Στη μνήμη του Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη
Leszek Kolakowski, Main Currents of Marxism: The Founders - The Golden Age - The Breakdown, μτφρ. P. S. Falla, W. W. Norton 2008 [12005], σελ. 1.283
Το κείμενο που ακολουθεί είναι ο Πρόλογος του Λέσεκ Κολακόφσκι στο έργο του Τα κύρια ρεύματα του Μαρξισμού στην έκδοση W.W. Norton 2005 [22008]. Πρώτες εκδόσεις (τρίτομες): πολωνικά (Instytut Literacki, Παρίσι 1976 ), αγγλικά (OUP, Οξφόρδη 1978).
Έχουν περάσει σχεδόν τρεις δεκαετίες από τότε που γράφτηκαν αυτοί οι τόμοι, που τώρα εκδίδονται μαζί σ’ αυτή την νέα έκδοση, και δεν είναι άτοπο να ρωτήσουμε αν τα γεγονότα που συνέβησαν στο μεταξύ έχουν καταστήσει την ερμηνεία μου ξεπερασμένη, αδιάφορη ή απλώς εσφαλμένη. Σίγουρα φάνηκα αρκετά προσεκτικός ώστε να αποφύγω προβλέψεις που τώρα θα μπορούσαν να έχουν αποδειχθεί εσφαλμένες. Ωστόσο το ερώτημα παραμένει σε ισχύ: τι –αν μπορεί να υπάρχει κάτι– το ενδιαφέρον μπορεί να εξακολουθεί να υπάρχει στην διανοητική ή πολιτική ιστορία, που οι τόμοι μου προσπάθησαν να περιγράψουν.
Ο μαρξισμός υπήρξε ένα φιλοσοφικό ή μισο-φιλοσοφικό δόγμα και μια πολιτική ιδεολογία, που χρησιμοποιήθηκε από τα κομμουνιστικά κράτη ως η κύρια πηγή νομιμοποίησης και ως υποχρεωτικό κοινό πιστεύω. Αυτή η ιδεολογία ήταν απαραίτητη, άσχετα αν ο κόσμος την πίστευε ή όχι. Κατά την τελευταία περίοδο της κομμουνιστικής εξουσίας μετά δυσκολίας επιβίωνε ως ζωντανή πίστη. Η απόσταση μεταξύ αυτής και της πραγματικότητας ήταν τόσο μεγάλη, καθώς οι ελπίδες για το χαρωπό μέλλον του κομμουνιστικού παράδεισου ξεθώριαζαν τόσο ραγδαία, που τόσο η κυρίαρχη τάξη (δηλαδή το κομματικό απαράτ) όσο και οι εξουσιαζόμενοι είχαν συνείδηση της κενότητάς της. Αλλά παρέμενε επίσημα δεσμευτική, ακριβώς διότι ήταν το βασικό όργανο νομιμοποίησης του συστήματος εξουσίας. Όταν οι κυρίαρχοι ήθελαν πραγματικά να επικοινωνήσουν με τους υπηκόους τους, δεν χρησιμοποιούσαν το γκροτέσκο δόγμα του «Μαρξισμού - Λενινισμού». Απευθύνονταν μάλλον στα εθνικιστικά αισθήματα ή, στην περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης, της αυτοκρατορικής δόξας. Τελικά η ιδεολογία κατέρρευσε, μαζί με την αυτοκρατορία. Η κατάρρευσή της ήταν μία από τις αιτίες που το κομμουνιστικό σύστημα εξουσίας εξέλιπε από την Ευρώπη.
Ίσως φαίνεται πως μετά τον θάνατο αυτού του πολυεθνικού μηχανισμού, διανοητικά παράλογου αλλά πρακτικά αποτελεσματικού ως οργάνου καταπίεσης και εκμετάλλευσης, ο μαρξισμός ως αντικείμενο μελέτης έχει ταφεί οριστικά· και δεν υπάρχει λόγος να τον ξεθάψουμε από τη λησμονιά. Όμως αυτό δεν είναι επαρκές επιχείρημα. Το ενδιαφέρον μας για τις ιδέες του παρελθόντος δεν εξαρτάται από την πνευματική τους αξία, ούτε από την δύναμή τους να πείσουν στο παρόν. Άλλωστε μελετάμε τις διάφορες μυθολογίες θρησκειών νεκρών εδώ και πολύ καιρό, και το γεγονός ότι δεν υπάρχουν πλέον πιστοί τους δεν κάνει τη μελέτη λιγότερο ενδιαφέρουσα. Ως τμήμα της ιστορίας των θρησκειών και της ιστορίας του πολιτισμού, μια τέτοια μελέτη μάς επιτρέπει να διεισδύσουμε στις πνευματικές δραστηριότητες του ανθρώπινου είδους, στη δική μας ψυχή και στις σχέσεις της με άλλες μορφές ζωής του ανθρώπου. Η έρευνα πάνω στην ιστορία των ιδεών, άσχετα αν πρόκειται για θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή πολιτικές, είναι μια διερεύνηση της δικής μας ταυτότητας, για το νόημα των δικών μας πνευματικών και φυσικών προσπαθειών. Επίσης, η ιστορία των ουτοπιών δεν είναι λιγότερο γοητευτική από την ιστορία της μεταλλουργίας ή της χημικής μηχανικής.
Σε ό,τι δε αφορά την ιστορία του μαρξισμού, υπάρχουν επιπρόσθετοι και πιο συναφείς λόγοι που τον καθιστούν άξιο μελέτης. Τα φιλοσοφικά δόγματα που για πολύ καιρό γνώρισαν σημαντική δημοφιλία (και αυτό που ονομαζόταν μαρξιστική φιλοσοφική οικονομική δεν ήταν πραγματική οικονομική με τη σημερινή έννοια της λέξης, παρά ένα φιλοσοφικό ονειροπόλημα) ποτέ δεν εξέπνευσαν εντελώς. Αλλάζουν το λεξιλόγιό τους, αλλά επιβιώνουν στα υπόγεια του πολιτισμού. Και αν και συχνά διακρίνονται ελάχιστα, είναι ακόμη σε θέση να γοητεύουν ανθρώπους – ή να τους τρομοκρατούν. Ο μαρξισμός ανήκει στην διανοητική παράδοση και την πολιτική ιστορία του 19ου και του 20ού αιώνα. Ως τέτοιος προφανώς μας ενδιαφέρει, μαζί με τις αδιάκοπα επαναλαμβανόμενες και συχνά γκροτέσκες αξιώσεις ότι αποτελεί επιστημονική θεωρία. Ωστόσο, αυτή η φιλοσοφία συνεπαγόταν κάποιες πρακτικές συνέπειες που θα μπορούσαν να φέρουν απερίγραπτη αθλιότητα και δυστυχία στην ανθρωπότητα: η ατομική ιδιοκτησία και η αγορά έπρεπε να καταργηθούν και να αντικατασταθούν από έναν καθολικό σχεδιασμό που περιλαμβάνει τα πάντα – ένα πέρα για πέρα απίθανο πρόγραμμα. Παρατηρήθηκε προς τα τέλη του 19ου αιώνα, κυρίως από αναρχικούς, ότι έτσι εννοούμενο το μαρξιστικό δόγμα ήταν ένα καλό προσχέδιο για τη μετατροπή της ανθρώπινης κοινωνίας σ’ ένα γιγάντιο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ασφαλώς αυτή δεν ήταν η πρόθεση του Μαρξ, αλλά ήταν ένα αναπόφευκτο αποτέλεσμα της ένδοξης και τελικά καλοκάγαθης ουτοπίας που επινόησε.
Ο θεωρητικός δογματικός μαρξισμός σέρνει την άθλια ύπαρξή του στους διαδρόμους κάποιων ακαδημαϊκών ιδρυμάτων. Ενώ το ωφέλιμο φορτίο του είναι πολύ φτωχικό, δεν είναι αδιανόητο ότι θα κερδίζει σε δύναμη, υποστηριζόμενος από ορισμένα πνευματικώς άθλια αλλά θορυβώδη κινήματα που στην πραγματικότητα έχουν χάσει κάθε επαφή με τον μαρξισμό ως θεωρητικό κορμό, αλλά αναζητούν ζητήματα που δυνατόν, όσο κι αν είναι συγκεχυμένα, να παρουσιάζονται ως ζητήματα του καπιταλισμού ή του αντικαπιταλισμού (αυτές οι έννοιες ποτέ δεν προσδιορίζονται, αλλά χρησιμοποιούνται με τέτοιον τρόπο που να δείχνει ότι αντλούνται από την μαρξιστική παράδοση).
Η κομμουνιστική ιδεολογία φαίνεται να βρίσκεται σε μια κατάσταση rigor mortis (νεκρικής ακαμψίας) και οι θεραπευτικές αγωγές που ακόμη την χρησιμοποιούν είναι τόσο αποκρουστικές που η ανάστασή της δείχνει αδύνατη. Αλλά ας μη βιαστούμε κάνοντας μια τέτοια προφητεία (ή αντι-προφητεία). Οι κοινωνικές συνθήκες που έθρεψαν και χρησιμοποίησαν αυτή την ιδεολογία μπορούν ακόμη να αναβιώσουν. Ίσως –ποιος ξέρει;– ο ιός (virus) να βρίσκεται σε νάρκη, προσμένοντας την επόμενη ευκαιρία. Εξάλλου τα όνειρα για μια τέλεια κοινωνία ανήκουν στα ανθεκτικά αποθέματα του πολιτισμού μας.
— Μετάφραση Χ.Ε. Μαραβέλιας
