Ο μεγάλος επιστήμονας και στοχαστής Φρήμαν Ντάισον (1923-2020) πέθανε την Παρασκευή 28 Φεβρουαρίου. Το τεύχος 110 (Οκτώβριος 2019) της Athens Review of Books ήταν αφιερωμένο στη ζωή και το έργο του. Το κεντρικό κείμενο γράφτηκε από τον διεθνούς κύρους Καθηγητή Θεωρητικής Φυσικής Ιωάννη Π. Ηλιόπουλο, με τίτλο «Φρήμαν Τζον Ντάισον: Κατασκευαστής μοτίβων, φτιαγμένων με ιδέες». Ακόμη περιλάμβανε αποσπάσματα από την αυτοβιογραφία του Ντάισον (Maker of Patterns: An Autobiography Through Letters, 2018) καθώς και το υπέροχο κείμενό του «Όταν η επιστήμη και η ποίηση ήταν φίλες».
Η ARB προετοίμαζε, σε συνεργασία με τον Φρήμαν Ντάισον εδώ και τρία περίπου χρόνια, να εκδώσει έναν τόμο με μια επιλογή κειμένων του, με επιμελητή τον διευθυντή της Μ. Βασιλάκη. Ωστόσο, οι παρανοϊκές εναντίον μας δικαστικές καταδιώξεις καθυστέρησαν κατά πολύ την προγραμματισμένη έκδοση και έτσι ο ίδιος δεν θα το δει ποτέ. Πρόλαβε μόνο να δει το αφιέρωμα του περιοδικού. Διαβάζοντας την είδηση του θανάτου του στους New York Times, νιώσαμε μεγάλη θλίψη για την απώλειά του, αλλά και οργή γιατί κάποιοι επίορκοι μάς εμποδίζουν στο έργο μας και μας κρατάνε κολλημένους στη λάσπη του υποκόσμου τους.
Ένα από τα τελευταία κείμενα του Φρήμαν Ντάισον είναι ο Πρόλογός του για την ελληνική έκδοση, στον οποίο έθεσε τίτλο «Εισαγωγή για το βιβλίο που πρόκειται να εκδοθεί στην Αθήνα». Το ήθος του μεγάλου επιστήμονα φαίνεται και από τη σημείωσή του στην αρχή και στο τέλος της Εισαγωγής του: «Παρακαλώ ενημερώστε με αν για οποιονδήποτε λόγο δεν το βρίσκετε κατάλληλο ή ικανοποιητικό. Διορθώστε, παρακαλώ, τα λάθη μου και επιμεληθείτε το όπως επιθυμείτε».
Είμαι ευγνώμων στους μεταφραστές και στον επιμελητή έκδοσης αυτού του βιβλίου, που δούλεψαν σκληρά για να κάνουν προσιτά τα κείμενά μου στους Έλληνες αναγνώστες στη γλώσσα τους. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου πραγματεύεται τη νεότερη επιστήμη και την πρόσφατη Ιστορία. Ως επιστήμων και ως πολίτης του κόσμου, ασχολούμαι με τα προβλήματα του 21ου αιώνα. Η επιστήμη προοδεύει με ταχύ ρυθμό, και οι πολιτικές αλλαγές με ρυθμό ακόμη ταχύτερο. Η χρονοκλίμακα της επαγγελματικής μου ζωής μετριέται σε έτη και δεκαετίες. Αλλά υπάρχει και ένα άλλο κομμάτι της ζωής μου που επιθυμώ να κρατώ χωριστά, μακριά από τα τρέχοντα γεγονότα. Σε αυτή την άλλη μου ζωή είμαι αναγνώστης και συγγραφέας· παρατηρώ την ανθρώπινη κατάσταση υπό μεγαλύτερη κλίμακα. Η κλίμακα του χρόνου της ανθρώπινης Ιστορίας και λογοτεχνίας μετριέται σε αιώνες και χιλιετίες.
Θεμελιακές μεταβολές στις κοινωνίες και στους θεσμούς των ανθρώπων συμβαίνουν αργά. Για να κατανοήσουμε πώς μας διαμορφώνει το παρελθόν μας και πώς θα μπορούσαμε να διαμορφώσουμε το μέλλον μας, είναι απαραίτητο να δούμε τον εαυτό μας ως ηθοποιό βραχύβιο σε δράμα μακρόβιων αναμνήσεων και ονείρων.
Είχα την τύχη να φοιτήσω σε ένα πολύ παλαιό[1] και παραδοσιακό σχολείο στην Αγγλία, μια εποχή που τα παλαιότερα σχολεία δεν έδειχναν και μεγάλο ενδιαφέρον για την επιστήμη και τα τρέχοντα ζητήματα. Η παραδοσιακή αντίληψη για τον σκοπό της εκπαίδευσης δεν ήταν η απόκτηση πρακτικών δεξιοτήτων, αλλά η μελέτη των Κλασικών. Κλασικά ήταν τα κείμενα σπουδαίων πολιτισμών του παρελθόντος και έπρεπε να τα διαβάζουμε και να τα μελετούμε στη γλώσσα που είχαν γραφτεί, τη Λατινική και την Ελληνική. Το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου μου στο σχολείο το πέρασα παλεύοντας με τις αρχαίες γλώσσες. Απόλαυσα δύο από τους Λατίνους κλασικούς, την ποίηση του Οράτιου και την ιστορία του Τάκιτου, δύο συγγραφείς που επιχείρησαν μια επανάσταση ως προς το τυπικό ύφος της παραδοσιακής λατινικής ρητορικής τέχνης. Έβρισκα όμως βαρετούς τους επισήμως εγκεκριμένους Λατίνους συγγραφείς, Κικέρωνα, Ιούλιο Καίσαρα και Βιργίλιο. Πολύ περισσότερο έβρισκα του γούστου μου την αστρογόνο έκρηξη Ελλήνων συγγραφέων, από τους οποίους επί χίλια χρόνια ανάβλυζαν διαρκώς αριστουργήματα, δημιουργώντας την ποίηση και το δράμα και τη φιλοσοφία και την Ιστορία που αποτέλεσαν τη βάση του Δυτικού πολιτισμού. Το συγγραφικό μου ύφος και τη μακροσκοπική ματιά της ανθρώπινης μοίρας σε αυτούς ακριβώς τους αρχαίους Έλληνες τα οφείλω.
Έξι από εκείνους τους Έλληνες ερωτεύθηκα. Ο πρώτος ήταν ο Όμηρος με την Οδύσσειά του· το έπος ενός ανθρώπου που αγαπούσε τις περιπέτειες και τις εξερευνήσεις, που με την εξυπνάδα του ξεγελούσε τους θεούς· έργο που κλείνει με τη συγκλονιστική εμπειρία της επιστροφής του στο παραμελημένο του βασίλειο.
Έπειτα ήρθε ο Θουκυδίδης, ο «εφευρέτης» της Ιστορίας ως ακαδημαϊκής επιστήμης, αφηγούμενος με αυστηρή αμεροληψία την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, στον οποίο είχε συμμετάσχει ως στρατηγός. Είδε τον πόλεμο σαν μια πολύπλευρη καταστροφή, την οποία προκάλεσε και παρέτεινε η αφροσύνη των ηγετών τούς οποίους υπηρέτησε.
Τρίτος ο Ευριπίδης, ο πιο προσωπικός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς, που επινόησε το νεότερο δράμα με την τραγωδία του Άλκηστις. Ηρωίδα του έργου είναι μια νέα γυναίκα που αψηφά την καθεστηκυία αρχή και πληρώνει το τίμημα με τη ζωή της.
Τέταρτος ήταν ο Αριστοφάνης, επινοητής της κωμωδίας με το έργο του Βάτραχοι. Ο θορυβώδης χορός των βατράχων ήταν μια παρωδία του ανθρώπινου χορού των τραγωδών.
Πέμπτος, ο Πλάτων, με τον διάλογό του Φαίδων, παρουσιάζει τον δάσκαλό του Σωκράτη με τους νεαρούς του φίλους τη μέρα πριν την εκτέλεση να τους εξηγεί με φιλοσοφική αταραξία τούς λόγους για τους οποίους αποδέχεται τη θανατική ποινή που του επέβαλαν με την κατηγορία ότι διέφθειρε την αθηναϊκή νεολαία.
Έκτος και τελευταίος, ο Ευαγγελιστής Μάρκος· το Ευαγγέλιό του γράφτηκε στην Ελληνική γλώσσα των Ελληνιστικών Χρόνων [Κοινή] και εγκαινιάζει μια νέα παράδοση χριστιανικής ελληνικής λογοτεχνίας, που θα ανθούσε στην Ανατολική Ευρώπη και στο Βυζάντιο για άλλα χίλια χρόνια ακόμα.
Αυτοί οι έξι συγγραφείς χάρισαν βαθιές ρίζες στην πεποίθησή μου ότι η πολυπραγμοσύνη είναι καθοριστικής σημασίας για την επιβίωση του ανθρώπου.
Οι Έλληνες δημιούργησαν έναν πολιτισμό που άντεξε και διαδόθηκε στον πλανήτη μας, επειδή ήταν αενάως και αθεράπευτα πολυπράγμονες. Ταξίδευαν ακαταπόνητοι και ίδρυαν πόλεις σε όλον τον κόσμο της Μεσογείου, επινόησαν νέες μορφές διακυβέρνησης και νέες μορφές τέχνης, γέμισαν τον ουρανό τους με ένα πολυποίκιλο πλήθος θεών και ηρώων, διατυπώνοντας διαρκώς νέα ερωτήματα και διαφωνώντας μεταξύ τους για τις απαντήσεις. Αριστοτέλη και Ευκλείδη δεν διάβασα, δύο από τους μεγαλύτερους Έλληνες συγγραφείς, που έγραψαν τα κλασικά εγχειρίδια των επιστημών και των μαθηματικών. Δεν χρειάστηκε να μου διδάξουν την τέχνη μου αρχαίοι στοχαστές. Είχα συνείδηση όμως του κυρίαρχου ρόλου της ελληνικής παιδείας στην μακρά ιστορία της επιστήμης, καθώς και στην άνθηση της ανθρώπινης πολυπραγμοσύνης.
Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε που με είχε απορροφήσει η κλασική ελληνική γραμματεία, και συναντώ αίφνης τους αρχαίους Έλληνες ακόμη μια φορά σε μέρος απροσδόκητο. Βρισκόμουν στο Ισραήλ για να δώσω μερικές διαλέξεις στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, και ένας Ισραηλινός φίλος αρχαιολόγος με προσκάλεσε να περάσουμε μια μέρα μαζί στη θέση Τσιπόρι (αγγλ. Zippori), όπου ήταν επικεφαλής της ανασκαφής. Η θέση έχει το εβραϊκό όνομα Τσιπόρι και το ελληνικό Σεπφωρίς (Διοκαισάρεια). Υπήρξε μία από τις σημαντικές πόλεις της ρωμαϊκής Ιουδαίας. Από τη σκοπιά του αρχαιολόγου, ήταν ευτύχημα που η πόλη καταστράφηκε από σεισμό το 363 και δεν κατοικήθηκε ποτέ ξανά, γιατί έτσι τα επιχωματωμένα ερείπια διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Τελετουργικά λουτρά Μίκβε στα κατώγια αποδεικνύουν ότι οι ένοικοι ήταν ενεργοί Εβραίοι· τα υπέροχα μωσαϊκά πατώματα στις πλουσιότερες κατοικίες φέρουν ελληνικές επιγραφές που αποδεικνύουν ότι οι ένοικοι διάβαζαν Ελληνικά. Της εβραϊκής θρησκείας και της ελληνικής παιδείας της εποχής τους μετέχοντες.
Καθώς στεκόμουν στο ψηλότερο σημείο των ερειπίων της Τσιπόρι, είχα απρόσκοπτη θέα της πόλης Ναζαρέτ, σε λόφο μόλις έξι χιλιόμετρα προς τον Βορρά. Την εποχή που η Τσιπόρι ήταν μια πόλη πλούσια, η Ναζαρέτ ήταν ένα γειτονικό χωριό όπου ζούσε ο Ιησούς, ένα παιδί που μεγάλωνε και εργαζόταν ως μαθητευόμενος ξυλουργός στο εργαστήρι του πατέρα του. Αλλά ο Ιησούς ήταν παιδί χαρισματικό, με δημιουργική φαντασία. Καθώς η μεγάλη πόλη δεν απείχε πολύ με τα πόδια, θα πρέπει τα βράδια να έβρισκε τον χρόνο να τριγυρνά και να συμμετέχει στις συγκεντρώσεις των νέων εκεί. Θα πρέπει να είχε αποκτήσει φιλίες με καλλιεργημένα παιδιά της πόλης που είχαν ανατραφεί με την ελληνική παιδεία, και συζητούσαν για τους πολιτικούς αγώνες μιας ανήσυχης αποικίας υπό ρωμαϊκή κατοχή, αναζητώντας νόημα και σκοπό στη ζωή τους. Δεν μεγάλωσε σαν απλό χωριατόπαιδο σε ένα χωριό απαίδευτων ανθρώπων. Θα πρέπει να ήταν ένας καλλιεργημένος έφηβος, μέτοχος κι ο ίδιος της ελληνικής παιδείας. Μια γρήγορη ματιά στα μωσαϊκά των ερειπίων της Τσιπόρι μου προσέφερε μια νέα άποψη του κόσμου του Ιησού, κατά το ήμισυ εβραϊκού, κατά το ήμισυ ελληνικού. Από την ανατροφή του στη Ναζαρέτ και στη Τσιπόρι, συνδυάζοντας το πάθος των Εβραίων προφητών με τη διεισδυτική ματιά των Ελλήνων φιλοσόφων, έγινε η κεντρική μορφή του Δυτικού πολιτισμού για τα επόμενα δύο χιλιάδες χρόνια. Εγκαινίασε ένα ρεύμα επαναστατικών αλλαγών που συνεχίζουν να μετασχηματίζουν ανθρώπινες κοινωνίες από τη δική του εποχή μέχρι σήμερα.
Μια από τις ύστερες συνέπειες του γεγονότος ότι ο χριστιανισμός δέσποσε πνευματικά επί της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν η αναβίωση της Λατινικής ως της γλώσσας επιστημονικών αριστουργημάτων, από το De Revolutionibus[2] του Κοπέρνικου μέχρι τα Principia Mathematica[3] του Νεύτωνα. Η χριστιανική θρησκεία έγινε ένα αμάλγαμα ελληνικής φιλοσοφίας και λατινικής λειτουργίας. Ο χριστιανοί ακολουθούσαν καθημερινές τελετουργίες προσευχής και ψαλμωδίας που με την πάροδο των αιώνων εξελίχθηκαν σε νέα μουσικά είδη. Χτίζουν μοναστήρια όπου η αρχαία γνώση διαφυλάχθηκε, νεωτερικές ιδέες καλλιεργήθηκαν και ο μοναχός Γκρέγκορ Μέντελ πειραματίστηκε με μπιζέλια, και αυτά του αποκάλυψαν τους νόμους της κληρονομικότητας.
Από τη μακρά μου μελέτη του πολιτισμού των αρχαίων Ελλήνων και των χριστιανών, κατέληξα σε ένα απλό συμπέρασμα. Η πολιτισμική εξέλιξη είναι η κινητήρια δύναμη της Ιστορίας. Η πολιτισμική εξέλιξη είναι η στρατηγική την οποία το είδος μας χρησιμοποίησε για να ανατρέψει τη φυσική οικολογία του πλανήτη και να γίνει ο κύριος της δημιουργίας. Η πολιτισμική εξέλιξη είναι μια υψηλού κινδύνου στρατηγική. Το ανθρώπινο είδος εξελίχθηκε ως ένα υψηλού κινδύνου φυσικό πείραμα. Επινοήσαμε την ανάληψη κινδύνου ως τον καλύτερο τρόπο για να επιβιώσουμε από μια ασυνήθιστα σκληρή περίοδο παγετώνων στην Ευρώπη και στην Ασία. Έλληνες και χριστιανοί ήταν οι κληρονόμοι αυτής της πολιτισμικής εξέλιξης. Ήταν παράτολμοι μαχητές και ανελέητοι εισβολείς. Απέδιδαν ύψιστες τιμές σε πολεμιστές που πέθαιναν στη μάχη και σε μάρτυρες που πέθαιναν για την πίστη τους. Αποτολμούσαν επικίνδυνες περιπέτειες που συχνά κατέληγαν σε καταστροφή, ενίοτε όμως απέδιδαν μεγάλα κέρδη. Ήξεραν πώς να ριψοκινδυνεύουν. Ήξεραν ότι μια στρατηγική υψηλού κινδύνου θα τους έδινε ευκαιρίες να αλλάζουν και να διαφοροποιούνται και να βρίσκονται διαρκώς ένα βήμα μπροστά από τους ανταγωνιστές τους. Ο πολιτισμός τους αναπτύχθηκε ραγδαία επειδή ριψοκινδύνευαν. Μακροπρόθεσμα, ο πολιτισμός που αποστρέφεται τον κίνδυνο είναι αδιέξοδος, ανίκανος να εξελιχθεί, μένει πίσω ενώ ο κόσμος αλλάζει.
Πολύ πριν από την ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού, η φύση εξελισσόταν με τυχαίες γενετικές μεταλλάξεις. Οι μεταλλάξεις ήταν ριψοκίνδυνα εγχειρήματα που συνήθως κατέληγαν σε καταστροφή, με τη στειρότητα ή τον θάνατο του μεταλλαγμένου ατόμου. Σπάνια μόνο οι μεταλλάξεις υπήρξαν επωφελείς, αλλά οι σπάνιες επωφελείς μεταλλάξεις έδιναν στη φύση την ευκαιρία να παρουσιάσει ένα νέο είδος με νέες δυνατότητες. Κατά τη διάρκεια δισεκατομμυρίων ετών βιολογικής εξέλιξης, η φύση ήδη έπαιζε ένα υψηλού κινδύνου παιχνίδι, αναλαμβάνοντας τον κίνδυνο να εκλείψουν παλαιά είδη ώστε να αυξηθεί η πιθανότητα να αναπτυχθούν νέα. Το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα αυτού του υψηλού κινδύνου παιγνίου ήταν η μεγαλειώδης ποικιλία εκατομμυρίων ειδών, η οποία κάνει τη ζωή στον πλανήτη ρωμαλέα και της δίνει την ανθεκτικότητα να επιβιώνει από μείζονες περιβαλλοντικές καταστροφές. Η υψηλού κινδύνου στρατηγική τής διαφοροποίησης ήταν ο δρόμος που επέλεξε η φύση ώστε να διασφαλίσει την επιβίωση της ζωής, πολύ πριν από την εμφάνιση του ανθρώπινου πολιτισμού. Παρ’ όλο που οι άνθρωποι έχουν τώρα αντικαταστήσει τη βιολογική εξέλιξη με την πιο γοργή και ρηξικέλευθη διαδικασία της πολιτισμικής εξέλιξης, πρέπει και πάλι να ακολουθούμε την ίδια υψηλού κινδύνου στρατηγική, την οποία και η φύση έχει ακολουθήσει από τότε που υπάρχει ζωή. Πρέπει να συνεχίσουμε να επιβιώνουμε ως ένα υψηλού κινδύνου εγχείρημα, αναλαμβάνοντας μεγάλους κινδύνους ώστε να προσφέρουμε στην κοινωνία μας την ελευθερία να πειραματίζεται και να διαφοροποιείται. Η ευθύνη μας είναι τώρα διπλή· να οδηγήσουμε τη δική μας κοινωνία μέσω της πολιτισμικής εξέλιξης σε μια πιο ειρηνική παγκόσμια τάξη και να διαφυλάξουμε την πολύτιμη ποικιλία που η φύση κατόρθωσε μέσω της βιολογικής εξέλιξης πολύ πριν από μας.
— Μετάφραση - σημειώσεις: Μάνος Βασιλάκης
[1] Winchester College, έτος ιδρύσεως 1382.
[2] Πλήρης τίτλος: De Revolutionibus Orbium Coelestium (Περί της περιστροφής των ουρανίων σφαιρών).
[3] Πλήρης τίτλος: Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica (Οι μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας).
