική δραστηριότητα ακόμη και σήμερα. Όπως καίρια παρατηρεί και ο Βερτουδάκης, η περίπτωση Νίτσε δεν είναι εκείνη ενός αποστάτη που μεταστρέφεται στη φιλοσοφία λόγω των σφοδρών πυρών που συγκέντρωσε η δημοσίευση της Γέννησης της τραγωδίας από το πνεύμα της μουσικής από το σινάφι του (ειδικά από τον μέγα Βιλαμόβιτς με την ανελέητη Zukunftsphilologie) ούτε ενός αρνητή της φιλολογίας, αλλά πολύ περισσότερο πρόκειται για την ορμή ενός που φιλοδοξεί να καινοποιήσει την επιστήμη αυτή, που επιθυμεί διακαώς «να την αλλάξει εκ των έσω, να προτείνει μία νέα, ιδίας κοπής, ριζοσπαστική φιλολογία» (σ. 89). Για να μας πει ο Νίτσε πώς θέλει την φιλολογία επικεντρώνεται στο πιο στοιχειώδες θεμέλιό της, στον πυρήνα της, στην τέχνη της ανάγνωσης, και μάλιστα στην αργή, υπομονετική ανάγνωση. «Δεν υπήρξα μάταια φιλόλογος, ίσως να είμαι ακόμη· πάει να πει, διδάσκαλος της αργής ανάγνωσης – στο τέλος γράφω κι εγώ αργά».[8] (σ. 18) Ο φιλόλογος είναι κατ’ ουσίαν ένας όσο το δυνατόν τελειοποιημένος αναγνώστης, σιωπηλός και αργός, επιδέξιος και προσεκτικός, μας λέει ο Νίτσε, όσο ένας χρυσοχόος, τονίζοντας, δηλαδή, ότι η ανάγνωση - φιλολογία έχει χαρακτήρα «μαστορικό», είναι ένα «métier» που κατακτά και κατέχει κανείς, μετά από καρτερική και μακρόθυμη μαθητεία στον χρόνο. «Υπομονετικοί φίλοι μου, το βιβλίο αυτό απευθύνεται μόνο σε τέλειους αναγνώστες και φιλολόγους: μάθετε να με διαβάζετε καλά!».[9] (σ. 18) Η κριτική ανατομία της νεωτερικότητας στον Νίτσε υλοποιείται, λοιπόν, και με το εργαλείο της φιλολογικής τέχνης. Ο Γερμανός φιλόσοφος «βρίσκει στη φιλολογία ένα μέσον αντίστασης στη βιασύνη της νεωτερικότητας, η οποία τρέχει συνεχώς να προλάβει το καινούργιο».[10] Η φιλολογία μπορεί να ενσαρκώσει για τον Νίτσε τη δυνατότητα υπέρβασης του νεωτερικού λογοκρατούμενου παραδείγματος της θεωρητικής επιστήμης. Για το λόγο αυτό, όπως μας πληροφορεί ήδη στην εναρκτήρια διάλεξή του στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας[11] με τίτλο Ο Όμηρος και η κλασική Φιλολογία, η φιλολογία (οφείλει να) «κρύβει μέσα της και ένα καλλιτεχνικό στοιχείο, που για αισθητικούς και ηθικούς λόγους είναι επιτακτικό – ένα στοιχείο το οποίο βρίσκεται σε ανησυχητική σύγκρουση προς την καθαρά επιστημονική της συμπεριφορά» (σ. 25). Και λίγο αργότερα, στις 15.2.1870 γράφει στον φίλο του Έρβιν Ρόντε: «Επιστήμη, τέχνη και φιλοσοφία μεγαλώνουν τώρα μαζί τόσο πολύ μέσα μου ώστε οπωσδήποτε κάποτε να γεννήσω κενταύρους» (σ. 95). Ο κένταυρος φυσικά δεν άργησε πολύ να δει το φως της ημέρας, καθώς τον επόμενο χρόνο είχε ήδη ολοκληρωθεί η συγγραφή της Γέννησης της τραγωδίας από το πνεύμα της μουσικής που δημοσιεύτηκε το 1872 και επιβεβαίωσε στην πράξη αυτό που δύο χρόνια πριν στην ίδια διάλεξη ο Νίτσε είχε διακηρύξει με τον πιο πανηγυρικό τρόπο: «philosophia facta est quae philologia fuit».[12] Κλείνοντας, δεν θα έπρεπε να λησμονηθεί ότι αναπόσπαστο κομμάτι αυτής της αργής και μαστορικής ανάγνωσης που είναι η τέχνη της φιλολογίας κατά Νίτσε είναι και η δουλειά του μεταφραστή. Ειδικά η μεταφορά ενός φιλοσοφικού κειμένου από γλώσσα σε γλώσσα, από έναν πολιτισμό σε έναν άλλο, μπορεί να το εκθέσει σε πολλούς κινδύνους. Η σχέση ενός μεταφρασμένου κειμένου φιλοσοφίας με το πρωτότυπο είναι, σύμφωνα με μία χαρακτηριστική παρομοίωση ενός άλλου δεινού φιλοσόφου - φιλολόγου, του Χανς-Γκέοργκ Γκάνταμερ, περίπου όπως η σχέση ενός χάρτη με την περιοχή που αυτός απεικονίζει.[13] Το μετάφρασμα δεν αντικαθιστά πλήρως το πρωτότυπο κείμενο και αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ιδιαίτερη υφή, στην ξεχωριστή «αύρα» που περιβάλλει το φιλοσοφικό λεξιλόγιο σε αντίθεση με τη γλώσσα π.χ. της επιστήμης ή των καθημερινών συναλλαγών, και δυσχεραίνει έτσι την απόδοσή τους.[14] Πάλι ο Γκάνταμερ αποφαίνεται επί της μετάφρασης της φιλοσοφίας: «Κάθε μετάφραση που παίρνει την εργασία της στα σοβαρά είναι πιο σαφής και πιο επίπεδη από το πρωτότυπο. Ακόμη και αν συνιστά μία αριστοτεχνική αναδημιουργία, πάντα θα της λείπει κάτι από τις αρμονικές που αντηχούν στο πρωτότυπο».[15] Αυτό, βέβαια, δεν συνεπάγεται σε καμία περίπτωση την μη μεταφρασιμότητα των φιλοσοφικών ιδεών – σε αντίθεση με ό,τι θα ισχυριζόταν λ.χ. μια μεταφρασεολογική θεώρηση αφορμώμενη από τα προτάγματα ενός ακραίου γλωσσικού σχετικισμού. Αντίθετα, υποδεικνύει εμφατικά το μέγεθος της δυσκολίας του εγχειρήματος, καθώς και τις δημιουργικές δεξιότητες που πρέπει να επιδείξει ο μεταφραστής ενός συγγραφέα όπως ο Νίτσε. Τέτοιες δεξιότητες αποδεδειγμένα κατέχει ο Βασίλης Βερτουδάκης και έτσι κατορθώνει να διαβεί αβρόχοις ποσίν τόσο το απαιτητικό και δύσβατο μονοπάτι του νιτσεϊκού λόγου όσο και τις Συμπληγάδες της φιλοσοφικής ασυμμετρίας των γλωσσών αποδίδοντας στην ελληνική γλώσσα αυτή την ιδιαίτερα χρήσιμη ανθολόγηση κειμένων για τη σχέση φιλολογίας και φιλοσοφίας στο έργο του Φρήντριχ Νίτσε. [1] Karl Jaspers, Nietzsche. Einführung in das Verständnis seines Philosophierens. Ανατύπωση της 4ης έκδοσης. De Gruyter, Βερολίνο - Νέα Υόρκη 1981 [1936], σ. 35. [2] Πβ. Enrico Müller, Die Griechen im Denken Nietzsches [Οι Έλληνες στη σκέψη του Νίτσε], De Gruyter, Βερολίνο 2005, σσ. 5-6. [3] Βλ. Βασίλειος Βερτουδάκης, «“Philosophia facta est quae philologia fuit”: Η κλασική φιλολογία κατά Φρήντριχ Νίτσε ως φιλοσοφική ερμηνευτική», Νέα Εστία, τόμ. 178, τχ. 1869 (Ιούνιος 2016), σσ. 464-478. [4] Πβ. Günter Figal, Nietzsche. Eine philosophische Einführung [Νίτσε. Μία φιλοσοφική εισαγωγή], Reclam, Στουτγάρδη 2001, σ. 80. Η έμφαση που έδωσε ο Νίτσε στην Γέννηση της τραγωδίας από το πνεύμα της μουσικής στην αρχαϊκή περίοδο του αρχαίου ελληνικού κόσμου και γενικότερα στην ιδέα του Αρχαϊκού συνέβαλε πολλαπλασιαστικά στην «ανακάλυψη» και επικαιρότητα της έννοιας αυτής στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Πβ. σχετικά Bernd Seidensticker, Martin Vöhler (επιμ.), Urgeschichten der Moderne. Die Antike im 20. Jahrhundert (Προϊστορίες της Νεωτερικότητας. Η αρχαιότητα στον 20ό αιώνα), J.B. Metzler, Στουτγάρδη - Βαϊμάρη 2001. Για μία εν μέρει πρόσληψη του Κλασικισμού από τον Νίτσε πβ. Luca Renzi, “Winckelmann and Nietzsche: Apollonian and Dionysian” [Βίνκελμαν και Νίτσε. Απολλώνιο και Διονυσιακό], New Nietzsche Studies, 4 (2000), σσ. 123-140. [5] Νίτσε, Επιστολή στον Έρβιν Ρόντε, 20 Νοεμβρίου 1868. [6] Νίτσε, Εμείς οι φιλόλογοι 3 [20]. [7] Βλ. Pavel Kouba, Die Welt nach Nietzsche. Eine philosophische Interpretation [Ο κατά Νίτσε κόσμος. Μία φιλοσοφική ερμηνεία], W. Fink, Μόναχο 2001, σ. 13, όπου αναφέρει την ερμηνευτική του αρχή για την νιτσεϊκή φιλοσοφία: «Η πρώτη συνθήκη γι’ αυτό είναι να προσλαμβάνει κανείς τις σκέψεις του Νίτσε στα συμφραζόμενά τους, δηλαδή –για να παραφράσω τη δική του ρήση– να έχει ακόμη στη γλώσσα του τη γεύση αυτού, από το οποίο ξεχωρίζουν. Όλα όσα λέει πρέπει να τα παίρνει κανείς στα σοβαρά, τίποτα όμως κατά λέξη». [8] Νίτσε, Χαραυγή, «Πρόλογος», 5. [9] Ό.π. [10] «Ένα μέσον αντίστασης στη βιασύνη». Βασίλειος Βερτουδάκης, συνέντευξη στην Καθημερινή 16.6.2020, https://bit.ly/33E7f9d [11] Η εναρκτήρια καθηγητική διάλεξη του Νίτσε (Βασιλεία, 1896) δημοσιεύθηκε σε μετάφραση του Χ.Ε. Μαραβέλια στην Athens Review of Books, τχ. 119 (Ιούλ.-Αύγ. 2020). [12] Ό,τι ήταν φιλολογία τώρα έχει γίνει φιλοσοφία. Την αντιστροφή αυτή της περιώνυμης ρήσης του Σενέκα «Itaque quae philosophia fuit, facta philologia est», «Ό,τι ήταν φιλοσοφία τώρα έχει γίνει φιλολογία» (από τις Ηθικές Επιστολές του προς τον Λουκίλιο) συμπληρώνει ο Νίτσε ως εξής: «Τούτο σημαίνει ότι κάθε φιλολογική δραστηριότητα θα έπρεπε να περικλειστεί από μία φιλοσοφική κοσμοθεώρηση, στην οποία όλες οι επιμέρους και μεμονωμένες λεπτομέρειες να εξανεμιστούν σαν κάτι απορριπτέο αφήνοντας μόνον το Όλον και το Ενιαίον». [13] Πβ. Hans-Georg Gadamer, Sprache und Verstehen [Γλώσσα και κατανόηση], 1970. Στο: Άπαντα, τόμ. 2, Mohr Siebeck, Τύμπινγκεν 1993, σ. 197. [14] Την ιδιαίτερη αυτή ποιότητα της χρήσης της γλώσσας στη φιλοσοφία καταδεικνύει με τρόπο κλασικό ο θεμελιωτής της Ερμηνευτικής στη νεότερη φιλοσοφία, ο Φρήντριχ Σλαϊερμάχερ, στην πραγματεία του Περί των διαφορετικών μεθόδων του μεταφράζειν, η οποία ακόμη και σήμερα, δύο αιώνες μετά τη συγγραφή της (1814) αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο για οποιαδήποτε απόπειρα θεωρητικής περιγραφής της διαδικασίας της μετάφρασης, ειδικά μάλιστα από την οπτική γωνία της φιλοσοφικής Ερμηνευτικής. Πβ. Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher, Über die verschiedenen Methoden des Übersetzens, στο M. Rössler, L. Emersleben (επιμ.), Kritische Gesamtausgabe [Κριτική Έκδοση Απάντων], τόμ. 11, Akademievorträge [Διαλέξεις στην Ακαδημία], De Gruyter, Βερολίνο - Νέα Υόρκη 2002, σσ. 6593. Σε ελληνική μετάφραση από τον Δημ. Υφαντή και την Β. Κακοσίμου, Friedrich Schleiermacher, Περί μετάφρασης, ερμηνείας και κριτικής. Διάλεξη «Περί των διαφόρων μεθόδων της μετάφρασης» και εισαγωγή στην Ερμηνευτική και την Κριτική από τις πανεπιστημιακές παραδόσεις, Ροές, Αθήνα 2017. [15] Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Methode [Αλήθεια και Μέθοδος]. Στο: Άπαντα, τόμ. 1, Mohr Siebeck, Τύμπινγκεν 1990, σ. 389-390.

Ο Νίτσε για τη Φιλολογία

Σύνδεση