Η Τέχνη της Κριτικής

Η συνέντευξη του Χάρολντ Μπλουμ στον Αντόνιο Βάις δημοσιεύθηκε στο The Paris Review, τεύχος 118, Άνοιξη 1991. Το τελευταίο διάστημα, ο Χάρολντ Μπλουμ έχει γίνει δέκτης επιθέσεων όχι μόνο σε ακαδημαϊκά περιοδικά και συνέδρια, αλλά και σε εφημερίδες, στις σελίδες με σχόλια αναγνωστών, στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο. Ο καταιγισμός αυτός οφείλεται στο best-seller βιβλίο του The Book of J, στο οποίο ο Μπλουμ υποστηρίζει πως ο Συγγραφέας-J, ο υποτιθέμενος πρώτος συγγραφέας της Εβραϊκής Βίβλου, όχι μόνο ήταν ιστορικό πρόσωπο (θεωρία που προκαλεί έντονες αντιπαραθέσεις στους κύκλους των ιστορικών της Βίβλου τον τελευταίο αιώνα), αλλά πως ήταν μια γυναίκα που ανήκε στην Σολομωνική ελίτ, η οποία έγραφε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ρεχοβοάμ της Ιουδαίας, ούσα σε αντιπαράθεση με τον Ιστορικό της βασιλικής αυλής. Οι επιθέσεις έχουν εξαπολυθεί από πανεπιστημιακούς, ραβίνους και δημοσιογράφους, αλλά και από τις συνηθισμένες ακαδημαϊκές πηγές, και ο Μπλουμ ποτέ του δεν έχει υπάρξει τόσο απομονωμένος στις απόψεις του ή πιο πεπεισμένος για την αξία τους. Έχει εξελιχθεί, κατά την προσωπική του ομολογία, σε «ένα κουρασμένο, θλιμμένο, όλο ευγένεια γέρικο πλάσμα» που αντιμετωπίζει τόσο τους φίλους, όσο και τους επικριτές του, με μια τρυφερή, μελαγχολική ζωντάνια. Είναι πρόθυμος να μιλήσει σχεδόν για οτιδήποτε –περί πολιτικής, έρωτα, αθλητικών– παρότι παραδέχεται πως μερικά θέματα «του είναι υπερβολικά οικεία» για να μπει στον κόπο να τα αναλύσει. Όταν πάει κάποιος να διαφωνήσει μαζί του, η αντίδραση είναι «Α, όχι, όχι, αγαπητέ μου...». Σε ένα μάθημα περί Σαίξπηρ, ένας φοιτητής ντυμένος με ρούχα της δεκαετίας του 1960 είχε σχολιάσει πως ο Ιάγος πιθανόν να υποφέρει από ερωτική ζήλια που του προκαλεί ο Οθέλλος· ο Μπλουμ είχε σμίξει τα πυκνά φρύδια του, και με τα πόδια του σταυρωμένα, με χοντρές κάλτσες χωρίς παπούτσια, το χέρι του χωμένο μέσα στο πουκάμισό του, είχε αναφωνήσει: «Αγαπητέ μου, αυτό είναι ανήκουστο, απορώ και εξίσταμαι!». Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι είναι πλέον σύνηθες παλιοί του φοιτητές να ξεκινούν ένα άρθρο ή μια διάλεξη διαφωνώντας με τον Μπλουμ και, κατά τη γνώμη του, αυτό είναι το φυσιολογικό. Του αρέσει να παραθέτει το γνωμικό του Έμερσον: «Αυτό που μπορώ να αποκομίσω από κάποιον ουδέποτε είναι η εκπαίδευση, αλλά μόνο η πρόκληση». Η συνέντευξη διεξήχθη στα σπίτια που μοιράζεται με τη σύζυγό του, την Τζιν, στο Νιου Χέιβεν και στην Νέα Υόρκη – το ένα γεμάτο με μιας τεσσαρακονταετίας συσσωρευμένα έπιπλα και βιβλία, το άλλο σχεδόν γυμνό, παρότι και στα δυο υπάρχουν στοίβες από κείμενα που ετοιμάζει και από εργασίες φοιτητών. Αν η κουβέντα δεν είναι υπερβολικά βαριά, στον Μπλουμ αρέσει να βάζει μουσική, καμιά φορά μπαρόκ, καμιά φορά τζαζ. (Το διαμέρισμά του στη Νέα Υόρκη, που βρίσκεται στο Γκρίνουιτς Βίλατζ, του δίνει την δυνατότητα να ακούει πολλή τζαζ ζωντανά). Το τηλέφωνο χτυπά ασταμάτητα. Φίλοι, παλιοί φοιτητές και συνάδελφοι έρχονται για επίσκεψη. Οι κουβέντες διανθίζονται με παράξενα επιφωνήματα: Ζούμπα, για παράδειγμα –η Σουαχίλι λέξη για την “λίμπιντο”– είναι ευφυολόγημα για όλες τις περιστάσεις, που ακολουθείται από τον επιθετικό προσδιορισμό ζουμπάτο και το ρήμα να ζουμπάρω. Ο Μπλουμ χρησιμοποιεί προτάσεις που λες και ξεπήδησαν από τη σελίδα, γραμματικά σύνθετες, πολύ συχνά περίπλοκες. Αλλά εκφέρονται με περίσσια ζωντάνια, είτε συλλογιστική, είτε εύθυμη – αν και με μια αίσθηση απολυτότητας. Επειδή έμαθε Αγγλικά διαβάζοντάς τα, η προφορά του είναι πολύ ιδιαίτερη, με κάποιους νεοϋορκέζικους τονισμούς: «Να δω εσένα να μαθαίνεις Αγγλικά σε ένα σπιτικό που όλοι μιλούσαν Γίντις στο Ανατολικό Μπρονξ, διαβάζοντας δυνατά τις Προφητείες του Μπλέικ», μου εξηγεί. Συχνά, θα ξεκινήσει μια κουβέντα με μια ευθεία, καμιά φορά προσωπική ερώτηση ή με έναν αναστεναγμό: «Αχ, πόσο πονούν τα Μπλούμεια πόδια σήμερα!». ΒΑΪΣ: Ποιες είναι οι αναμνήσεις σας από την παιδική σας ηλικία; ΜΠΛΟΥΜ: Μα είναι τόσο παλιά. Είμαι εξήντα χρονών. Δεν θυμάμαι καθαρά την παιδική μου ηλικία. Μεγάλωσα σε ένα σπίτι Ορθόδοξων Ανατολικοευρωπαίων Εβραίων όπου η καθημερινή γλώσσα ήταν τα Γίντις. Η μητέρα μου ήταν βαθιά θρησκευόμενη, ο πατέρας μου λιγότερο. Ακόμα διαβάζω ποίηση στα Γίντις. Με ενδιαφέρει πολύ και μου δίνει μεγάλη χαρά. ΒΑΪΣ: Τι θυμάστε από τη γειτονιά στην οποία μεγαλώσατε; ΜΠΛΟΥΜ: Σχεδόν τίποτα. Μια από τις βασικές μου αναμνήσεις είναι πως εγώ και οι φίλοι μου, για να επιβιώσουμε, αναγκαζόμασταν να μπλέκουμε σε καβγάδες με τους Ιρλανδούς μάγκες της γειτονιάς, μερικοί εκ των οποίων βρίσκονταν υπό την επήρεια ενός είδους Ιρλανδο-Αμερικανικής Ναζιστικής οργάνωσης που λεγόταν Ασημένια Πουκάμισα (Silver Shirts). Αυτό ήταν τη δεκαετία του 1930. Ήμασταν στις παρυφές της Ιρλανδικής γειτονιάς στο Ανατολικό Μπρονξ. Ζούσαμε στην Εβραϊκή γειτονιά. Στα σύνορα της γειτονιάς μας, κάπου γύρω στην Σάουδερν Μπούλεβαρντ, ξεκινούσε η Ιρλανδέζικη γειτονιά, και κάνανε εφόδους, και εμείς αντιστεκόμασταν. Γίνονταν τρομερές οδομαχίες με σπασμένα μπουκάλια και μπαστούνια του μπέιζμπολ. Ήταν άσχημες εποχές. Το λέω αυτό παρά το γεγονός πως πλέον έχω μεγαλώσει και μερικοί από τους καλύτερούς μου φίλους είναι Ιρλανδοί. ΒΑΪΣ: Θεωρείτε πως ο τρόπος που μεγαλώσατε συνέβαλε στον τρόπο που διαμορφώθηκε η μετέπειτα σταδιοδρομία σας; ΜΠΛΟΥΜ: Είναι προφανές πως με οδήγησε στο ακατάπαυστο και συστηματικό διάβασμα. Με έφερε σε επαφή με την Βίβλο ως ενός είδους απόλυτο κείμενο από νωρίς. Όπως είναι επίσης προφανές, έγινα εμμονικός με την διαδικασία της καθαυτής ερμηνείας. Η ερμηνεία απέκτησε απολύτως φυσικά χαρακτηριστικά. Αλλά ποτέ μου δεν καθορίστηκα από την ορθόδοξη θρησκευτική πίστη. Ακόμα και όταν ήμουν πολύ μικρός, είχα πολλές αμφιβολίες για τις ορθόδοξες έννοιες περί πνευματικότητας. Φυσικά, θεωρώ πλέον πως ο συμβατικός Εβραϊσμός είναι, όπως πολλές φορές έχω πει, μια μεγάλη παρερμηνεία της Εβραϊκής Βίβλου που πραγματοποιήθηκε τον δεύτερο αιώνα για να ανταποκριθεί στις ανάγκες των Εβραίων που ζούσαν υπό Ρωμαϊκή κατοχή στην Παλαιστίνη. Και αυτό είναι πλέον παρωχημένο, δεκαοχτώ αιώνες μετά. Αλλά κατά τα άλλα, θεωρώ πως οι καθοριστικές εμπειρίες μου ως αναγνώστης στην παιδική ηλικία δεν προέκυψαν από την επαφή μου με την Εβραϊκή Βίβλο. Προέκυψαν από την ανάγνωση ποίησης στα Αγγλικά, που ακόμα με επηρεάζει με την ένταση μιας θρησκευτικής μεταστροφής. Ήταν η αισθητική εμπειρία της πρώτης επαφής μου με τον Χαρτ Κρέιν και τον Ουίλιαμ Μπλέικ – ειδικότερα με τους δυο αυτούς ποιητές. ΒΑΪΣ: Πόσο χρονών ήσασταν τότε; ΜΠΛΟΥΜ: Ήμουν λίγο πριν μπω στην εφηβεία, δέκα ή έντεκα χρονών. Ακόμα θυμάμαι την εντυπωσιακή απόλαυση, την εντυπωσιακή ένταση που μου μετέδωσαν ο Κρέιν και ο Μπλέικ –ειδικότερα η ρητορική δεινότητα του Μπλέικ στα μεγαλύτερα ποιήματά του– παρότι δεν είχα ιδέα για το τι μιλούσαν τα ποιήματά του. Είχα βρει μια έκδοση των Απάντων του Χαρτ Κρέιν στη Βιβλιοθήκη του Μπρονξ. Ακόμα θυμάμαι τη στιγμή που διάβασα τον υπέροχο στίχο: «Ω Εσύ ατσάλινη Γνώση που στο άλμα της διαγράφει / τα ευέλικτα όρια της επιστροφής του κορυδαλλού». Είχα παρασυρθεί απολύτως από το ποίημα αυτό, από την Μαρλοβική του ρητορική. Ακόμα έχω τη γεύση του βιβλίου αυτού μέσα μου. Είναι το πρώτο βιβλίο που μου ανήκε. Είχα χιλιοπαρακαλέσει την μεγαλύτερή μου αδελφή να μου το χαρίσει, και ακόμα έχω την χρυσόμαυρη έκδοση που μου είχε δώσει για τα γενέθλιά μου το 1942. Είναι στον τρίτο όροφο. Πώς είναι δυνατόν να έχεις αυτή την υπέροχη εμπειρία (στην περίπτωσή μου, πριν την εφηβεία, όπως και τόσοι άλλοι) να ερωτεύεσαι παράφορα την μεγάλη ποίηση… τότε που σε συγκινεί πριν την κατανοήσεις; Για κάποιους, η ποιητική προσωπικότητα ξεπροβάλλει αποκτώντας σάρκα και οστά, και για κάποιους άλλους, σαν εμένα, η φωνή που ακούγεται εξαρχής είναι αυτή του κριτικού. Πιστεύω πως ο μόνος ποιητής του εικοστού αιώνα που κρυφά θα τοποθετούσα πάνω από τον Γέιτς και τον Στίβενς θα ήταν ο Χαρτ Κρέιν. Ο Κρέιν πέθανε όταν ήταν μόλις τριάντα δύο, άρα κανείς δεν μπορεί να ξέρει τι θα είχε γράψει. Μια τρομακτική απώλεια. Μια απώλεια τόσο σημαντική όσο ο θάνατος του Σέλεϊ στα είκοσι εννιά και του Κιτς στα είκοσι πέντε. Ο Κρέιν είχε πρακτικά μόνο επτά με οκτώ παραγωγικά χρόνια. ΒΑΪΣ: Διαβάζετε ιστορίες για παιδιά, παραμύθια; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν νομίζω. Διάβαζα τη Βίβλο που είναι, σε τελική ανάλυση, ένα μακροσκελές παραμύθι. Δεν είχα διαβάσει παιδική λογοτεχνία μέχρι να πάω στο πανεπιστήμιο. ΒΑΪΣ: Γράφατε ποίηση ως παιδί; ΜΠΛΟΥΜ: Παρά το ενδιαφέρον μου για την ποίηση, δεν μου είχε περάσει ποτέ από το μυαλό να γράψω. Έχει μάλλον να κάνει με την απερίγραπτη έκσταση και ευλάβεια που αισθάνομαι για την ποίηση, τη σχεδόν μαγική ένταση που είχαν ο Κρέιν και ο Μπλέικ για μένα εξαρχής. Ποτέ δεν σκέφτηκα να γίνω ποιητής. Ήταν ένα κατώφλι που το φύλαγαν δαίμονες. Το να γράψω ποίηση θα ήταν ενός είδους παραβίαση του ορίου αυτού. Αυτό το αισθάνομαι εξίσου έντονα μέχρι και σήμερα. ΒΑΪΣ: Πώς είχε αντιδράσει η οικογένειά σας με την απόφασή σας να ακολουθήσετε τη συγκεκριμένη σταδιοδρομία; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν νομίζω πως είχαν ιδέα τι θα γινόμουν. Νομίζω πως απογοητεύτηκαν. Ήταν Εβραίοι μετανάστες από την Ανατολική Ευρώπη με τις αναμενόμενες συντηρητικές απόψεις. Όλοι εύχονταν να γινόμουν γιατρός ή δικηγόρος ή οδοντογιατρός. Δεν ήξεραν τι είναι ένας καθηγητής λογοτεχνίας. Φαντάζομαι θα είχαν καταλάβει αν είχα αποφασίσει να γίνω ραβίνος ή Ταλμουδιστής. Αλλά εν τέλει, δεν νομίζω πως τους ένοιαζε και τόσο πολύ. O Ραλφ Ουάλντο Έμερσον, λιθογραφία, 1859. Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, Ουάσινγκτον. Όταν ήμουν μικρός και ήμουν ήδη εθισμένος στο να μην κάνω τίποτα εκτός από το να διαβάζω ποιήματα στα Αγγλικά, με είχε ρωτήσει ένας θείος που είχε ένα ζαχαροπλαστείο στο Μπρούκλιν τι δουλειά ήθελα να κάνω όταν μεγαλώσω. Του είπα πως ήθελα να διαβάζω ποίηση. Μου είπε πως υπήρχαν καθηγητές ποίησης στο Γέιλ και στο Χάρβαρντ. Ήταν η πρώτη φορά που είχα ακούσει για τα μέρη αυτά ή πως υπήρχε αυτό το είδος του καθηγητή ποίησης. Με τον τρόπο ενός πεντάχρονου, είχα απαντήσει πως θα γινόμουν καθηγητής ποίησης στο Χάρβαρντ ή στο Γέιλ. Φυσικά, το αστείο είναι πως πριν τρία χρόνια ήμουν ταυτόχρονα Charles Eliot Norton Professor ποίησης στο Χάρβαρντ και Sterling Professor ανθρωπιστικών σπουδών στο Γέιλ! Υπ’ αυτή την έννοια η επαγγελματική μου σταδιοδρομία είχε υπερκαθοριστεί πρόωρα. Καμιά φορά πιστεύω πως αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά μεταξύ του δικού μου έργου και του έργου πολλών άλλων κριτικών. Ξεκίνησα πολύ νωρίς, και από τότε δεν άλλαξα ποτέ πορεία. ΒΑΪΣ: Είναι γνωστό πως έχετε εξαιρετική μνήμη από τότε που ήσασταν παιδί. Θεωρείτε πως η δύναμη αυτή του μνημονικού πυροδοτείται από τις ίδιες τις λέξεις, ή συμβάλλουν κι άλλοι παράγοντες; ΜΠΛΟΥΜ: Α, όχι, ήταν άμεση και πάντα προκαλούνταν από τα κείμενα, και όντως υπήρχε πάντα μια αισθητική διάσταση. Έμαθα από νωρίς πως η δοκιμασία για ένα ποίημα ήταν εάν φάνταζε με κάποιον τρόπο σε τέτοιο βαθμό αναπόφευκτο που μπορούσα να το θυμάμαι απόλυτα από την πρώτη λέξη. Νομίζω πως η μόνη αλλαγή σε ό,τι αφορά αυτή την πτυχή προέκυψε λόγω της επιρροής μου από τον Νίτσε. Είναι ο μοναδικός τρόπος που με επηρέασε αισθητικά. Κατέληξα στο συμπέρασμα πως η ποιότητα του αξιομνημόνευτου και αναπόφευκτου που θεωρούσα παλιότερα πως προερχόταν μόνο από την έντονη απόλαυση, μπορεί εν τέλει να προέρχεται από ενός είδους οδύνη. Θέλω να πω πως μαθαίνει κανείς από τον Νίτσε ότι υπάρχει κάτι επώδυνο στο ίδιο το νόημα. Καμιά φορά είναι ο πόνος της δυσκολίας, καμιά φορά ο πόνος της επιβολής ενός προτύπου που είναι αδύνατο να φτάσει κανείς. ΒΑΪΣ: Αισθανθήκατε ποτέ πως όλο αυτό το διάβασμα ήταν μια αποφυγή της εμπειρίας; ΜΠΛΟΥΜ: Όχι. Για μένα ήταν η τρομακτική οργή ή ένα πάθος που ήταν η κινητήριος δύναμη. Ήταν ένα συναίσθημα πύρινο. Ήταν μια απόλυτη εμμονή. Δεν πιστεύω πως μια ενδοσκόπηση θα με έπειθε πως ήταν μια απόπειρα να αντικαταστήσω μια βέλτιστη ύπαρξη με τη ζωή που αναγκάστηκα να ζήσω. Ήταν έρωτας. Ερωτεύτηκα παράφορα την ανάγνωση ποιημάτων. Δεν πιστεύω πως κανείς οφείλει να εξωραΐσει ένα τέτοιο πάθος. Σίγουρα δεν το κάνω πλέον. Θέλω να πω, ακόμα λατρεύω να διαβάζω ποιήματα όταν βρω κάτι καλό. Πρόσφατα, καθόμουν, δυστυχώς για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια, και διάβασα μονορούφι τον Τρωίλο και την Χρυσηίδα. Ήταν μια συγκλονιστική εμπειρία, έντονη και υπέροχη. Αυτό ούτε έχει μειωθεί, ούτε έχει ασθενήσει. Αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία πως είναι μια καθαυτή αξία, μια πραγματικότητα από μόνη της· είναι βέβαιο πως δεν μπορεί να περιοριστεί ή να υποκατασταθεί με κάποια άλλη ονομασία. Ο Φρόυντ, χωρίς αμφιβολία, θα ήθελε να το περιορίσει στα πλαίσια της σεξουαλικότητας, ή μάλλον, μιας παρελθοντικής σεξουαλικότητας. Αλλά όλο και περισσότερο έχω την αίσθηση πως η λογοτεχνία, και ειδικότερα ο Σαίξπηρ, που είναι η λογοτεχνία, είναι ένα πολύ πιο περιεκτικό είδος γνωστικής διαδικασίας από την ψυχανάλυση. ΒΑΪΣ: Ποιοι καθηγητές σας σημάδεψαν; Σπουδάσατε με τους Νέους Κριτικούς στο Γέιλ; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν σπούδασα με κανέναν από τους Νέους Κριτικούς, με μοναδική εξαίρεση τον Γουίλιαμ Κ. Γουίμσατ. Ο Μπιλ ήταν ένας ικανότατος φορμαλιστής, και από τη στιγμή που πήρα το πρώτο μάθημα μαζί του, ένα μάθημα περί ποιητικής θεωρίας, με κατάλαβε. Το σχόλιό του στην πρώτη μου εργασία ήταν: Αυτή είναι μια Λογγίνεια εργασία. Είσαι παράδειγμα του τι δεν μου αρέσει και τι δεν θέλω. Είχε απόλυτο δίκιο. Ήταν Αριστοτελικός· κατ’ εμέ, ο Αριστοτέλης είχε καταστρέψει τη λογοτεχνική κριτική. Αυτό που εγώ θεωρούσα λογοτεχνική κριτική είχε ξεκινήσει με τον ψευδο-Λογγίνο. Συνεπώς είχαμε έντονες αντιπαραθέσεις για τα ζητήματα αυτά. Αλλά ήταν εξαιρετικός δάσκαλος. Αργότερα γίναμε πολύ στενοί φίλοι. Μου λείπει πολύ. Ήταν ένας υπέροχος, τεράστιος, πολύ ενδιαφέρων άνθρωπος, πάνω από δυο μέτρα ύψος, ένας δυναμικός, δογματικός Καθολικός, πολύ έντονος. Αλλά εξαιρετικά δίκαιος. Μοιραζόμασταν το ίδιο πάθος για τον Δρ. Σάμιουελ Τζόνσον. Η αρχική μου, υπερβολικά βίαιη αντίδραση εναντίον του λειτούργησε εν τέλει αντίρροπα, ως μεγάλη επιρροή. Νομίζω ότι αυτό είχα στο μυαλό μου όταν αφιέρωσα την Αγωνία της επίδρασης στον Μπιλ. Ακόμα φυλάω σαν κόρη οφθαλμού το σημείωμα που μου είχε γράψει όταν του είχα δώσει ένα από τα πρώτα αντίτυπα του βιβλίου. Η αφιέρωση του έκανε τρομακτική εντύπωση, είπε, και μετά προσέθεσε μελαγχολικά: «Φαντάζομαι πως δικαιωματικά είσαι ο Πλωτίνος για τον Πλάτωνα του Έμερσον σε ό,τι έχει να κάνει με τον Αμερικανικό νεορομαντισμό, μια σχολή που απεχθάνομαι». Α, ναι, αντιμετωπίζαμε πολύ διαφορετικά την ποίηση. ΒΑΪΣ: Πώς ήταν οι πρώτες σας εργασίες; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν νομίζω πως είχα γράψει καμία εργασία μέχρι να ξεκινήσω τις σπουδές μου στο Κορνέλ. Πριν μερικά χρόνια, όμως, ο Μπομπ Ελίας, ένας από τους καθηγητές μου στο πανεπιστήμιο, μου έστειλε μια εργασία που είχα γράψει για τον Χαρτ Κρέιν (την οποία είχα διαγράψει εντελώς από τη μνήμη μου) όταν ήμουν πρωτοετής στο Κορνέλ, δεκαέξι ή δεκαεπτά χρονών. Δεν άντεξα να τη διαβάσω. Την κατέστρεψα. Δεν έπρεπε όμως. Θα έπρεπε να περίμενα μέχρι να καταφέρω να τη διαβάσω. Είμαι περίεργος για το τι πράγμα ήταν. ΒΑΪΣ: Υπήρχαν συγκεκριμένες λογοτεχνικές προσωπικότητες που ήταν σημαντικές για σας στα πρώτα αυτά χρόνια; ΜΠΛΟΥΜ: Ένας από τους αγαπημένους μου σύγχρονους κριτικούς, ο οποίος με επηρέασε καθοριστικά, παρότι λίγοι θέλουν να μιλούν για αυτόν πια, είναι ο Τζορτζ Ουίλσον Νάιτ. Ήταν παλιός φίλος. Εντελώς τρελός. Έκανε τον Κένεθ Μπερκ και τον Χάρολντ Μπλουμ να μοιάζουν μαλθακοί και ήμεροι. Τον ενδιέφερε πολύ ο πνευματισμός, και η μετά θάνατον ζωή. Μου είχε πει δυο-τρεις φορές πως τα πίστευε όλα αυτά. Υπάρχει μια στιγμή στο βιβλίο του The Christian Renaissance (Η Χριστιανική Αναγέννηση) που θεωρώ πως είναι η τελειότερη στιγμή της σύγχρονης κριτικής, γιατί είναι η πιο παρανοϊκή. Αναφέρει έναν πνευματιστή, τον Φ. Γ. Χ. Μάιερς, και παραθέτει κάτι που είχε γράψει και εκδώσει ο Μάιερς, και μετά περιγράφει μια σεάνς κατά την οποία ο Μάιερς «επέστρεψε» και, μέσω ενός μέντιουμ, ξεστόμισε την καταπληκτική πρόταση που θα σας την μεταφέρω λέξη προς λέξη: «Αυτά τα παραθέματα του Φ. Γ. Χ. Μάιερς, τόσο παρεμφερή σε ύφος, που είχαν γραφτεί πριν και μετά τον επίγειο “θάνατό” του, περιέχουν μια σοφία που η εποχή μας μπορεί να δυσκολευτεί να επεξεργαστεί». Δηλαδή ο άνθρωπος τα εννοούσε αυτά που έγραφε! Αλλά τα πρώτα βιβλία του Ουίλσον Νάιτ είναι εξαιρετικά – είναι χωρίς αμφιβολία μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της κριτικής του εικοστού αιώνα, παρότι είναι πλέον ξεχασμένος. Σε αυτό το σημείο πηγαίνουμε στην κουζίνα, όπου η κυρία Μπλουμ βλέπει το βραδινό δελτίο ειδήσεων. ΜΠΛΟΥΜ: Ας δούμε τώρα τα νέα για την επάνοδο των καταραμένων Γιάνκις. Τους έχω καταδικάσει. Δεν έχουν κερδίσει από το 1979. Δέκα χρόνια τίποτα, και ούτε φέτος θα κερδίσουν. Είναι απαράδεκτοι… Τι είναι αυτό; [Τηλεόραση: Οι Γιάνκις με την πιο δραματική νίκη της χρονιάς… Και οι Τάιγκερς έχασαν ξανά!] ΜΠΛΟΥΜ: Θεέ μου! Αυτό σημαίνει πως έχουμε ακόμα τέσσερα παιχνίδια. Αυτά κι αν είναι καλά νέα! ΚΥΡΙΑ ΜΠΛΟΥΜ: Η Τζέσικα Χαν. ΜΠΛΟΥΜ: Επέστρεψε η Τζέσικα Χαν! [Τηλεόραση: ...προσελήφθη σε έναν από τους Top 40 καλύτερους ραδιοφωνικούς σταθμούς στο Φίνιξ] ΜΠΛΟΥΜ: Υπέροχα! [Τηλεόραση: Το περιοδικό Πλέιμποϊ είχε πίστη στη Χαν. Είχε ποζάρει γυμνή σε ένα από τα πρόσφατα τεύχη]. ΜΠΛΟΥΜ: Υπέροχα!... Ας συνεχίσουμε, Αντόνιο. Τι λέγαμε; Επιστρέφουμε στο καθιστικό ΒΑΪΣ: Μιλούσαμε για τους καθηγητές σας και θα σας ρωτούσα για τους ποιητές που γνωρίσατε όλα αυτά τα χρόνια. ΜΠΛΟΥΜ: Τον Ώντεν τον γνώριζα αρκετά καλά, κυρίως μέσω του Τζον Χόλαντερ. Τον Έλιοτ δεν τον γνώρισα ποτέ. Τον Στίβενς τον συνάντησα μόνο μια φορά. Ήμουν ακόμα φοιτητής στο Κορνέλ. Είχα πάει στο Γέιλ να τον ακούσω να διαβάζει την συντομευμένη εκδοχή του “An Ordinary Evening in New Haven” (“Ένα συνηθισμένο βράδυ στο Νιού Χέιβεν”). Ήταν η πρώτη φορά που είχα πάει στο Νιού Χέιβεν ή στο Γέιλ. Μετά την εκδήλωση του μίλησα. Η γνωριμία μας ήταν μια μοναδική εμπειρία για μένα. Μιλήσαμε για τον Σέλεϊ, και μου απήγγειλε μια στροφή από το “Η μάγισσα του Άτλαντα”, κάτι που μου έκανε μεγάλη εντύπωση. «Οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν πόσο όμορφη είναι η φωτιά», έτσι ξεκινάει. Είναι ένα ψυχρό, πανέμορφο ποίημα. Ο Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν ήταν στενός μου φίλος. Η δεσποινίς Μπίσοπ ήταν κι εκείνη της νεότερης αυτής γενιάς. Ο Άρτσι Άμονς ήταν κι αυτός στενός φίλος. Υπήρχαν πολλοί ακόμα. Κάποτε αλληλογραφούσα με τον Τζέιμς Μέριλ, όταν έγραφε το The Changing Light at Sandover (Το φως αλλάζει στο Σαντόβερ). Μου έστελνε αποσπάσματα όσο το έγραφε, και εγώ του απαντούσα λέγοντας: «δεν μπορούμε να έχουμε λίγο περισσότερο Τζ. Μ. και λίγο λιγότερο από αυτά τα κομμάτια με τα κεφαλαία γράμματα;». Μου έλεγε πως έτσι έπρεπε να είναι, με αυτό τον τρόπο του ερχόντουσαν οι ιδέες. Συνειδητοποίησα πως πήγαινα κόντρα στον χρυσό κανόνα μου, που είναι ποτέ να μην αντιστέκομαι, και απλά να απολαμβάνω ένα κείμενο. ΒΑΪΣ: Υπάρχουν συγγραφείς που θα θέλατε να είχατε γνωρίσει, αλλά δεν έτυχε; ΜΠΛΟΥΜ: Όχι. Θα ήθελα να έχω γνωρίσει λιγότερους συγγραφείς από αυτούς που ξέρω, χωρίς να θέλω να πω τίποτα εναντίον των καλών μου φίλων. ΒΑΪΣ: Επειδή παρεμβαίνουν με την διαδικασία μιας ειλικρινούς αποτίμησης; ΜΠΛΟΥΜ: Όχι. Όταν γερνάει κανείς στο επάγγελμα αυτό, είναι καταδικασμένος να γνωρίζει προσωπικά όλο και περισσότερους συγγραφείς. Οι περισσότεροι εξ αυτών είναι συμπαθείς κυρίες και κύριοι, αλλά δυσκολεύονται –ακόμα και αν είναι στενοί μου φίλοι– να επικοινωνήσουν με το κουρασμένο, θλιμμένο, όλο ανθρωπιά πλάσμα που πλέον είμαι. Φαίνεται να είναι περισσότερο ευαισθητοποιημένοι στο γεγονός πως είμαι κριτικός από ό,τι εγώ πως είναι συγγραφείς. ΒΑΪΣ: Υπάρχουν χαρακτήρες που θα θέλατε να είχατε γνωρίσει; ΜΠΛΟΥΜ: Όχι, όχι. Ο μόνος άνθρωπος που θα ήθελα να έχω γνωρίσει, την οποία ποτέ δεν γνώρισα, αλλά τι να κάνουμε, είναι η Σοφία Λώρεν. Είμαι ερωτευμένος με τη Σοφία Λώρεν τουλάχιστον για τριάντα χρόνια. Αλλά είναι σίγουρο πως είναι καλύτερα που δεν την γνώρισα. Αμφιβάλλω αν θα τη γνωρίσω κάποτε, παρότι ο συγχωρεμένος φίλος μου Μπαρτ Τζιαμάτι είχε γευματίσει μια φορά μαζί της. Κρίνοντας από τις φωτογραφίες και τις πρόσφατες κινηματογραφικές της εμφανίσεις, κρατιέται μια χαρά, αν και είναι υπερβολικά λεπτή πια – δεν είναι αυτή η συγκλονιστική Ναπολιτάνικη ομορφιά. Τώρα είναι πιο κομψή. ΒΑΪΣ: Θα μπορούσατε να μας πείτε τη γνώμη σας για κάποιους συγγραφείς; Ας ξεκινήσουμε με τον Νόρμαν Μέιλερ. ΜΠΛΟΥΜ: Έχω γράψει πολλά για τον Νόρμαν. Είχα γράψει εκτενή κριτική για το Αρχαία δειλινά (Ancient Evening) στο New York Review of Books και είχα γράψει κάτι που δεν άρεσε στον Νόρμαν, για το οποίο όμως είμαι ακόμα περήφανος. Είχα γράψει: «Οι συνδρομητές του Literary Guild θα βρουν στο βιβλίο αρκετή ανοησία (humbuggery) και ασέλγεια (bumbuggery) που αξίζει τον κόπο». Είχα μετρήσει τον αριθμό των ομοφυλόφιλων και ετεροφυλόφιλων στιγμών ασέλγειας στο βιβλίο· είχα εντυπωσιαστεί με το σύνολο, το οποίο περιελάμβανε, αν δεν απατώμαι, τον βασιλιά/θεό να ασελγεί σ’ ένα λιοντάρι. Ο Νόρμαν είναι εξαιρετικά επινοητικός από αυτή την άποψη. Την τελευταία φορά που τον είδα μου είπε πως ολοκλήρωνε ένα χειρόγραφο κάποιων χιλιάδων σελίδων για την CIA. Φαντάζομαι πως το βιβλίο αυτό θα ήταν εφιάλτης καθώς η εκ φύσεως παρανοϊκή οπτική του Νόρμαν είναι πως τα πάντα είναι μια συνωμοσία. Μπορεί όμως να είναι πραγματικά πολύ ενδιαφέρον. Τι να πει κανείς; Ο Μέιλερ έχει τεράστια ενέργεια φαντασίας. Βέβαια δεν πείθει πως έχει βρει το métier του στην κλασική οδό της μυθιστοριογραφίας. Χωρίς αμφιβολία το πιο εντυπωσιακό βιβλίο του είναι το The Executioner’s Song (Το τραγούδι του εκτελεστή), και ο λόγος είναι, φυσικά, πως το βιβλίο θυμίζει καταγραφή αυτού που θέλουμε να αποκαλούμε πραγματικότητα. Είναι συνεπώς ειρωνεία πως ο Νόρμαν είναι πιο αποτελεσματικός στο ύφος του Θίοντορ Ντράιζερ, δίνοντάς μας μια σύγχρονη Αμερικανική Τραγωδία (American Tragedy) ή μια Κάρι μας (Sister Carrie) στο Τραγούδι του εκτελεστή, απ’ ό,τι στο ύφος που ο ίδιος θέλει να τελειοποιήσει. Φαντάζομαι πως θα εντυπωσιάσει τους κριτικούς του μέλλοντος ως ένας συνειδητός συνεχιστής του Ντράιζερ, κάτι που δεν είναι μικρό κατόρθωμα. ΒΑΪΣ: Και ο Γουίλιαμ Γκάντις; ΜΠΛΟΥΜ: Όπως όλοι, ποτέ μου δεν κατάφερα να ξεπεράσω το The Recognitions (Οι αναγνωρίσεις), αλλά δεν συμφωνώ με αυτούς που βρήκαν τα άλλα δυο βιβλία ανάλογα του ταλέντου του. Είχα μεγάλη δυσκολία να τα τελειώσω. Φαντάζομαι πως θα γράψει κι άλλο, αλλά φοβάμαι πως είναι από τις περιπτώσεις κάποιου ο οποίος στην αχανή, πρώτη αυτή ανατομία ενός βιβλίου, για να χρησιμοποιήσω την έκφραση του κυρίου Φράι για αυτού του είδους τη μυθιστοριογραφία, που φαίνεται να έχει ξεπεράσει τον εαυτό του στην αρχή... η οποία, χωρίς αμφιβολία, ακολουθεί τη φημισμένη Αμερικανική παράδοση. ΒΑΪΣ: Ο Σολ Μπέλοου; ΜΠΛΟΥΜ: Είναι απόλαυση να τον διαβάζει κανείς, αλλά δεν περιπλέκει τα πράγματα αρκετά ούτε για τον εαυτό του, ούτε για μας. Όπως πολλούς άλλους, θα τον επαινούσα για την σχεδόν Ντικενσιανή ζωντάνια των ελασσόνων ανδρικών χαρακτήρων που κινητοποιούν όλα του τα βιβλία. Ο πρωταγωνιστής, που πάντα είναι κάποια εκδοχή του εαυτού του, ακόμα και στο Χέντερσον (Henderson), είναι σταθερά μια παράλογη αποτυχία, και οι γυναίκες, όπως γνωρίζουμε, είναι εξίσου παράλογες· είναι φαντασιώσεις τρίτης διαλογής. Η αφήγηση δεν είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Οι κοσμικές του απόψεις είναι ανάλογες του Άλαν Μπλουμ, ο οποίος λες και προέρχεται από αυτές. Και δεν είμαι θαυμαστής του «άλλου Μπλουμ», όπως είναι γνωστό. Σε γενικές γραμμές, ο Μπέλοου είναι κατά τη γνώμη μου ένα ταλέντο που πήγε χαμένο, παρότι είμαι βέβαιος πως δεν θα χαιρόταν αν το άκουγε. Έχω να αντιπαραβάλω ένα εξαιρετικό ταλέντο, τον Φίλιπ Ροθ. Θεωρώ πως ο Φίλιπ Ροθ γράφει το ένα καλό βιβλίο πίσω από το άλλο, αν και είναι εντυπωσιακά υποτιμημένος. Μου φαίνεται περίεργο πως ο Φίλιπ είναι τόσο υποτιμημένος όταν έχει ένα τόσο ευρύ αναγνωστικό κοινό και τόση αμφιλεγόμενη φήμη, αλλά η Απάτη δεν είχε την απήχηση που άξιζε σε αυτό αριστούργημα. ΒΑΪΣ: Αντιμετωπίστηκε σαν πείραμα ή σαν ενός είδους απομεινάρι από— ΜΠΛΟΥΜ: —από την Αντιζωή. Λοιπόν, η Αντιζωή, φυσικά, άξιζε τους διθυράμβους. Είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο, παρότι εγώ θα το έβαζα μια σκάλα κάτω από την τριλογία του Ζούκερμαν Δεσμώτη με την υπέροχη coda Το όργιο στην Πράγα. Ακόμα πιστεύω πως το Η ζωή μου ως άντρας και, φυσικά, το Σύνδρομο Πόρτνοϊ είναι υπέροχα βιβλία. Υπάρχει το καταπληκτικό επεισόδιο με την πόρνη του Κάφκα στον Καθηγητή του πόθου. Έχω γράψει αρκετά για τον Φίλιπ. Μετά από ένα μάλλον ατυχές προσωπικό βιβλίο με τίτλο Τα γεγονότα, που δυσκολεύτηκα να τελειώσω, έγραψε ένα βιβλίο για τον συχωρεμένο τον πατέρα του με τίτλο Πατρική κληρονομιά, το οποίο είναι ταυτόχρονα όμορφο και πολύ συγκινητικό, ένα πραγματικό κατόρθωμα. Ο Ροθ είναι ένας μυθιστοριογράφος με μεγάλες αρετές. Έχει μια αξεπέραστη αφηγηματική ζωντάνια, και επίσης –και θα επιμείνω σε αυτό– είναι εξαιρετικά δύσκολο να γράφει κανείς επιτυχημένα χιουμοριστικά μυθιστορήματα και, παρ’ όλο που το γέλιο που προκαλεί ο Φίλιπ είναι ιδιαιτέρως επώδυνο, είναι ένας αυθεντικά κωμικός συγγραφέας. Δεν είμαι καθόλου βέβαιος αν έχουμε κάποιον άλλον αυθεντικά κωμικό συγγραφέα με τέτοιο ταλέντο. Ο Χαρτ Κρέιν, περ. 1930. Φωτογραφία του Γουόκερ Έβανς. Εθνική Πινακοθήκη Αυστραλίας. ΒΑΪΣ: Έχετε γράψει πως η ποίηση βρίσκεται σε ένα εξαιρετικό επίπεδο αυτή τη στιγμή. Ισχύει το ίδιο και για την μυθιστοριογραφία; ΜΠΛΟΥΜ: Παρότι διαβάζω πολύ και γράφω για αυτά που διαβάζω τα τελευταία χρόνια, μου είναι πολύ δύσκολο να παίρνω σταθερές δόσεις από το τωρινό καλειδοσκόπιο της Αμερικανικής μυθιστοριογραφίας. Ο πιο επιφανής εν ζωή συγγραφέας αφηγήσεων –δύσκολα τον αποκαλεί κανείς μυθιστοριογράφο– είναι ο Τόμας Πίντσον, αλλά το τελευταίο του βιβλίο, το Βάινλαντ (Vineland), ήταν καταστροφή. Για να πω την αλήθεια, δεν μπορώ να σκεφτώ καταστροφή ανάλογου μεγέθους στην σύγχρονη Αμερικανική λογοτεχνία. Το να έχει γράψει κανείς την υπέροχη ιστορία του Βύρωνα του λαμπτήρα στο Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας, να έχει γράψει κανείς το Η συλλογή των 49 στο σφυρί και μετά να μας δίνει ένα έργο απόλυτης ανικανότητας, αυτό το απίστευτα κενό βιβλίο που διάβασα με έκπληξη και δυσπιστία, το οποίο δεν περιλαμβάνει ούτε μια πρόταση άξια λόγου, είναι βαθιά απογοητευτικό. ΒΑΪΣ: Έχετε να απαντήσετε κάτι στο άρθρο του Τομ Γουλφ που υποστηρίζει τα μεγάλα μυθιστορήματα α λα Βικτόρ Ουγκό; ΜΠΛΟΥΜ: Είναι προφανές πως επαινεί το δικό του Τα πυρά της ματαιοδοξίας (Bonfire of the Vanities), κάτι απολύτως λογικό για έναν αρθρογράφο που έγινε συγγραφέας. Αλλά με όλο το σεβασμό που τρέφω στον Τομ Γουλφ, έναν συμπαθέστατο άνθρωπο και συμφοιτητή μου στο Γέιλ, και όντας από τους αναγνώστες που του άρεσε το Τα πυρά της ματαιοδοξίας, βρήκα λίγες διαφορές μεταξύ του μυθιστορήματος και μιας συλλογής με άρθρα. Χρησιμοποίησε την έφεσή του και το ταλέντο του στην συγγραφή δημοσιογραφικών άρθρων και το μετατόπισε λίγο πιο κοντά στο κενό· αλλά οι χαρακτήρες είναι ονόματα τυπωμένα στη σελίδα – δεν προσπαθεί να τους αναπτύξει περαιτέρω. Γράφει για τις κοινωνικές πιέσεις με έναν εξαιρετικά ζωντανό τρόπο. Αλλά πάντα είχε αυτή την ικανότητα. Είναι ακόμα μέρος του ευρύτερου εκείνου κινήματος που εξύψωσε ένα ιδιαίτερο είδος εξεζητημένης δημοσιογραφίας σε ένα πεδίο που αγγίζει την αισθητική. Από την άλλη μεριά, πρέπει να ομολογήσω πως θα προτιμούσα να ξαναδιαβάσω τα Πυρά της ματαιοδοξίας παρά να ξαναδιαβάσω ένα ακόμα τόμο με τον Ράμπιτ του κυρίου Άπνταϊκ. Βέβαια, δεν υπάρχει αμοιβαίος σεβασμός μεταξύ του κύριου Άπνταϊκ και εμού. ΒΑΪΣ: Είχατε ποτέ προστριβές με φίλους ή συγγραφείς για τους οποίους έχετε γράψει κριτική; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν θα έλεγα προστριβές. Ο κύριος Στάιρον, ο οποίος, προφανώς, είχε τα προβλήματά του τα οποία κατανοώ, βρισκόταν μια φορά στο σπίτι του Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν, όταν τόλμησα να διαφωνήσω μαζί του σχετικά με το ζήτημα της λογοτεχνικής κρίσης, σηκώθηκε και είπε: Η γνώμη σου δεν μετράει, είσαι απλά ένας δάσκαλος ‒ κάτι που ακόμα μου φαίνεται το πιο περίεργο πράγμα που με έχει αποκαλέσει σύγχρονος συγγραφέας. Θεωρώ πως η ποίηση του Γουόρεν ήταν μακράν καλύτερη από τα τελευταία του μυθιστορήματα, και προσπαθούσα να πείσω τον Κόκκινο[1] να σταματήσει να γράφει μυθιστορήματα. Το A Place to Come to (Ένα μέρος για να ’ρθείς), το οποίο ο Κόκκινος θεωρούσε μέχρι να πεθάνει βιβλίο ισάξιο με τα World Enough and Time (Κόσμος αρκετός και χρόνος), At Heaven’s Gate (Στην πύλη του ουρανού), Όλοι οι άνθρωποι του βασιλιά (All the King’s Men) και το Night Rider (Ο καβαλάρης της νύχτας), είναι ένα θνησιγενές και τρομακτικά βαρετό βιβλίο, κάτι που λέω με μεγάλη λύπη. Από την άλλη μεριά, η ποίηση του Κόκκινου Γουόρεν από το Incarnations (Ενσαρκώσεις) του 1966 μέχρι το τέλος (σταμάτησε να γράφει ποίηση τα τελευταία χρόνια γιατί ήταν πολύ άρρωστος) ήταν συστηματικά έργο μεγάλου ποιητή. ΒΑΪΣ: Υπάρχουν νεότεροι συγγραφείς που σας αρέσουν; ΜΠΛΟΥΜ: Μου αρέσει ο Τεντ Μούνεϊ. Θεωρώ πως κάτι συμβαίνει στα βιβλία του. Το Traffic and Laughter (Κυκλοφορία και Γέλιο), μου μόλις τελείωσα, έχει σίγουρα κάτι το ιδιαίτερο – είναι βέβαιο πως έχει μεγάλη ένταση. Δεν ξέρω, υπάρχουν τόσο πολλοί που είναι δύσκολο να επιλέξει κανείς. Είναι γενικά πιο εύκολο να σκέφτεται κανείς ποιητές απ’ ό,τι μυθιστοριογράφους. Είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει ένας μυθιστοριογράφος. Το είδος μοιάζει να μην είναι γόνιμο πια, με την εξαίρεση πιθανώς του Ντον ΝτεΛίλλο, που είναι ένας λαμπρός επινοητής. ΒΑΪΣ: Ποια είναι η κατεύθυνση που πιστεύετε ότι θα ακολουθήσει το μυθιστόρημα; ΜΠΛΟΥΜ: Φαντάζομαι πως στην Αμερική έχουμε όλο και μεγαλύτερη τάση προς τρομακτικά οράματα για την καινούργια χιλιετηρίδα. Δεν θα μου έκανε εντύπωση ακόμα και η θρησκευτική διάσταση, η σατιρική διάσταση, μια ακόμα πιο αποκαλυπτική διάσταση από αυτήν που έχουμε συνηθίσει. Πιστεύω πως το είδος της φαντασίας θα εξελιχθεί ακολουθώντας νέες παραλλαγές. ΒΑΪΣ: Θεωρείτε πως μπορεί να εκλείψει το μυθιστόρημα – ή ακόμα και η ποίηση; ΜΠΛΟΥΜ: Μου έρχεται στον νου ο στίχος του Στίβενς από το “Σελαγισμοί του Φθινοπώρου” (“The Auroras of Autumn”) όπου μιλά για «τον ύστατο διάκοσμο της σκιάς». Πάντα θα υπάρχει ένας ακόμη διάκοσμος στη λογοτεχνία. Μοιάζει με τον τελευταίο και μετά αποδεικνύεται πως δεν είναι – πάλι, και πάλι. Τον αποχαιρετούμε ξανά και ξανά, ο ίδιος ο διάκοσμος αποχαιρετά τον εαυτό του, αλλά μετά διαιωνίζεται. Είναι κάτι που οφείλει να μας εντυπωσιάζει και να μας χαροποιεί. Όταν είχα παρουσιάσει τον Τζον Άσμπερι σε μια ποιητική βραδιά παλιά στο Γέιλ, άκουσα για πρώτη φορά το “Wet Casements” (“Υγρά παραθυρόφυλλα”). Πόσο κατασπάραξε την ψυχή μου την πρώτη φορά που το άκουσα! Κάθε φορά που απαγγέλλω το συγκεκριμένο ποίημα και θυμάμαι την πρώτη εκείνη εμπειρία να τον ακούω να το διαβάζει ο ίδιος, είναι δύσκολο να πιστέψω πώς ένα ποίημα μπορεί να είναι πιο ολοκληρωμένο. Σίγουρα δεν είναι μια τέχνη που φθίνει ή έχει τελειώσει από τη στιγμή που ποιήματα σαν το “Υγρά παραθυρόφυλλα” είναι ακόμα εφικτά. ΒΑΪΣ: Θέλω να σας ρωτήσω για την περίοδο στα μέσα της δεκαετίας του 1960, την οποία έχετε περιγράψει ως περίοδο μεγάλης αναταραχής και μετάβασης για σας. Σας είχαν απορροφήσει τα δοκίμια του Έμερσον. ΜΠΛΟΥΜ: Ναι, άρχισα να τον διαβάζω από το πρωί μέχρι το βράδυ, και ταυτόχρονα διάβαζα Φρόυντ. Οι γύρω μου με κοίταζαν με ανοιχτό το στόμα και μου έλεγαν: Δεν θα διαβάσεις Θορώ; Αυτός τουλάχιστον έχει πράγματα να πει. Και τους κοίταζα έκπληκτος και τους έλεγα αυτό που είναι πραγματικότητα, πως δηλαδή ο Θορώ προκύπτει από τον Έμερσον και είναι ελάσσων σε σύγκριση μαζί του. Ο Έμερσον είναι ο Θεός. ΒΑΪΣ: Κάνατε ψυχανάλυση την περίοδο εκείνη. Πώς είχε πάει; ΜΠΛΟΥΜ: Όπως μου είχε πει και ο λαμπρός μου ψυχαναλυτής στο τέλος της διαδικασίας, δεν υπήρξε αυθεντική στιγμή μεταβίβασης. ΒΑΪΣ: Δεν μπορούσατε να αποδεχτείτε την εξουσία του; ΜΠΛΟΥΜ: Θεωρούσα και ακόμα θεωρώ πως είναι ένας πολύ συμπαθής άνθρωπος, αλλά όπως είχε σχολιάσει ειρωνικά, τον πλήρωνα για του δίνω διαλέξεις αρκετές φορές την εβδομάδα για τον σωστό τρόπο ανάγνωσης του Φρόυντ. Θεωρούσε πως αυτό ήταν αυτοκαταστροφικό και για τους δυο μας. ΒΑΪΣ: Μπορεί μια επιτυχημένη ψυχαναλυτική διαδικασία να συνδέεται τόσο στενά με έναν συγκεκριμένο τρόπο προσέγγισης στον Φρόυντ; ΜΠΛΟΥΜ: Πιστεύω πως μια επιτυχημένη ψυχαναλυτική διαδικασία είναι κάτι οξύμωρο. ΒΑΪΣ: Είναι πάντα χρονοβόρα; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν γνωρίζω ούτε έναν που να έχει ωφεληθεί από την Φροϋδική, ή οποιουδήποτε άλλου τύπου, ψυχανάλυση. Απλά στεγνώνουν σαν άνθρωποι. Βιώνουν το απόλυτο ξόδεμα του πάθους. Μπορεί να γίνονται καλύτεροι άνθρωποι, αλλά γίνονται επίσης στάσιμοι και βαρετοί, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Σαν τυρί που έχει μπαγιατέψει, ή σαν μαραμένα λουλούδια. ΒΑΪΣ: Είχατε φοβηθεί πως θα χάνατε την δημιουργικότητά σας; ΜΠΛΟΥΜ: Όχι, όχι, δεν ήταν αυτό το ζήτημα. ΒΑΪΣ: Αντιμετωπίζατε όμως πρόβλημα με το γράψιμο τότε. ΜΠΛΟΥΜ: Σίγουρα. Περνούσα τη μια κρίση μετά την άλλη. Ήταν, υπό κάθε έννοια, «το μέσο του ταξιδιού». Από την άλλη μεριά, αυτό είχε ξανασυμβεί πολλές φορές. Ακόμα και τώρα που είμαι εξήντα χρονών αισθάνομαι πως είμαι στο μέσο του ταξιδιού. Έτσι είναι η λογοτεχνία. Κανείς πρέπει να συνεχίζει. ΒΑΪΣ: Θεωρείτε πως είστε δύσκολος κριτικός, με την έννοια που έχετε χαρακτηρίσει κάποιους μυθιστοριογράφους και ποιητές ως «δύσκολους»; ΜΠΛΟΥΜ: Θεωρώ, αγαπητέ μου, πως οι περισσότεροι στις μέρες μας θα έχουν την ευγένεια να με αποκαλέσουν δύσκολο. Οι νεότεροι συνάδελφοί μου και τα μέλη αυτού που έχω αποκαλέσει Σχολή της Μνησικακίας με περιγράφουν, φαντάζομαι, σαν κάποιον που χαρακτηρίζεται από μια εμμονή με την προσωπικότητά του, και όχι σαν κάποιον με ένα υπέροχο, ελεύθερο και γενναιόδωρο κοινωνικό όραμα. Ένας εξ αυτών με αποκαλεί συστηματικά Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Δεν υπάρχει τρόπος αντιμετώπισης αυτών των ανθρώπων. Ουδέποτε έχουν συγκινηθεί από τη λογοτεχνία. Πολλοί από αυτούς είναι πρώην φοιτητές μου και τους ξέρω καλά. Έχουν αποκτήσει πλέον μανία με τις έννοιες της εξουσίας και του φύλου. Αλλά όχι. Η αγωνία της επίδρασης είναι ένα δύσκολο βιβλίο. Όπως είναι και το Kabbalah and Criticism (Καμπάλα και Κριτική). Είναι βιβλία στα οποία προσπαθεί κανείς να ανακαλύψει κάτι. Αλλά το Ruin the Sacred Truths (Καταστρέψτε τις ιερές αλήθειες) είναι ένα πολύ διαφορετικό βιβλίο από τα προγενέστερα, ένα πολύ απλό βιβλίο, και αρκετά διαφανές στις προθέσεις του. Πέραν της γήρανσης, και εύχομαι της ωρίμανσης, ο βασικός λόγος είναι πως πλέον γράφω με το ιδεώδες του Τζόνσον στο μυαλό –το οποίο, φυσικά, δεν υπάρχει πια– που είναι ο κοινός αναγνώστης. Δεν μου περνάει από το μυαλό να χρησιμοποιήσω πλέον κάποια υπερβολικά τεχνική λέξη ή όρο αν μπορώ να το αποφύγω, και δεν νομίζω πως υπάρχει ούτε μια στο Καταστρέψτε τις ιερές αλήθειες εκτός από τη λέξη δεδομενικότητα (facticity). Χρησιμοποιώ τον όρο και μετά τον απορρίπτω. Δεν νομίζω πως το συγκεκριμένο βιβλίο περιλαμβάνει ίχνος από το ιδιαίτερο λεξιλόγιό μου, για το οποίο έχω κατηγορηθεί στο παρελθόν (και το οποίο είχε σαν στόχο να εκθέσει πόσο αυθαίρετη ήταν πάντα, και οφείλει να είναι, η κριτική και η ρητορική ορολογία). Ούτε θεωρώ πως κάποιος πρέπει απαραίτητα να έχει διαβάσει το Καμπάλα και Κριτική ή το A Map of Misreading (Ένας χάρτης της παρανάγνωσης) ή οποιοδήποτε άλλο βιβλίο μου για να καταλάβει το Καταστρέψτε τις ιερές αλήθειες. Είναι ένα γενικό βιβλίο περί λογοτεχνικής κριτικής. ΒΑΪΣ: Πώς ερμηνεύετε ιστορικά τη Σχολή της Μνησικακίας; ΜΠΛΟΥΜ: Στα πανεπιστήμια, η πιο εντυπωσιακή και καταδικαστέα εξέλιξη προέκυψε πριν από είκοσι περίπου χρόνια, γύρω στο 1968, και αποδείχτηκε πως η επίδρασή της ήταν μακρόβια, και είναι ακόμα διάχυτη. Ξαφνικά ένα σωρό άνθρωποι, καθηγητές, μεταπτυχιακοί και προπτυχιακοί φοιτητές, άρχισαν να κατηγορούν το πανεπιστήμιο όχι μόνο για τα δικά τους, χειροπιαστά δεινά και τις παρατυπίες τους, αλλά για όλα τα στραβά της ιστορίας και της κοινωνίας. Κατηγορήθηκαν, και εν πολλοίς κατηγορούνται ακόμα, από την εκκολαπτόμενη Σχολή της Μνησικακίας και των συνεχιστών της λες και αυτοί έφεραν τα δεινά αυτά, αλλά και, παραδόξως, λες και είχαν συνεισφέρει στη δημιουργία των δεινών αυτών και, ακόμα πιο παραδόξως, απολύτως σουρεαλιστικά, λες και είχαν την ικανότητα να τα εξαλείψουν. Συμβαίνει ακόμα – αυτή η προσπάθεια να προσάψουν ταυτόχρονα υπαιτιότητα και μια αποκαλυπτική δυνατότητα στα πανεπιστήμια. Ζητούν από τα πανεπιστήμια να καταλάβουν το πεδίο που κάποτε καταλάμβανε η θρησκεία, η φιλοσοφία και η επιστήμη. Αυτές είναι οι εννοιολογικές μονάδες μας. Μας απογοήτευσαν. Ολόκληρη η ιστορία του Δυτικού πολιτισμού, από τις μέρες των Αλεξανδρινών μέχρι σήμερα, δείχνει πως όταν αποτυγχάνουν οι εννοιολογικές μέθοδοι, τότε προκύπτει ο λογοτεχνικός πολιτισμός. Αυτό δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό, αλλά ο τρόπος που εξελίσσονται τα πράγματα. Και δεν μπορούμε να ζητήσουμε από τη λογοτεχνία ή από τους εκπροσώπους του λογοτεχνικού πολιτισμού, τόσο εντός όσο και εκτός του πανεπιστημίου, να σώσουν την κοινωνία. Μιλάμε για ανθρώπινες αισθήσεις και εντυπώσεις, που δεν εφαρμόζονται με ιδιαίτερη επιτυχία σε κοινωνικούς κανόνες ή δομές. ΒΑΪΣ: Πώς αντιδρά κανείς στη Σχολή της Μνησικακίας; Δηλώνοντας πως είναι αισθητικιστής; Πορτρέτο του Χέρμαν Μέλβιλ από τον Τζόζεφ Όριελ Ήτον, 1870, λάδι σε καμβά, 67,3 x 54,6 cm, Βιβλιοθήκη Χότον, Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. ΜΠΛΟΥΜ: Αυτό κάνω πλέον, φυσικά, σε ένδειξη οργής στη σχολή τους, όπως και στην ολέθρια ανοησία που υπάρχει. Σίγουρα θεωρώ τον εαυτό μου αισθητικιστή με την έννοια του Ράσκιν, ή σε μεγάλο βαθμό του Έμερσον, και σίγουρα του θεϊκού Ουόλτερ και του απόλυτου Όσκαρ. Προϋποθέτει μεγάλο βαθμό εμπλοκής αυτός ο τρόπος αυτοπροσδιορισμού. Η λογοτεχνική κριτική στις Ηνωμένες Πολιτείες χωρίζεται όλο και περισσότερο σε μια πολύ χαμηλού επιπέδου λογοτεχνική δημοσιογραφία και σε αυτό που θεωρώ ως μεγάλη καταστροφή, την λογοτεχνική κριτική στα πανεπιστήμια, ειδικότερα στις νεότερες γενιές. Υπάρχουν στρατιές φοιτητών που έχουν διαβάσει τον παράλογο Λακάν αλλά δεν έχουν ποτέ τους διαβάσει Έντμουντ Σπένσερ, ή έχουν διαβάσει πολύ Φουκώ και Ντεριντά αλλά ελάχιστο Σαίξπηρ ή Μίλτον. Αυτό είναι μια προφανής ήττα για την λογοτεχνική μελέτη. Όταν ήμουν νέος στη δεκαετία του 1950 και ξεκινούσα τη σταδιοδρομία μου, δήλωνα πως το επάγγελμα που είχα επιλέξει έμοιαζε με κοσμικό ιερατείο, ή με ομάδα λογίων. Είχα προφανώς στον νου μου την Αγγλο-Καθολική Νέα Κριτική υπό την εποπτεία και ημιθεότητα του Τ. Σ. Έλιοτ. Αλλά συνειδητοποίησα προς το τέλος της μέσης ηλικίας πως, ούτε καλώς ούτε κακώς, περιτριγυριζόμουν από το αίσθημα υπεροψίας εκτοπισμένων κοινωνικών λειτουργών, έναν όχλο από τρωκτικά που κατευθύνονται στη θάλασσα κουβαλώντας τα ακαδημαϊκά τους ενδιαφέροντα προς την καταστροφή. Η Σχολή της Μνησικακίας είναι ένα εντυπωσιακό μίγμα των φεμινιστριών τελευταίας κοπής, Λακανικών, όλο αυτό το σημειωτικό κακάρισμα, οι πρόσφατοι ψευδο-Μαρξιστές, οι αποκαλούμενοι Νέοι Ιστορικιστές, που δεν είναι ούτε νέοι ούτε ιστορικιστές, και οι αποδομιστές τρίτης γενιάς, που πιστεύω δεν έχουν ουδεμία σχέση με την λογοτεχνική αξία. Είναι ένα ευτελές φαινόμενο. Αλλά είναι διαδεδομένο, και φαίνεται να ενδυναμώνεται αντί να φθίνει. Είναι πλέον σπάνιο να συναντήσει κανείς έναν κριτικό, είτε εντός είτε εκτός της ακαδημαϊκής κοινότητας, όχι μόνο στον αγγλόφωνο κόσμο, αλλά και στη Γαλλία και στην Ιταλία, που να έχει μια αυθεντική προσήλωση στις αισθητικές αξίες, που διαβάζει για την απόλαυση της ανάγνωσης, και που εκτιμά πάνω από όλα μια ιστορία ή ένα ποίημα για αυτό που είναι. Η ανάγνωση έχει γίνει μια πολύ περίεργη δραστηριότητα. Έχει μετατραπεί σε μια μεροληπτική διαδικασία. Η εμμονή με αυτή την μέθοδο, ή την υποτιθέμενη μέθοδο, έχει οδηγήσει τη λογοτεχνία στον αφανισμό. Η κριτική ξεκινά –οφείλει να ξεκινά– με ένα πραγματικό πάθος για το διάβασμα. Μπορεί να έρθει σε κάποιον στην εφηβεία, ή όταν είναι γύρω στα είκοσι, αλλά πρέπει κανείς να ερωτευτεί τα ποιήματα. Πρέπει να ερωτευτεί κανείς αυτό που ονομάζαμε παλιά «φαντασιακή λογοτεχνία» (imaginative literature). Και όταν είναι κανείς ερωτευμένος με τον τρόπο αυτό, με ή χωρίς την καθοδήγηση από καλούς καθηγητές, θα καταλήξει στην επαφή με το Υψηλό (the sublime). Και με το που φτάσει κανείς εκεί, μετατίθεται στην αγωνιστική φάση, ακόμα και αν κάποιος δεν είναι εκ φύσεως αγωνιστικός. Τελικά, το πνεύμα που καθιστά κάποιον οπαδό ενός αθλητή ή μιας ομάδας είναι διαφορετικό μόνο σε βαθμό, αλλά όχι σε ουσία, από το πνεύμα που σε διδάσκει να προτιμάς έναν ποιητή και όχι κάποιον άλλον, ή αυτόν τον μυθιστοριογράφο και όχι κάποιον άλλον. Θέλω να πω πως υπάρχει το στοιχείο του ανταγωνισμού σε κάθε στάδιο της εμπειρίας μας ως αναγνώστες. Δεν υπάρχει εναλλακτική. Μπορεί να το μαθαίνει κανείς αυτό πληρέστερα όσο μεγαλώνει, αλλά τελικά επιλέγεις βιβλία, ή επιλέγεις ποιήματα, με τον ίδιο τρόπο που επιλέγεις ανθρώπους. Δεν μπορείς να γίνεις φίλος με όλους τους ανθρώπους που γνωρίζεις, και θεωρώ πως το ίδιο συμβαίνει με αυτά που διαβάζει κανείς. ΒΑΪΣ: Προβλέπετε κάποια αλλαγή, ή βελτίωση, στην κριτική διαδικασία; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν πιστεύω στους μύθους παρακμής ή στους μύθους προόδου, ακόμα και σε ό,τι έχει να κάνει με την λογοτεχνική κοινότητα. Ο κόσμος δεν γίνεται ούτε καλύτερος, ούτε χειρότερος· απλά γίνεται γηραιότερος. Ο κόσμος μεγαλώνει, χωρίς να γίνεται ούτε καλύτερος, ούτε χειρότερος, και αυτό ισχύει και για τη λογοτεχνία. Αλλά θεωρώ πως το άχρωμο φαινόμενο της εποχής μας που ονομάζεται λογοτεχνικές σπουδές στα πανεπιστήμια θα βρει τη δική του λύση. Θέλω να πω πως, αργά ή γρήγορα, οι φοιτητές και οι καθηγητές θα βαρεθούν τρομερά με την τεχνοκρατική κοινωνική ενασχόληση που υπάρχει πια. Θα υπάρξει μια επιστροφή στις αισθητικές αξίες και επιθυμίες, ή οι άνθρωποι αυτοί θα βρουν να κάνουν κάτι άλλο με τον χρόνο τους. Αλλά βρίσκω μεγάλες δόσεις υποκρισίας σε αυτό που κάνουν. Είναι κουραστικό να έρχεται αντιμέτωπος κανείς με μύθους όπως «Η κοινωνική ευθύνη του κριτικού» ή «H πολιτική ευθύνη του κριτικού». Θα προτιμούσα να μπω σε ένα βιβλιοπωλείο και να βρω ένα βιβλίο με τον τίτλο «Οι αισθητικές ευθύνες ενός πολιτικού» ή «Oι λογοτεχνικές ευθύνες ενός μηχανικού». Η κριτική δεν είναι πρόγραμμα κοινωνικής βελτίωσης ούτε μηχανή κοινωνικής αλλαγής. Δεν βλέπω πώς θα μπορούσε να ισχύει κάτι τέτοιο. Αν ψάχνει κανείς να βρει το καλύτερο παράδειγμα ενός κοινωνικά ριζοσπαστικού κριτικού, αυτός είναι ο Ουίλιαμ Χάζλιτ. Αλλά ο αριστερόφρων κοινωνικός ακτιβισμός του δεν επηρεάζει τις αισθητικές του κρίσεις, ούτε επιχειρεί να μετατρέψει την φαντασιακή λογοτεχνία σε επανάσταση. Δεν θα βρει κανείς διαφορές στις αισθητικές αποκρίσεις του Χάζλιτ και του Δρ. Σάμιουελ Τζόνσον περί Μίλτον, παρότι ο Δρ. Τζόνσον ήταν αναμφίβολα δεξιών πεποιθήσεων, ενώ ο Χάζλιτ, ως γνωστόν, ήταν οπαδός της Γαλλικής Επανάστασης και του Αγγλικού ριζοσπαστισμού. Αλλά δεν μπορώ να ανιχνεύσω μια ιδιοσυγκρασία ζωής ή λογοτεχνίας σαν του Χάζλιτ ή του Τζόνσον στις μέρες μας. Η εποχή μας είναι εξαντλητική. Όλοι φοβούνται απελπιστικά μην τους αποκαλέσουν ρατσιστές ή σεξιστές, και συμπράττουν –είτε ενεργητικά είτε παθητικά– στην σχεδόν απόλυτη διάλυση των λογοτεχνικών κριτηρίων, τόσο εντός όσο και εκτός των πανεπιστημίων, όταν ασχολούνται μόνο με κείμενα μαύρων, Ισπανόφωνων ή, σε πολλές περιπτώσεις, γυναικών. ΒΑΪΣ: Αυτό το ρεύμα βοήθησε στην εμβάθυνση σε κάποια πολύ σημαντικά μυθιστορήματα. Εσείς είστε θαυμαστής, για παράδειγμα, του Αόρατου ανθρώπου του Ραλφ Έλισον. ΜΠΛΟΥΜ: Α, εδώ μιλάμε για μια ακραία εξαίρεση. Τι μπορεί να συγκριθεί με τον Αόρατο άνθρωπο; Στο Their Eyes Were Watching God (Τα μάτια τους έβλεπαν τον Θεό) της Ζόρα Νιλ Χέρστον υπάρχει μια αίσθηση έντασης και αυστηρού ελέγχου του λογοτεχνικού υλικού. Είναι πράγματι ένα πολύ καλό βιβλίο. Είχα εκπλαγεί και το είχα απολαύσει όταν το είχα πρωτοδιαβάσει, και έχει αντέξει πολλαπλές μεταγενέστερες αναγνώσεις. Αλλά αυτό και ο Αόρατος άνθρωπος είναι τα μόνα έργα μεγάλης κλίμακας που έχω διαβάσει από Αφροαμερικανούς του 20ού αιώνα που έχουν πιθανότητες να επιβιώσουν. Ένα βιβλίο σαν το Πορφυρό χρώμα δεν έχει ίχνος αισθητικού ενδιαφέροντος ή αξίας, όμως έχει υμνηθεί υπέρ του δέοντος και διδάσκεται στα πανεπιστήμια. Είναι προφανώς μια εποχή όπου η πολιτισμική και η κοινωνική ενοχή έχει αναλάβει τα ηνία. ΒΑΪΣ: Γνωρίζω πως το ίδιο πιστεύετε για τη φεμινιστική κριτική. ΜΠΛΟΥΜ: Συμπαθώ ιδιαίτερα τις φεμινίστριες κριτικούς, κάποιες εκ των οποίων είναι στενές μου φίλες, αλλά είναι γνωστό τοις πάσι πως δεν είμαι ιδιαιτέρως θετικός απέναντι στην φεμινιστική κριτική. Η πραγματική δοκιμασία είναι να βρει κανείς έργα, τόσο του παρελθόντος όσο και σύγχρονα, από γυναίκες συγγραφείς που έχουμε υποτιμήσει, και έτσι να έρθουμε εκ νέου σε επαφή μαζί τους και να μάθουμε να τα διαβάζουμε περισσότερο προσεκτικά ή με πιο χρήσιμο τρόπο. Με βάση αυτή τη δοκιμασία, οι φεμινίστριες έχουν αποτύχει γιατί δεν έχουν προσθέσει ούτε μια συγγραφέα στον κανόνα. Οι γυναίκες συγγραφείς που έχουν αξία –οι Τζέιν Ώστεν, Τζορτζ Έλιοτ, Έμιλι Ντίκινσον, Ίντιθ Γουόρτον, Γουίλα Κάθερ, και άλλες οι οποίες πάντα είχαν αισθητική σημασία– δεν έχουν πάψει να επηρεάζουν. Δεν εκτιμώ την Ελίζαμπεθ Μπίσοπ ή την Μέι Σγουένσον ασχέτως από την ύπαρξη της φεμινιστικής κριτικής. Κοιτάζω αυτά που μου παρουσιάζει η φεμινιστική κριτική και κουνάω το κεφάλι μου. Στην καλύτερη περίπτωση, παραδέχομαι πως οι προσθέσεις τους είναι καλές. Απλά δεν το θεωρώ λογοτεχνική κριτική. ΒΑΪΣ: Δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ενός είδους κοινωνικής ή πολιτικής λογοτεχνικής κριτικής; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν ασχολούμαι με την πολιτική ή την κοινωνική κριτική. Αν κάποιοι θέλουν να την εξασκούν, είναι δικό τους θέμα. Δεν είναι δικό μου, για όνομα του Θεού. Αν δεν με βοηθά να διαβάσω ένα βιβλίο με αισθητική αξία, τότε δεν με ενδιαφέρει καθόλου αυτού του είδους η κριτική. Δεν συμμερίζομαι ούτε λεπτό την άποψη πως οποιοδήποτε κοινωνικό, φυλετικό, εθνικό ή «ανδρικό» προνόμιο μπορεί να καθορίσει τις αισθητικές μου επιλογές. Έχω πολύ μεγάλη εμπειρία, γνώση και ένστικτο που με διαβεβαιώνει για αυτό. ΒΑΪΣ: Πώς αντιδράτε με τις πρόσφατες συζητήσεις περί «κανονιστικού προβλήματος»; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια αντανάκλαση της παρούσης ακαδημαϊκής και κοινωνικής πολιτικής στις ΗΠΑ. Η παλιά δοκιμασία που όριζε ένα έργο ως κανονιστικό είναι αν προκαλεί ισχυρές μετέπειτα αναγνώσεις, είτε στη μορφή καθαρών ερμηνειών, είτε ως έμμεσων ερμηνευτικών δομών. Δεν υπάρχει περίπτωση τα αγόρια και τα κορίτσια που συνεχώς ασχολούνται με την εξουσία και το φύλο, ή οι νέοι Ιστορικιστές, ή οποιαδήποτε από τις καινούργιες ομάδες, να μας δώσουν νέα κανονιστικά έργα, όπως είναι επίσης βέβαιο πως ούτε η ταραχή των φεμινιστριών, ούτε αυτό που πλέον αποκαλείται Αφροαμερικανική παράδοση θα μας προσφέρει έργα που ανήκουν στον κανόνα. Η Άλις Γουόκερ δεν πρόκειται να μπει στον κανόνα όσα τρωκτικά κι αν παραταχθούν και βροντοφωνάξουν για την αίσθηση του υψηλού που ανιχνεύουν στην ποίησή της. Θεωρώ πως το όλο ζήτημα είναι μια απάτη. Γίνομαι ολοένα και πιο σίγουρος πως ένα τεράστιο μέρος από αυτό που περνά ως λογοτεχνική μελέτη της αποκαλούμενης πολιτικά ορθής ποικιλίας θα παρασυρθεί από το ρεύμα. Είναι ένας κυματισμός. Πέντε χρόνια του δίνω. Έχω δει πολλές μόδες να έρχονται και να παρέρχονται από τότε που ξεκίνησα τη λογοτεχνική μελέτη. Μετά από σαράντα χρόνια μπορεί κανείς να ξεχωρίσει το εφήμερο, επιφανειακό κυμάτισμα, από το βαθύτερο ρεύμα μιας αυθεντικής αλλαγής. ΒΑΪΣ: Διδάσκετε Φρόυντ και Σαίξπηρ. ΜΠΛΟΥΜ: Α ναι, όλο και περισσότερο. Λέω συνεχώς στους φοιτητές μου πως δεν με ενδιαφέρει η Φροϋδική ερμηνεία στον Σαίξπηρ, αλλά μια Σαιξπηρική ανάγνωση του Φρόυντ. Κατά κάποιο τρόπο, ο Φρόυντ φαντάζει σαν μια πεζογραφική εκδοχή του Σαίξπηρ, όπου ο Φροϋδικός χάρτης του νου είναι στην πραγματικότητα Σαιξπηρικός. Υπάρχει μεγάλη δόση αγανάκτησης από μεριάς του Φρόυντ σχετικά με το θέμα αυτό, επειδή πιστεύω πως εν μέρει το είχε καταλάβει. Αυτό που θεωρούμε ως Φροϋδική ψυχολογία είναι στην πραγματικότητα επινόηση του Σαίξπηρ και, σε μεγάλο βαθμό, ο Φρόυντ απλώς την κωδικοποιεί. Αυτό δεν θα έπρεπε να μας κάνει εντύπωση. Ο ίδιος ο Φρόυντ μας λέει πως «οι ποιητές προηγήθηκαν εμού», και ο ποιητής είναι προφανώς ο ίδιος ο Σαίξπηρ. Αλλά, ξέρετε, το θέμα είναι πιο βαθύ. Η Δυτική ψυχολογία είναι πολύ περισσότερο μια Σαιξπηρική επινόηση απ’ ό,τι μια Βιβλική επινόηση, και προφανώς δεν είναι ούτε Ομηρική, Σοφόκλεια ή έστω Πλατωνική, όπως δεν είναι ούτε Καρτεσιανή, ούτε Γιουνγκική. Το ζήτημα δεν είναι απλώς πως ο Σαίξπηρ μας προσφέρει τις περισσότερες καθαυτές γνωστικές αναπαραστάσεις· έχω την υποψία πως μπορεί να είχε επινοήσει σε μεγάλο βαθμό το πλαίσιο με το οποίο σκεφτόμαστε την ίδια την γνωστική διαδικασία. Θυμάμαι να λέω κάτι ανάλογο σε ένα σεμινάριο για τον Σαίξπηρ που απευθυνόταν σε καθηγητές, ένας εκ των οποίων εξοργίστηκε και μου είπε: «Συγχέετε τον Σαίξπηρ με τον Θεό». Δεν βλέπω τον λόγο να μην το κάνει κανείς αυτό. Τα περισσότερα που ξέρουμε για το πώς να αναπαριστούμε γλωσσικά την γνωστική διαδικασία και την προσωπικότητα άλλαξαν ριζικά με τον Σαίξπηρ. Το βασικό συμπέρασμα που είχα σαν πυξίδα στη διδασκαλία και στα κείμενά μου για τον Σαίξπηρ ήταν πως δεν υπάρχει κανείς πριν τον Σαίξπηρ που να μας προσφέρει αναπαραστάσεις χαρακτήρων ή ανθρώπινες φιγούρες που μιλούν είτε στον εαυτό τους, είτε σε άλλους, είτε και τα δυο, και μετά εκστομίζουν την σύνθετη σκέψη τους για αυτά που ήδη έχουν πει, είτε στον εαυτό τους, είτε στους άλλους, είτε και τα δύο. Και μετά, στη διαδικασία αυτή του συλλογισμού, υπομένοντας μια σημαντική ή ζωτικής σημασίας αλλαγή, μεταμορφώνονται σε άλλου είδους χαρακτήρα ή προσωπικότητα, και καμία διαφορά, σε διαφορετικό είδος νου. Θεωρούμε δεδομένη αυτή την πορεία της αναπαράστασης. Αλλά δεν υπάρχει πριν τον Σαίξπηρ. Δεν υπάρχει στη Βίβλο. Δεν υπάρχει ούτε στον Όμηρο, ούτε στον Δάντη. Ούτε καν στον Ευριπίδη. Είναι σαφές ποιος είναι ο προπομπός του Σαίξπηρ –αυτός που έδωσε το στίγμα– και αυτός είναι ο Τσώσερ, που είναι ο λόγος για τον οποίο θεωρώ πως η Γυναίκα του Μπαθ εισχωρεί στον Φάλσταφ, και ο Συγχωρητής εισβάλλει στις φιγούρες του Έντμουντ και του Ιάγου. Ως προς την καταγωγή του στοιχείου αυτού στον ίδιο τον Τσώσερ, αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα. Είναι μια πρόκληση που θέτω στους φοιτητές μου. Είναι μέρος της εντυπωσιακής πρωτοτυπίας του Τσώσερ. Αλλά στον Τσώσερ, η αναπαράσταση αυτή προκύπτει στη χάση και στη φέξη, και σε μικρή κλίμακα. Ο Σαίξπηρ το κάνει ασταμάτητα. Είναι το σήμα κατατεθέν του. Η ικανότητα για αυτού του είδους την αναπαράσταση, όπως και το να πείσει τους πάντες πως έτσι είναι η φύση της αναπαράστασης, είναι αμιγώς Σαιξπηρική, μια ικανότητα που μας περιέχει τόσο καθοριστικά ώστε χάνουμε την αίσθηση της πρωτοτυπίας. Όμως η πρωτοτυπία της είναι εντυπωσιακά σύνθετη. Ειρήσθω εν παρόδω, σκεφτόμουν πρόσφατα πώς συσχετίζεται το ζήτημα αυτό με τη Γαλλική παράδοση. Είχα δώσει ένα εξαιρετικό κατ’ εμέ σεμινάριο για τον Άμλετ στους προπτυχιακούς φοιτητές μου στο Γέιλ. Μια ώρα περίπου πριν το μάθημα, μου ήρθε μια σημαντική ιδέα, η οποία μάλλον μπέρδεψε τους φοιτητές μου. Νομίζω πως προσπαθούσα να πω πάρα πολλά ταυτόχρονα. Μου πέρασε ξαφνικά από το μυαλό πως ο μοναδικός κανόνας της Γαλλικής νεοκλασικής σκέψης τον οποίον ακολουθούσαν απολύτως, σχεδόν με θρησκευτική ευλάβεια, οι Γάλλοι θεατρικοί συγγραφείς –και εννοώ τους πάντες, ακόμα και ο Μολιέρος και ο Ρακίνας– ήταν πως δεν υπήρχαν μονόλογοι (soliloquies) ή κατ’ ιδίαν αποσπάσματα (asides). Ασχέτως με τον βαθμό συγγραφικής επιδεξιότητας που απαιτούνταν, ήταν απαραίτητο να εμφανιστεί ένας έμπιστος υπηρέτης επί σκηνής ώστε ο πρωταγωνιστής να έχει την δυνατότητα να απευθύνει τον στοχασμό του ή τον βαθύ συλλογισμό του. Αυτό δεν εξηγεί μόνο γιατί ο Σαίξπηρ δεν απορροφήθηκε ποτέ επιτυχημένα από τους Γάλλους, σε σύγκριση με οποιονδήποτε άλλον Ευρωπαϊκό πολιτισμό, γλώσσα, λογοτεχνία, ή θεατρική παράδοση, αλλά και τις τεράστιες διαφορές μεταξύ του Γαλλικού και του Αγγλο-αμερικανικού τρόπου σκέψης. Εξηγεί επίσης γιατί ο Γαλλικός τρόπος, ο οποίος έχει έναν τόσο παράλογο βαθμό επιρροής πάνω μας σήμερα, είναι παντελώς άσχετος με τη λογοτεχνία μας και τον τρόπο με τον οποίο μιλάμε για τη λογοτεχνία. Μπορώ να σας δώσω ένα επιπλέον παράδειγμα. Είχα δώσει ένα σεμινάριο ενώπιον των καθηγητών στη σχολή πριν αρκετό διάστημα, στο οποίο μιλούσα επί δυο ώρες για τον Σαίξπηρ και την έννοια της πρωτοτυπίας. Στο τέλος, μια γυναίκα που βρισκόταν στο κοινό, καθηγήτρια στο Γέιλ, που άκουγε την ομιλία μου με ανοιχτό το στόμα, και εμφανώς χωρίς να καταλαβαίνει, μου είπε αγανακτισμένη: «Ξέρετε, Καθηγητά Μπλουμ, δεν καταλαβαίνω γιατί μιλάτε περί πρωτοτυπίας. Είναι τόσο ξεπερασμένη έννοια όσο, ας πούμε, η έννοια της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας στην οικονομία». Ήταν παράλογο να βάλω τον εαυτό μου στη θέση να μιλήσω σε ένα μέλος της Σχολής της Μνησικακίας! Ήμουν υπερβολικά ευγενής, ειδικότερα αφότου η συνάδελφός μου Σοσάνα Φέλμαν επενέβη προσπαθώντας να εξηγήσει στην κυρία τι εννοούσα. Αλλά κατάλαβα πως ήταν χάσιμο χρόνου. Είχα μπροστά μου μια κυρία που δεν είχε σημείο εκκίνησης τον Ρακίνα και τον Μολιέρο, αλλά τον Λακάν, τον Ντεριντά και τον Φουκώ. Ακόμα κι αν όντως είχε σημείο εκκίνησης τον Ρακίνα και τον Μολιέρο, πάλι δεν θα είχε καταλάβει τίποτα. Θυμάμαι πως αυτό που πέρασε αστραπιαία από το μυαλό μου ήταν πως μιλούσα για την εξαιρετική πρωτοτυπία συλλογισμού των πρωταγωνιστών του Σαίξπηρ και, βάσει του συλλογισμού αυτού, της μεταμόρφωσής τους. Δεν μπορούσε να το συνειδητοποιήσει αυτό που έλεγα, γιατί κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στο Γαλλικό θέατρο· ο Γαλλικός κριτικός νους δεν έχει καταφέρει να πιστέψει πως κάτι τέτοιο είναι ορθό και αρμόζον. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως αυτό έχει να κάνει με μια αίσθηση ανησυχίας, έναν τρόπο κριτικής κατά τον οποίον η συγγραφική προσωπικότητα δεν ήταν ποτέ ιδιαιτέρως ισχυρή, και συνεπώς θα μπορούσε να πεθάνει. ΒΑΪΣ: Μπορείτε να μας εξηγήσετε πώς παρατηρήσατε το χαρακτηριστικό αυτό για τους πρωταγωνιστές του Σαίξπηρ; ΜΠΛΟΥΜ: Ναι, θυμάμαι ακόμα και τη συγκεκριμένη στιγμή. Δίδασκα τον Βασιλιά Ληρ, και είχα φτάσει σε ένα σημείο στο έργο που πάντα με εντυπωσίαζε. Ξαφνικά συνειδητοποίησα τι γινόταν. Ο Έντμουντ είναι ο πιο συγκλονιστικός κακός χαρακτήρας του Σαίξπηρ, ένας χειριστικός νους τόσο ισχυρός που κάνει τον Ιάγο να φαντάζει υποδεέστερος. Ο Έντμουντ είναι μια περίπλοκη και σαρδόνια συνείδηση που μπορεί να παγιδεύσει τον οποιονδήποτε τυγχάνει να είναι επί σκηνής στον Βασιλιά Ληρ. Είναι τόσο απεχθής που χρειάζεται η παρουσία της Γκόνεριλ και της Ρέιγκαν για να τον φέρουν βόλτα... Τραυματίζεται θανάσιμα λοιπόν από τον αδελφό του· κείτεται στο πεδίο μάχης. Έρχεται η είδηση πως η Γκόνεριλ και η Ρέιγκαν είναι νεκρές – η μια σκότωσε την άλλη και αυτοκτόνησε για χάρη του. Ο Έντμουντ εκστομίζει τον συλλογισμό του και λέει, αναπάντεχα (όλα αυτά σε πέντε λέξεις): «Κι όμως ο Έντμουντ αγαπήθηκε». Κοιτάζει κανείς τις πέντε αυτές λέξεις απολύτως σαστισμένος. Με το που τις λέει, αρχίζει να σκέφτεται δυνατά. Ποιες είναι οι συνέπειες της παραδοχής πως, παρότι οι δυο αυτές γυναίκες ήταν τέρατα της αβύσσου, με είχαν αγαπήσει τόσο πολύ που η μια σκότωσε την άλλη και μετά αυτοκτόνησε. Το εξηγεί αναλυτικά. Λέει: «Η μια την άλλη την φαρμάκωσε για χάρη μου / Και μετά απ’ το δικό της χέρι σφάχτηκε». Και ξαφνικά λέει «Διψάω για ζωή» και μετά, αναπάντεχα, «Κάτι καλό έμελλε να κάνω / παρά την κακιά μου φύση», και ξαφνικά αναφωνεί, αφότου έχει δώσει την διαταγή να θανατωθεί ο Ληρ και η Κορδέλια, «Βιαστείτε» για να αποτρέψει τους θανάτους. Οι απεσταλμένοι δεν προλαβαίνουν. Η Κορδέλια δολοφονείται. Και ο Έντμουντ πεθαίνει. Και αυτή είναι μια συγκλονιστική αλλαγή. Προκύπτει όταν ακούει τον εαυτό του να λέει: «Κι όμως ο Έντμουντ αγαπήθηκε», και με βάση αυτό, αρχίζει να σκέφτεται. Εάν δεν το είχε πει, δεν θα είχε αλλάξει. Δεν υπάρχει τίποτα ανάλογο στην λογοτεχνία πριν από τον Σαίξπηρ. Καθιστά τον Φρόυντ μη αναγκαίο. Η αναπαράσταση της εσωτερικότητας είναι τόσο απόλυτη και ευμεγέθης που δεν έχουμε καμία αναλογία πριν από τότε. ΒΑΪΣ: Άρα η Φροϋδική ανάλυση του Άμλετ από τον Έρνεστ Τζόουνς είναι μη αναγκαία. ΜΠΛΟΥΜ: Είναι πολύ καλύτερη ιδέα να εξακριβώσει κανείς την ανάλυση που προσφέρει ο ίδιος ο Άμλετ περί Οιδιπόδειου συμπλέγματος. Υπάρχει ένα υπέροχο σχόλιο του Α. Σ. Μπράντλεϊ, πως οι βασικοί τραγικοί ήρωες του Σαίξπηρ μπορούν να λειτουργήσουν μόνο εντός των ορίων του έργου στο οποίο βρίσκονται – πως αν ο Ιάγος είχε ανέβει στην ίδια σκηνή με τον Άμλετ, θα είχε πάρει στον Άμλετ περίπου πέντε δευτερόλεπτα για να καταλάβει τι κάνει ο Ιάγος και να παρωδήσει τόσο βάναυσα τον Ιάγο που θα τον οδηγούσε στην τρέλα και στην αυτοκτονία. Με τον ίδιο τρόπο, αν το φάντασμα του νεκρού πατέρα του Οθέλλου εμφανιζόταν στον Οθέλλο και του έλεγε πως κάποιος τον είχε σκοτώσει, ο Οθέλλος θα άρπαζε το σπαθί του και θα είχε σφάξει τον φονιά. Και στις δυο περιπτώσεις δεν θα υπήρχε θεατρικό έργο. Ακριβώς όπως τα έργα θα αλληλοκαταστρέφονταν αν προσπαθούσε κανείς να στρέψει το ένα εναντίον του άλλου, έτσι ο Σαίξπηρ τεμαχίζει τον κάθε συγγραφέα που προσπαθεί κανείς να εφαρμόσει στο έργο του. Και μια Σαιξπηρική ανάγνωση του Φρόυντ μπορεί να άφηνε στην άκρη κάποια ζητήματα, αλλά σίγουρα όχι κάποια άλλα. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η Φροϋδική προσέγγιση στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα θα προκαλούσε τρομακτικό εκνευρισμό. Είναι πραγματική καταστροφή να εφαρμόζει κανείς τη Φροϋδική αυτή ανάλυση στον Άμλετ. ΒΑΪΣ: Έχετε παίξει ποτέ Σαίξπηρ; ΜΠΛΟΥΜ: Μόνο μια φορά, στο Κορνέλ. Είχα αναγκαστεί να συμμετέχω γιατί ήξερα τον ρόλο του Φάλσταφ απ’ έξω. Αλλά ήταν απελπισία. Έπαιζα λες και δεν υπήρχε άλλος επί σκηνής, κάτι που διασκεδάζει αφάνταστα τον νεότερο γιο μου όταν λέω την ιστορία. Κατά συνέπεια, δεν άκουγα τον υποβολέα, δημιούργησα χάος επί σκηνής. Εγώ είχα περάσει μια χαρά, αλλά όχι οι υπόλοιποι. Πριν λίγο καιρό ο Πρόεδρος Ρίγκαν που πρέπει να τον θυμόμαστε μόνο για τα αστεία του, γιατί πράγματι είναι πολύ καλά, είχε ερωτηθεί πώς είχε καταφέρει να παραμείνει τόσο όμορφος μετά από οκτώ χρόνια στην προεδρία. Το είδατε αυτό; ΒΑΪΣ: Όχι. ΜΠΛΟΥΜ: Ήταν στους Times. Είπε: «Θα σας πω μια ιστορία για έναν γέρο ψυχίατρο που τον θαυμάζει ένας νεαρός ψυχίατρος ο οποίος ρωτάει: “Πώς είναι δυνατόν να δείχνετε ακόμα τόσο φρέσκος, τόσο ήρεμος, χωρίς ίχνος έγνοιας πάνω σας, όταν περάσατε ολόκληρη τη ζωή σας σε μια καρέκλα, όπως εγώ, και να εξαντλείστε στο άκουσμα της δυστυχίας των ασθενών σας;”. Ο πρεσβύτερος ψυχίατρος απάντησε: “Είναι πολύ απλό, νεαρέ μου. Δεν ακούω ποτέ.”». Μια τόσο υπέροχη, καταπληκτική και ειλικρινής αποκάλυψη από μεριάς του Ρίγκαν! Παρά τον τρόμο που προκαλούν όλα αυτά που έκανε, αλλά και όλα αυτά που παρέλειψε να κάνει ως Πρόεδρος, η ιστορία αυτή μας κάνει να τον θαυμάσουμε. Έτσι είχα παίξει κι εγώ τον Φάλσταφ. Με ρωτούν καμιά φορά φίλοι, οι οποίοι όμως δεν με ξέρουν αρκετά καλά ακόμα, αν είχα σκεφτεί ποτέ να γίνω ψυχαναλυτής, τους κοιτάζω σοκαρισμένος και τους λέω: «Ψυχαναλυτής! Ως καθηγητής πασχίζω πάση θυσία να σταματήσω να απαντώ τις δικές μου ερωτήσεις!». Ακόμα πιστεύω, παρότι κανείς άλλος στον κόσμο δεν το πιστεύει και κανείς δεν πρόκειται να μου δώσει βραβείο καλύτερου δασκάλου, πως είμαι αρκετά καλός δάσκαλος, αλλά μόνο βάσει του διάσημου γνωμικού του Έμερσον: «Αυτό που μπορώ να αποκομίσω από κάποιον ουδέποτε είναι η εκπαίδευση, αλλά μόνο η πρόκληση». Νομίζω πως αν ένας νεαρός άνδρας ή μια νεαρή γυναίκα ακούσουν προσεκτικά αυτά που έχω να πω, θα αισθανθούν σαφώς την πρόκληση. ΒΑΪΣ: Διδάσκετε ποτέ χρησιμοποιώντας σημειώσεις; Ή προτιμάτε να αυτοσχεδιάζετε; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν έχω κρατήσει στη ζωή μου ούτε μια σημείωση. Πώς θα μπορούσα; Έχω το κείμενο μέσα μου. Το εξωτερικεύω με διαφορετικούς τρόπους κάθε φορά. Δεν μπορούμε να διασχίσουμε τον ίδιο ποταμό δυο φορές με τον ίδιο τρόπο, όπως δεν μπορούμε να διασχίσουμε ένα κείμενο δυο φορές με τον ίδιο τρόπο. ΒΑΪΣ: Ποια είναι η γνώμη σας για τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής; Ο Γουάλας Στίβενς (1879-1055). © Bettmann / Getty Images / Ideal Image ΜΠΛΟΥΜ: Πιστεύω πως κάνουνε περισσότερο καλό απ’ ό,τι κακό, αλλά από την άλλη, με αφήνουν έκπληκτο. Πιστεύω πως η συγγραφή είναι τόσο καθοριστικά μια τέχνη μοναχική. Η κριτική είναι μια τέχνη που διδάσκεται, αλλά όπως κάθε τέχνη εξαρτάται εν τέλει από το έμφυτο ή το υπόγειο χάρισμα. Θυμάμαι να σχολιάζω κάποτε πως σταμάτησα να πηγαίνω στο Modern Language Association πριν μερικά χρόνια γιατί η ιδέα ενός συνεδρίου με είκοσι πέντε ή τριάντα χιλιάδες κριτικούς είναι εξίσου ξεκαρδιστική με την ιδέα ενός συνεδρίου με είκοσι πέντε ή τριάντα χιλιάδες ποιητές ή μυθιστοριογράφους. Δεν υπάρχουν είκοσι πέντε χιλιάδες κριτικοί. Αναρωτιέμαι καμιά φορά αν υπάρχουν πέντε εν ζωή κριτικοί την εκάστοτε περίοδο. Ο βαθμός κατά τον οποίον η τέχνη της μυθιστοριογραφίας ή η τέχνη της ποίησης είναι δεξιότητες που διδάσκονται είναι πιο σύνθετο πρόβλημα. Ιστορικά, γνωρίζουμε τον τρόπο κατά τον οποίο οι ποιητές γίνονταν ποιητές και οι μυθιστοριογράφοι γίνονταν μυθιστοριογράφοι ‒ διάβαζαν. Διάβαζαν τους συγγραφείς που προηγούνταν και μάθαιναν αυτό που έπρεπε να μάθουν. Η ιδέα του Χέρμαν Μέλβιλ σε μάθημα δημιουργικής γραφής πάντα μου προκαλεί δυσφορία. ΒΑΪΣ: Θεωρείτε πως η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών έχει επηρεάζει ή επηρεάζει την μελέτη της λογοτεχνίας; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν υπάρχει άνθρωπος με λιγότερες σκέψεις για τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές από μένα. Δεν έχω δει ποτέ μου ηλεκτρονικό υπολογιστή. Είμαι απελπιστικά οπισθοδρομικός. ΒΑΪΣ: Το παρατηρείτε ίσως στις εργασίες των φοιτητών σας; ΜΠΛΟΥΜ: Μα για μένα δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμα η γραφομηχανή, πώς θα μπορούσα να μιλήσω για το συγκεκριμένο θέμα; Διαμαρτύρομαι! Ένας άνθρωπος που δεν έχει μάθει ποτέ του να δακτυλογραφεί δεν μπορεί να προσθέσει το οτιδήποτε σε αυτόν τον διάλογο. Η γνώμη μου είναι πως οι υπολογιστές έχουν όση σχέση έχουν τα διαστημικά ταξίδια με τη λογοτεχνία, ίσως και λιγότερη. Εγώ γράφω μόνο με στυλό, με ένα Rolling Writer, έτσι λέγονται, ένα μαύρο Rolling Writer σε κίτρινα σημειωματάρια. Και μετά κάποιος άλλος δακτυλογραφεί αυτά που έχω γράψει. ΒΑΪΣ: Και κάποιος άλλος κάνει την επιμέλεια; ΜΠΛΟΥΜ: Κανείς δεν κάνει επιμέλεια. Απαγορεύω την επιμέλεια. ΒΑΪΣ: Κάνετε πολλές διορθώσεις και αναθεωρήσεις των κειμένων σας; ΜΠΛΟΥΜ: Καμιά φορά, αλλά όχι συχνά. ΒΑΪΣ: Υπάρχει κάποια συγκεκριμένη ώρα της ημέρας που σας αρέσει να γράφετε; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν υπάρχει, όχι. Γράφω απελπισμένα. Γράφω γιατί η πίεση είναι τόσο μεγάλη, και έχω υπερβεί κατά πολύ τη χρονική διορία, και κάτι πρέπει να παραδώσω. ΒΑΪΣ: Συνεπώς δεν ασπάζεστε κάποιον συγκεκριμένο τρόπο δουλειάς στην καθημερινότητά σας; ΜΠΛΟΥΜ: Όχι, όχι. Ζω μια άναρχη και φουριόζικη ζωή. ΒΑΪΣ: Υπάρχουν μέρες που δεν δουλεύετε καθόλου; ΜΠΛΟΥΜ: Ναι, δυστυχώς, δυστυχώς, δυστυχώς. Αλλά πάντα σκέφτεται κανείς τη λογοτεχνία. Δεν αναγνωρίζω κανένα διαχωρισμό μεταξύ λογοτεχνίας και πραγματικότητας. Είμαι, όπως συνεχίζω να λέω αναστενάζοντας, ένας βιωματικός κριτικός. Έχω φάει τη ζωή μου υποστηρίζοντας πως η «κριτική αντικειμενικότητα» είναι μια γελοιότητα. Είναι η βαθιά υποκειμενικότητα προς την οποία οφείλει κανείς να στοχεύει, μια υποκειμενικότητα σύνθετη, ενώ η αντικειμενικότητα είναι φτηνή. ΒΑΪΣ: Τι πιστεύετε πως σας εμποδίζει από το να γράψετε όταν δεν μπορείτε να γράψετε; ΜΠΛΟΥΜ: Η απελπισία, η εξάντληση. Υπάρχουν μακρές περίοδοι που δεν μπορώ να γράψω λέξη. Μακρές, πολύ μακρές περίοδοι, οι οποίες καμιά φορά διαρκούν χρόνια. Καμιά φορά το καλύτερο που έχει να κάνει κανείς είναι η αγρανάπαυση. Και πολλές φορές, τα ενδιαφέροντα ενός ανθρώπου αλλάζουν. Τον απασχολούν διαφορετικά ζητήματα. Αυτό που με δυσκόλεψε πολύ ήταν ο σχολιασμός για την Συγγραφέα-J, που άλλαξε καθοριστικά όταν βεβαιώθηκα πως ήταν γυναίκα, κάτι που φυσικά έκανε μεγάλη διαφορά. Θέλω να πω, προφανώς είναι θέμα φαντασίας και προσέγγισης. Κανείς ποτέ δεν θα μπορέσει να αποδείξει εάν όντως ήταν άνδρας ή γυναίκα. Αλλά αν πιάσω τον εαυτό μου να φαντάζεται πως ήταν γυναίκα, αυτό μου φέρνει στον νου πιο ακριβή φαντασιακά στοιχεία από ό,τι αν το έκανα αντίστροφα. ΒΑΪΣ: Δεν πιστεύετε όμως πως η σημασία της Συγγραφέως-J ως γυναίκα έχει μεγαλοποιηθεί; ΜΠΛΟΥΜ: Χωρίς αμφιβολία. Σε μια συνέντευξη που είχε δημοσιευτεί στους Νew York Times, ο εξαιρετικά διεισδυτικός Ρίτσαρντ Μπέρνσταϊν μου είχε δώσει την ευκαιρία να αναλύσω εκτενώς το έντονο συναίσθημά μου, πιο ακράδαντο από ποτέ, πως βάσει των εσωτερικών, δηλαδή των ψυχολογικών και λογοτεχνικών στοιχείων, είναι πολύ πιο πιθανόν ο Συγγραφέας-J να είναι γυναίκα. Είχα πει επίσης –κάτι που πιστεύω με πάθος– πως εάν είχα κληθεί το ξαναγράψω το βιβλίο από την αρχή, δεν θα είχα αναφέρει το υποθετικό φύλο του συγγραφέα. Λειτούργησε σαν τερατώδης αντιπερισπασμός που έχει αποσπάσει την προσοχή από αυτό που είναι πραγματικά το επίμαχο ζήτημα και θα έπρεπε να είναι το σκάνδαλο και το αίσχος του βιβλίου, που είναι το γεγονός πως ο θεός –ο λογοτεχνικός χαρακτήρας που ονομάζεται Γιαχβέ ή Θεός– δεν έχει καμία σχέση με τον Θεό των ρεβιζιονιστών της ολοκληρωμένης Τορά και συνεπώς της κανονιστικής Εβραϊκής παράδοσης, όπως και του Χριστιανισμού και του Ισλάμ και όλων των παραλλαγών τους. ΒΑΪΣ: Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η πτυχή αυτή του βιβλίου τράβηξε το ενδιαφέρον των πιο παραδοσιακών Εβραίων σχολιαστών. ΜΠΛΟΥΜ: Οι παραδοσιακοί Εβραίοι σχολιαστές αντέδρασαν πολύ άσχημα, ειδικότερα ο κύριος Ρόμπερτ Άλτερ. Όπως επίσης και ο Νιλ Κοζόντι, πρωτοπαλίκαρο του νεο-συντηρητικού Νόρμαν Πόντχορετζ, και οπαδός των αισθητικών κριτηρίων του Χίλτον Κρέιμερ (ο υπέροχα προκλητικός Γκορ Βιντάλ αναφέρεται πάντα σε αυτή την αμφιλεγόμενη προσωπικότητα ως Ξενοδοχείο Χίλτον Κρέιμερ). Ο κύριος Κοζόντι, αναλαμβάνοντας το ρόλο του πιστού ακόλουθου, τράβηξε το θέμα ακόμα πιο πέρα από τον κύριο Άλτερ, καταδικάζοντάς με για αυτό που εξέλαβε εκείνος ως σατανική επίθεση στον παραδοσιακό Εβραϊσμό. Και πράγματι, έχω ακούσει αυτή την κατηγορία από πολλές πλευρές, συμπεριλαμβανομένου και ενός παράλογου ραβινικού κυρίου ο οποίος αρθρογραφεί στο Newsday και είχε αναφωνήσει: «Τι οδήγησε τον καθηγητή Μπλουμ να πιστεύει πως υπήρχε ειρωνεία 3.000 χρόνια πριν;» ‒ το οποίο μπορεί να είναι το πιο αστείο σχόλιο που θα μπορούσε να κάνει κανείς για το συγκεκριμένο, ή και για οποιοδήποτε άλλο, βιβλίο. Αλλά φοβάμαι πως η ιστορία δεν έχει τελειώσει. Έγιναν κάποιες εκδηλώσεις στον Symphony Space [στη Νέα Υόρκη], όπου η Κλερ Μπλουμ και ο Φριτς Γουίβερ απήγγειλαν αποσπάσματα από τη Βίβλο, και εγώ μίλησα για δέκα λεπτά στην αρχή και στο τέλος της βραδιάς. Παρασύρθηκα, το ομολογώ. Στα τελευταία δέκα λεπτά, άδραξα την ευκαιρία όχι μόνο να απαντήσω στους Εβραίους κριτικούς μου, αλλά και να μιλήσω για τα εμφανή πνευματικά ελλείμματα που ενυπάρχουν στη σύγχρονη Εβραϊκή διανόηση. Η ομιλία αναμεταδόθηκε, και περιμένω να ξεσπάσει θύελλα αντιδράσεων. Πολλοί ραβίνοι και Εβραίοι γραφειοκράτες θέλουν το κεφάλι μου. ΒΑΪΣ: Τι είπατε σ’ αυτή την εκδήλωση; ΜΠΛΟΥΜ: Έδωσα την ευκαιρία στον εαυτό μου να πω την αλήθεια, που πάντα είναι μεγάλο λάθος. Είπα πως δεν είναι δυνατόν να είμαι ο μόνος σύγχρονος Εβραίος διανοούμενος που είναι δυσαρεστημένος με το γεγονός πως το Ολοκαύτωμα έχει γίνει μέρος της θρησκείας μας. Δεν μου αρέσει αυτή η προσέγγιση των έξι εκατομμυρίων εκδοχών αυτού που οι Χριστιανοί αποκαλούν Ιησού, και δεν θεωρώ πως αυτό που προσφέρεται πλέον ως Ιουδαϊσμός είναι αποδεκτό. Είπα επίσης πως ο θεός του Συγγραφέα-J μου μοιάζει ένας θεός που θα μπορούσα να πιστέψω χωρίς ενδοιασμούς, μιας και ήταν ένας θεός πλασμένος από την αναπνοή και την ζωτικότητά μας. Όμως αυτό που μας κληρονόμησε ο Πρώτος Επιμελητής, που ήταν περισσότερο λογοκριτής απ’ ό,τι συγγραφέας της Εβραϊκής Βίβλου, και οι ιερείς-συγγραφείς και όσοι ακολούθησαν στην Εβραϊκή, Χριστιανική και Ισλαμική παράδοση, είναι επιεικώς απαράδεκτο για κάποιον με λογοτεχνικές ευαισθησίες ή με υψηλό αίσθημα πνευματικότητας. ΒΑΪΣ: Πώς αισθάνεστε να είστε στο δημόσιο στόχαστρο; Το Book of J είναι το πρώτο σας βιβλίο που μπήκε σε λίστα με τα ευπώλητα. ΜΠΛΟΥΜ: Παρότι είναι η πρώτη φορά, όπως έμαθα, που ένα βιβλίο λογοτεχνικής κριτικής μπήκε στην λίστα με τα ευπώλητα, η εμπειρία δεν ήταν ευχάριστη. ΒΑΪΣ: Δηλαδή; ΜΠΛΟΥΜ: Σε γενικές γραμμές, δεν απολάμβανα τις εμφανίσεις μου στην τηλεόραση ή στο ραδιόφωνο, τις οποίες όμως έπρεπε να κάνω λόγω της ανικανότητας του εκδότη μου. Οι υπάλληλοι του εκδοτικού οίκου έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν, αλλά δεν είχαν την κατάλληλη υποστήριξη, δεν μπορούσαν να τυπώσουν αρκετά αντίτυπα και είχαν ανεπαρκή διαφήμιση. Ξέρω πως όλοι οι συγγραφείς παραπονιούνται για αυτά τα θέματα, αλλά στη δική μου περίπτωση ήταν κραυγαλέο. ΒΑΪΣ: Εμφανιστήκατε μέχρι και στο Good Morning America. ΜΠΛΟΥΜ: Πήγα στο Good Morning America, στον Λάρι Κινγκ, και σε πολλές άλλες εκπομπές. Οφείλω να ομολογήσω πως η εμπειρία αυτή με άφησε με δυο ριζικά αντικρουόμενες εμπειρίες. Η μια έχει να κάνει με το υψηλότατο επίπεδο ευγένειας και προσωπικού πολιτισμού των δημοσιογράφων στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. Η αλήθεια είναι πως είναι πολύ πιο πολιτισμένοι και ευπρεπείς από τον μέσο όρο των δημοσιογράφων που έχω γνωρίσει, και σίγουρα περισσότερο από τους αποκαλούμενους πανεπιστημιακούς σχολιαστές, που είναι απλά δολοφόνοι και τραμπούκοι. Επίσης, μετά από μια ζωή στη διδασκαλία, ήταν πολύ δύσκολο να αποδεχτώ συναισθηματικά το τεράστιο, τυφλό μάτι της κάμερας, ή της ανοίκειας γύμνιας ενός ραδιοφωνικού στούντιο. Υπάρχει μια αίσθηση τρομακτικής μη-πραγματικότητας που δεν μου άρεσε καθόλου. ΒΑΪΣ: Έχετε αναφέρει πως μπορεί να γράψετε ένα βιβλίο περί της αισθητικής αίσχους και οργής (aesthetics of outrage). ΜΠΛΟΥΜ: Ναι, την αισθητική τού να είναι κανείς εξοργισμένος. Αλλά δεν εννοώ το αίσθημα της οργής με την έννοια της πολιτικής οργής της δεκαετίας του εξήντα. Εννοώ αυτό που βιώνει ο Μάκβεθ ως οργή που ολοένα επαυξάνεται μέσα στο έργο. Αυτό που γοητεύει είναι πως ταυτιζόμαστε τόσο έντονα με μια επιτυχημένη ή έντονη αναπαράσταση κάποιου ο οποίος εξοργίζεται, και θέλω να μάθω τον λόγο. Φαντάζομαι πως σε τελική ανάλυση, αυτό συμβαίνει επειδή εξοργιζόμαστε με την προοπτική της θνητότητας, και είναι αδύνατον να μην ταυτιστεί κανείς με αυτό. ΒΑΪΣ: Αυτό είναι θέμα που με κάποιο τρόπο θα έπρεπε να περιλαμβάνει τον Γ. Κ. Φιλντς[2]. ΜΠΛΟΥΜ: Αν ναι, βέβαια, μιας και θεωρώ πως το πιο δυνατό του σημείο είναι να δείχνει ασταμάτητα το αχανές κωμικό στοιχείο της οργής. Ακόμα δεν έχω συνέλθει από την πρώτη φορά που είχα δει το The Fatal Glass of Beer (Το μοιραίο ποτήρι μπίρας), μια ταινία μικρού μήκους του Φιλντς. Το θεωρώ ακόμα το ύψιστο σημείο του κινηματογράφου, ξεπερνώντας ακόμα και το Σούπα Πάπιας του Γράουτσο Μαρξ. Έχετε δει Το μοιραίο ποτήρι μπίρας; Νομίζω πως δεν διαθέτω την κριτική δεινότητα να το περιγράψω. Στο μεγαλύτερο μέρος της ταινίας, ο Γ. Κ. Φιλντς γρατζουνάει ένα σαντούρι τραγουδώντας ένα τραγούδι για τον θάνατο του άτυχου γιου του, ο οποίος πεθαίνει επειδή, άπειρος στο ποτό, αναγκάζεται από τους συμφοιτητές του να πιει ένα ποτήρι μπύρας. Μετά προσβάλλει μια κοπέλα του Στρατού της Σωτηρίας, που παλιά χόρευε σε καμπαρέ, η οποία του ρίχνει μια ξεγυρισμένη κλωτσιά. Αλλά αν προσεγγίσει κανείς το ζήτημα της οργής έτσι, είναι σαν να λέει πως ο Μάκβεθ είναι ένα έργο για έναν φιλόδοξο άντρα που σκοτώνει τον Βασιλιά. ΒΑΪΣ: Άρα εκτός από το γεγονός πως εξοργίζετε ως κριτικός, είστε ένας εξοργισμένος κριτικός; ΜΠΛΟΥΜ: Όχι, όχι. Εύχομαι να μην εξοργίζω ως κριτικός και η δουλειά μου να μην είναι εξωφρενική, αλλά μάλλον είναι. Όμως αυτό συμβαίνει επειδή όλοι οι υπόλοιποι είναι τόσο τρομακτικά ήμεροι και γεροντίστικοι, ή είναι πλέον πολιτικά ορθοί ή ικανοποιημένοι να είναι κοινωνικοί αναθεωρητές που προσπαθούν να μας πείσουν πως υπάρχει συσχετισμός μεταξύ της λογοτεχνίας και της κοινωνικής αλλαγής. Εξοργισμένος; Όχι δεν είμαι εξοργισμένος. Δεν είμαι από τη φύση μου εξοργισμένος. Το έχω ξεπεράσει. Είμαι εξήντα χρονών και επτά μηνών. Είναι πολύ αργά να είμαι εξοργισμένος. Θα συντόμευε σίγουρα το προσδόκιμο ζωής μου αν επέτρεπα στον εαυτό μου να είμαι εξοργισμένος. Δεν έχω τη συναισθηματική δύναμη πια. Θα ήταν ένα πνευματικό ξόδεμα που δεν μου περισσεύει. Επιπλέον, έχω φτάσει σε ένα σημείο που τίποτα δεν μου κάνει εντύπωση. Η κατάσταση της λογοτεχνίας έχει φτάσει σε σημείο παραλογισμού. Η κριτική στα πανεπιστήμια, πρέπει να παραδεχτώ, έχει μπει σε μια φάση με την οποία διαφωνώ κατά το 95%. Είναι ένα είδος Σταλινισμού χωρίς τον Στάλιν. Όλα τα χαρακτηριστικά ενός Σταλινιστή της δεκαετίας του 1930 και του 1940 επαναλαμβάνονται στο κύμα μνησικακίας που έπνιξε τα πανεπιστήμια στη δεκαετία του 1990. Η μισαλλοδοξία, η αυταρέσκεια, ο σνομπισμός, η ηθική υποκρισία, η απομάκρυνση από τις αξίες του φαντασιακού, η φυγή από την αισθητική. Δεν υπάρχει κάτι άξιο μεγάλης οργής. Δίχως άλλο, οι άνθρωποι αυτοί θα δώσουν οι ίδιοι στον εαυτό τους το αντίδοτο, γιατί αλλιώς θα πεθάνουν από τη βαρεμάρα. Εγώ είμαι αυτός που θα κερδίσει στο τέλος. Πρέπει να είμαι ο μοναδικός κριτικός κάποιου βεληνεκούς που γράφει σήμερα (δυστυχώς δεν μπορώ να σκεφτώ κάποιον άλλον, όσο υπεροπτικό κι αν ακούγεται) και πάντα αναρωτιέται για αυτά που διαβάζει και του αρέσουν, ασχέτως με το αν είναι αρχαία, μοντέρνα ή σύγχρονα, ή που υπήρχαν πάντα, και που πάντα θα αναρωτιέται: Πόσο καλό είναι; Από τι είναι καλύτερο; Από τι είναι χειρότερο; Τι εννοεί; και Υπάρχει σχέση μεταξύ του νοήματός του και πόσο καλό ή κακό είναι, και όχι μόνο αν είναι καλό ή κακό, αλλά γιατί είναι καλό ή κακό; Ο κύριος Φράι, που εν πολλοίς ήταν ο προκάτοχός μου, προσπάθησε να διώξει τις ερωτήσεις αυτές από την κριτική, ενώ εγώ προσπάθησα να επαναφέρω μια σκοτεινή αίσθηση χρονικότητας, ή την οδύνης της χρονικότητας, στη λογοτεχνική κριτική ως διόρθωση στον Πλατωνικό ιδεαλισμό του Φράι. Έχω επίσης θίξει περισσότερο από τον οποιονδήποτε από την εποχή του Τζόνσον ή του Χάζλιτ το ζήτημα της σημαντικότητας ενός έργου. Πρέπει να υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ του τρόπου με τον οποίο είμαστε σημαντικοί και τον τρόπο με τον οποίο διαβάζουμε. Ο τρόπος να γράφουμε και να μιλούμε για τη λογοτεχνία που συνομιλεί με τα ζητήματα αυτά φαντάζει απίστευτα αφελής και παλιομοδίτικος, ή άσχετος με τη λογοτεχνική κριτική, στους παρτιζάνους της Σχολής της Μνησικακίας. Αλλά πιστεύω πως αυτές είναι οι αρχές της Δυτικής λογοτεχνικής κριτικής από την εποχή που ο Αριστοφάνης εφηύρε την τέχνη της κριτικής αντιπαραβάλλοντας τον Ευριπίδη με τον Αισχύλο (εις βάρος τεράστιο του Ευριπίδη), ή από την εποχή του Λογγίνου, ο οποίος επιχείρησε να επεξεργαστεί τις ανησυχίες του σχετικά με τον Πλάτωνα αναλύοντας τις ανησυχίες του Πλάτωνα για τον Όμηρο. Αυτό είναι που έκανε ανέκαθεν η λογοτεχνική κριτική και, αν σε τελική ανάλυση μας είναι κάπως χρήσιμη, κατ’ εμέ πρέπει να επιστρέψει σε αυτά τα θέματα. Είναι επιτακτικό να απαντήσει για το αν κάτι είναι καλό, κακό, για το πώς και το γιατί. Πρέπει να απαντήσει στο ερώτημα του συσχετισμού της λογοτεχνίας και της ζωής μας, και για το πώς είναι δυνατόν να έχει ένα νόημα όταν είμαστε σε μια συγκεκριμένη ψυχική κατάσταση, και ένα άλλο νόημα όταν η κατάσταση αυτή αλλάξει. Μου κάνει τρομακτική εντύπωση που δεν μπορώ να βρω κανέναν άλλον σύγχρονο κριτικό ο οποίος ακόμα να αναλύει με πάθος τη μεγάλη λογοτεχνία, ή που είναι διατεθειμένος να συζητήσει γιατί ένα συγκεκριμένο έργο προκαλεί ή δεν προκαλεί μια τεράστια αίσθηση απόγνωσης στον αναγνώστη. Αυτό φυσικά απορρίπτεται ως απλή υποκειμενικότητα. ΒΑΪΣ: Μπορούν να γραφτούν σήμερα κείμενα όπως του Χάζλιτ, του Ράσκιν ή του Πέιτερ; Πορτρέτο του Ουίλιαμ Μπλέικ από τον Τόμας Φίλιπς, 1807, λάδι σε καμβά, 92,1 x 72 cm. Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. ΜΠΛΟΥΜ: Οι περισσότεροι θα απαντούσαν αρνητικά. Εγώ λέω πως κάνω ό,τι περνάει από το χέρι μου. Είναι ό,τι πιο τολμηρό μπορώ να πω. Έχω πει ξανά και ξανά, αλλά κανείς δεν ακούει, ή μάλλον ακούν πολύ λίγοι, πως η κριτική είναι λογοτεχνικό είδος, αλλιώς δεν είναι τίποτε απολύτως. Δεν έχει ελπίδα επιβίωσης εάν δεν αντιμετωπιστεί ως λογοτεχνικό είδος. Μπορεί να είναι, αν προτιμάτε, ένα είδος έλασσον, αλλά δεν καταλαβαίνω γιατί καταλήγουν οι άνθρωποι σε αυτό το συμπέρασμα. Η ιδέα πως η ποίηση ή μάλλον, η συγγραφή στίχων, οφείλει να έχει πρωτοκαθεδρία εις βάρος της κριτικής είναι ανοησία. Αυτό σημαίνει πως η συγγραφέας στίχων Φελίσια Έμανς είναι πιο σημαντική μορφή από τον σύγχρονό της, τον Ουίλιαμ Χάζλιτ. Ή πως η Φελίσια Έμανς της εποχής μας, η Σίλβια Πλαθ, είναι πιο σημαντική μορφή από τον Ουίλσον Νάιτ, για παράδειγμα. Κάτι τέτοιο προφανώς δεν ισχύει. Η κυρία Πλαθ γράφει κακούς στίχους. Διαβάζω τον Νάιτ και αποκομίζω και απόλαυση, και γνώση, παρότι καμιά φορά μένω με ανοιχτό το στόμα από την έκπληξη και το σοκ. Αυτά είναι προφανή επιχειρήματα, αλλά απ’ ό,τι φαίνεται, πρέπει να συνεχίσει κανείς να τα θέτει. Σχεδόν ό,τι γράφεται, εκδίδεται και υμνείται στις ΗΠΑ ως στιχουργική δεν είναι καν στιχουργική, και σίγουρα δεν είναι ποίηση. Είναι απλή δακτυλογράφηση. Τις περισσότερες φορές είναι επιπόλαια ρητορική ή κοινωνική μνησικακία. Όπως ακριβώς ό,τι αποκαλείται κριτική είναι στην πραγματικότητα δημοσιογραφία. ΒΑΪΣ: Ή μια ενασχόληση με αυτό που αποκαλείται «εύκολες απολαύσεις». Ποιες είναι αυτές οι πιο εύκολες απολαύσεις; ΜΠΛΟΥΜ: Δανείζομαι τον όρο από τον φίλο και σύγχρονό μου, τον Άνγκους Φλέτσερ, ο οποίος με τη σειρά του τον δανείζεται από τον Σέλεϊ και τον Λογγίνο. Είναι σαφές πως μερικοί πολύ καλοί συγγραφείς προσφέρουν μόνο εύκολη απόλαυση. Ας συγκρίνουμε δυο συγγραφείς που γράφουν την ίδια εποχή – ο Χάρολντ Μπρόντκι και ο Τζον Άπνταϊκ. Ο Άπνταϊκ, όπως έχω γράψει και στο παρελθόν, είναι ένας ελάσσων μυθιστοριογράφος με μεγαλειώδες ύφος. Είναι ένας πολύ καλός και αξιομνημόνευτος στυλίστας. Έχω διαβάσει πολλά μυθιστορήματα του Άπνταϊκ, αλλά το αγαπημένο μου είναι οι Μάγισσες του Ίστγουικ. Όμως, ως επί το πλείστον, θεωρώ πως ειδικεύεται στις ευκολότερες απολαύσεις. Μιλώ για απολαύσεις που υφίστανται, οι οποίες όμως δεν προκαλούν τον νου. Ο Μπρόντκι, όχι πάντα με επιτυχία, τα καταφέρνει σε μεγάλο βαθμό. Ο Τόμας Πίντσον προσφέρει πολύ δύσκολες απολαύσεις, όχι όμως τα τελευταία χρόνια. Δεν είμαι καθόλου πεπεισμένος πως όντως αυτός έγραψε το Βάινλαντ. Ας δούμε τον πιο σημαντικό Αμερικανό συγγραφέα από την εποχή του Μέλβιλ, του Χώθορν και του Τζέιμς. Αυτός χωρίς αμφιβολία είναι ο Φώκνερ. Ας συγκρίνουμε τον Φώκνερ στα καλύτερά του, δηλαδή στο Καθώς ψυχορραγώ, και στα χειρότερά του, δηλαδή στο A Fable (Ένας μύθος). Το Ένας μύθος δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια εύκολη απόλαυση, η οποία τελικά δεν είναι καν απόλαυση. Το Καθώς ψυχορραγώ είναι ένα πολύ δύσκολο έργο. Το να καταλάβει κανείς τον Νταρλ Μπάντρεν απαιτεί μεγάλη προσπάθεια από μεριάς της φαντασίας ενός αναγνώστη. Ο Φώκνερ ξεπερνά τον εαυτό του στο βιβλίο αυτό. Είναι ένα αυθεντικό δείγμα του λογοτεχνικού υψηλού της εποχής μας. Ή, αν κοιτάξει κανείς τη σύγχρονη Αμερικανική ποίηση, ολόκληρη η εξέλιξη του Γουάλας Στίβενς είναι κατά μια έννοια η πορεία από τις απλές απολαύσεις στο “The Idea of Order at Key West” (“Η ιδέα της τάξης στο Κι Ουέστ”), και πριν από αυτό, στο “Κυριακή πρωί” (“Sunday Morning”), στις πολύ δύσκολες απολαύσεις τού “Σημειώσεις για μια υπέρτατη μυθοπλασία” (“Notes Towards a Supreme Fiction”) και τις απίθανα δύσκολες απολαύσεις ενός ποιήματος όπως το «The Owl in the Sarcophagus” («Η κουκουβάγια στη σαρκοφάγο»). Πρέπει κανείς να μοχθήσει με τρομακτική επιμονή για να βγάλει άκρη. Σίγουρα αυτό συνδέεται με την έννοια του αγώνα του Μπούρκχαρτ και του Νίτσε, από τους οποίους την έχω δανειστεί. Υπάρχει μια δοκιμασία που ξεκινά από τον Πλάτωνα και διατρέχει ολόκληρη τη Δυτική σκέψη, κατά την οποία ρωτά κανείς έμμεσα ένα λογοτεχνικό έργο την ερώτηση «περισσότερο, ισότιμο, ή λιγότερο από;». Τελικά, η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι η δύναμη της πειθούς που επιτρέπει σε έναν αναγνώστη να πει: Θα θυσιάσω μια πιο εύκολη απόλαυση για κάτι το οποίο θα με οδηγήσει πέρα από τα όρια του εαυτού μου. Αυτή είναι χωρίς αμφιβολία η διαφορά μεταξύ του Εβραίου της Μάλτας του Μάρλοου και του Εμπόρου της Βενετίας του Σαίξπηρ, ένα αινιγματικό και κατ’ εμέ, άνισο, έργο. Βρίσκω μεγαλύτερη απόλαυση στον Βαραββά από ό,τι στον αμφίσημο Σάιλοκ, αλλά ξέρω καλά πως η απόλαυση που μου προκαλεί ο Βαραββάς είναι μια εύκολη απόλαυση, και πως ο κόπος μου για να καταφέρω κάποιου είδους απόλαυση όταν διαβάζω ή όταν παρακολουθώ τον Σάιλοκ είναι επειδή υπάρχουν άλλοι παράγοντες οι οποίοι παρεμβαίνουν στην πορεία κατανόησης του Σαιξπηρικού υψηλού. Όλο το ζήτημα της πέμπτης πράξης του Εμπόρου της Βενετίας είναι για μένα μια από τις πιο εντυπωσιακές δοκιμασίες αυτού που αποκαλώ το ποιητικό υψηλό. Είναι δύσκολο για τον αναγνώστη να προσαρμοστεί σε αυτό. ΒΑΪΣ: Πρόσφατα ολοκληρώσατε τη θητεία σας ως γενικός επιμελητής στη σειρά του Chelsea House, ενός είδους εγκυκλοπαίδειας της λογοτεχνικής κριτικής, που αποτελείται από πεντακόσιους σχεδόν τόμους. ΜΠΛΟΥΜ: Δεν την έχω ολοκληρώσει ακόμα, αλλά πλησιάζω. Ήταν μια πολύ περίεργη διαδικασία. Με παρέσυρε και μου έδωσε μια φοβερή αίσθηση εγρήγορσης. Δεν θα μπορούσα να το ξανακάνω με τον ίδιο τρόπο, και δεν θα ήθελα να το ξανακάνω, αλλά όσο κράτησε ήταν μια πολύ έντονη εμπειρία. Στο απόγειο της δουλειάς, έγραφα δεκαπέντε εισαγωγές τον μήνα, κάτι που σήμαινε πως κάθε δεύτερη μέρα έπρεπε να γράφω μια καινούργια. Έπρεπε να ξαναδιαβάσω τα πάντα, και να κατασταλάξω στις απόψεις μου πολύ γρήγορα. Αλλά μου αρέσει να γράφω έτσι. Έμαθα πολλά όσο το έκανα, γιατί δεν μπορούσες να χαραμίσεις ούτε λεπτό. Έπρεπε να φτάνω κατευθείαν στον πυρήνα, και σε επτά με δώδεκα σελίδες να πω τη γνώμη μου χωρίς να χάνω χρόνο με ακαδημαϊκές παρεκβάσεις και παρακάμψεις. ΒΑΪΣ: Πώς καταφέρατε να γράφετε τόσο γρήγορα; Αϋπνία; ΜΠΛΟΥΜ: Εν μέρει αϋπνία. Νομίζω πως τις περισσότερες φορές το γράψιμο λειτουργεί θεραπευτικά. Αυτό είναι που μας μαθαίνει ο Χαρτ Κρέιν. Μιλούσα κάποτε στον Ουίλιαμ Έμπσον για αυτό. Ποτέ του δεν είχε γράψει κριτική για την ποίηση του Κρέιν, και δεν ήταν βέβαιος αν του άρεσε η ποίησή του, αλλά μου είχε πει πως του άρεσε η απελπισία των ποιημάτων του Κρέιν. Χρησιμοποιώντας την αστεία του ιδιόλεκτο, μου είχε πει πως η ποίηση του Χαρτ Κρέιν παρουσίαζε την ποίηση ως μάταια, και πως ο Κρέιν έγραφε το κάθε ποίημά του λες και ήταν το τελευταίο του. Αυτό συλλαμβάνει κάτι για τον Κρέιν που όντως υπάρχει, πως γράφει δηλαδή το κάθε ποίημα με τέτοιο τρόπο που νομίζεις πως θα πεθάνει εάν δεν τα καταφέρει, πως η επιβίωσή του όχι μόνο ως ποιητή αλλά και ως ανθρώπου εξαρτάται κατά κάποιο τρόπο από την σύνθεση του εκάστοτε ποιήματος. Δεν έχω την έπαρση να συγκρίνω τον εαυτό μου με τον Κρέιν, όμως πιστεύω πως γράφω κριτική με το πνεύμα που εκείνος έγραφε ποίηση. Γράφει κανείς για να συνεχίσει να ζει, για να μην τρελαθεί. Γράφει κανείς για να μπορεί να γράψει το επόμενο κείμενο κριτικής ή για να ζήσει τις επόμενες δυο-τρεις ημέρες. Μπορεί να είναι μια αποτρεπτική (apotropaic) διαδικασία, μπορεί να γράφει κανείς για να κρατήσει τον θάνατο μακριά. Δεν είμαι βέβαιος. Αλλά πιστεύω πως κατά μια έννοια αυτό κάνουν οι ποιητές. Γράφουν τα ποιήματά τους για να κρατήσουν τον θάνατο μακριά. ΒΑΪΣ: Γράφατε για ένα διάστημα ένα μεγάλο έργο για τον Φρόυντ που θα είχε τον τίτλο «Μεταβίβαση και Εξουσία». Τι απέγινε; ΜΠΛΟΥΜ: Είναι ένα τεράστιο χειρόγραφο που κιτρινίζει με τον καιρό. Δεν ξέρω αν θα το είχα τελειώσει, αλλά για τα τελευταία πέντε χρόνια, πριν κλείσει το εργοστάσιο του Chelsea House στο Νιου Χέιβεν, αναγκάστηκα να αφήσω τη δουλειά μου στην άκρη και να αφοσιωθώ στις εισαγωγές. Δεν το μετανιώνω, μιας και αυτό μου έδωσε την ευκαιρία να γίνω ένας κριτικός λογοτεχνίας με μεγαλύτερο εύρος. Αλλά έπρεπε να αφήσω τον Φρόυντ παράμερα. Μπορεί σε τέσσερα ή πέντε χρόνια να τον ξαναπιάσω. Ακόμα θέλω να γράψω ένα βιβλίο για τον Φρόυντ, αλλά δεν νομίζω πως θα είναι το «Μεταβίβαση και Εξουσία». Υπάρχει το τεράστιο αυτό χειρόγραφο που σχολιάζει το κάθε σημαντικό άρθρο και μονογραφία του Φρόυντ, αλλά δεν νομίζω πως θέλω να εκδοθεί. Δεν θέλω να γράψω κάτι για τον Φρόυντ σαν να ήταν αγία γραφή. Πρέπει να το σκεφτώ όλο από την αρχή. Συνειδητοποιώ τώρα πως ο τίτλος πρόδιδε κάτι από το περιεχόμενο, μιας και δεν θα μπορούσα ποτέ να αποκωδικοποιήσω τη μεταβιβαστική σχέση που έχω με τα κείμενα του Φρόυντ, ούτε να αποφασίσω πόση εξουσία μού ασκεί. Θεωρώ πως δεν τα κατάφερα εν τέλει. Το χειρόγραφο είναι στη σοφίτα – επτακόσιες ή οχτακόσιες σελίδες. Νομίζω όμως πως έχω εγκαταλείψει περισσότερα άρθρα και βιβλία από αυτά που έχουν κυκλοφορήσει. Η σοφίτα είναι γεμάτη. Εν τέλει μπορεί απλώς να τα κάψω όλα. ΒΑΪΣ: Έχετε επίσης αναφερθεί στη συνέχεια του Flight to Lucifer (Φυγή στον Εωσφόρο), το μοναδικό σας μυθιστόρημα. ΜΠΛΟΥΜ: Έγραψα περίπου το μισό, με τίτλο “The Lost Travelers’ Dream” (“Το όνειρο των χαμένων ταξιδιωτών”), για ένα «αλλαξοπαίδι» (changeling), κάτι σαν γνωστικιστική έννοια, παρότι το βιβλίο ασχολούνταν πολύ λιγότερο με δογματικά ζητήματα απ’ ό,τι το Φυγή στον Εωσφόρο. Θεωρώ πως το ύφος είναι πολύ καλύτερο από το πρώτο βιβλίο, και οι δυο-τρεις άνθρωποι στους οποίους το είχα δείξει μου είχαν πει πως έχει προοπτική. Αλλά κάποια στιγμή, το 1981 ή το 1982, είχα πέσει σε βαθιά περισυλλογή, μέχρι που έκλεισα το σημειωματάριό μου, και το έβαλα στη σοφίτα· ακόμα εκεί είναι, και αν ζήσω αρκετά και δεν υπάρχουν σημαντικές αλλαγές στη ζωή μου, μπορεί να το κατεβάσω. Το Φυγή στον Εωσφόρο είναι σίγουρα το μόνο βιβλίο που θα ήθελα να μην είχε εκδοθεί. Δεν είχα πρόβλημα να το γράψω, αλλά εύχομαι να μην το είχα εκδώσει. Έκατσα ένα βράδυ, έξι μήνες αφότου βγήκε, και το διάβασα από την αρχή μέχρι το τέλος. Θεώρησα πως ειδικότερα το τελευταίο μέρος ήταν αρκετά καλογραμμένο, αλλά είχα επίσης την αίσθηση πως ήταν ένα πραγματικά άθλιο βιβλίο. Ήταν αποτυχημένο ως προς την αφήγηση, ως αρνητική δημιουργία χαρακτήρων. Η απροκάλυπτη προσπάθειά του να είναι κάτι σαν κρυφή συνέχεια στο υπέροχο και παρανοϊκό βιβλίο Ταξίδι στον Αρκτούρο (A Voyage to Arcturus) απέτυχε παταγωδώς. Δεν είχε τίποτε άξιο λόγου. Ήταν ενός είδους πραγματεία περί γνωστικισμού. Είναι επίσης ολοφάνερο πως περιλαμβάνει πολλές εμμονικές κριτικές ιδέες. Το Φυγή στον Εωσφόρο μου φαίνεται πια σαν ο Ουόλτερ Πέιτερ να είχε προσπαθήσει να γράψει τον Πόλεμο των Άστρων. Δεν είναι τίποτα περισσότερο. ΒΑΪΣ: Πιστεύετε πως έχετε «επιβραδύνει» σε σύγκριση με την εξαιρετικά παραγωγική περίοδο της δεκαετίας του 1970; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν γνωρίζω αν είμαι πλέον τελειωμένος, αλλά αποκτά κανείς τέτοια διαλεκτική επίγνωση για την ιστορία της λογοτεχνίας που χρειάζεται μια πολλαπλή συνειδητότητα του εαυτού σε σχέση με το συνολικό έργο των άλλων. Η συσχέτιση λογοτεχνίας και ζωής γίνεται εμμονή σε ό,τι έχει να κάνει με τη διδασκαλία και το γράψιμο. Υπάρχουν όντως πράγματα τα οποία ήταν εφικτά σε νεότερες ηλικίες που πλέον δεν είναι δυνατόν να τα κάνω. Έχω καταλήξει πως τα εκτεταμένα κείμενα που επιχειρώ να γράψω πια είναι αυτό που στο παρελθόν θα αποκαλούνταν θρησκευτικά. Γράφω ένα βιβλίο με τίτλο The American Religion: A Prophecy (Η Αμερικανική Θρησκεία: Μια προφητεία) ο τίτλος του οποίου προφανώς αντηχεί με το America: A Prophecy (Αμερική: Μια προφητεία) του Μπλέικ. Έχει σαν στόχο να είναι αρκετά εξωφρενικό, αλλά και ένα χρήσιμο και αληθινό βιβλίο. Ξεκινά με τις προηγούμενες εκλογές στις ΗΠΑ και οδηγεί στο ζήτημα του Αμερικανικού πνεύματος και της Αμερικανικής λογοτεχνίας και πάνω απ’ όλα της Αμερικανικής θρησκείας – που υπήρχε πριν τον Έμερσον, αλλά στην οποία ο Έμερσον έδωσε τους καθοριστικούς όρους. Η θρησκεία των ΗΠΑ δεν είναι ο Χριστιανισμός· μπορεί να μην ήταν ποτέ ο Χριστιανισμός, αλλά ένας ιδιαίτερος τύπος Αμερικανικού γνωστικισμού. Είναι μια παράδοξη θρησκεία, συναρπαστική μεν, καθορισμένη από μια αίσθηση καταστροφής δε. Νιώθω όλο και περισσότερο πως ο Τζορτζ Μπους κέρδισε ανεμπόδιστα και όφειλε να κερδίσει τις εκλογές, γιατί ανάμεσα στους δυο υποψηφίους εκείνος ήταν που εκπροσωπούσε πιο πιστά τα ιδεώδη και τα οράματα της Αμερικανικής θρησκείας. Η εξωτερική πολιτική μας βασικά αποσκοπεί στην δημιουργία ενός ασφαλούς κόσμου για την εξάπλωση του συγκεκριμένου τύπου γνωστικισμού. ΒΑΪΣ: Έχετε γράψει πως η Χριστιανική Βίβλος είναι εν πολλοίς μια απογοήτευση. ΜΠΛΟΥΜ: Το αισθητικό επίτευγμα είναι τόσο υποδεέστερο από αυτό της Παλαιάς –ή πρωταρχικής– Διαθήκης. Η Καινή Διαθήκη είναι ένα πολύ παράξενο έργο από λογοτεχνική σκοπιά. Ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της είναι γραμμένο από συγγραφείς που σκέφτονταν στα Αραμαϊκά αλλά έγραφαν στην Κοινή Ελληνική. Και το παράξενο μίγμα Αραμαϊκής σύνταξης και Ελληνικού λεξιλογίου είναι ένα μέσο αμφίβολης λειτουργικότητας. Το μίγμα αυτό γίνεται εξωφρενικό στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, η οποία είναι ένα πολύ κακό, υστερικό και μοχθηρό κείμενο. Ακόμα και τα πιο έντονα σημεία της Καινής Διαθήκης από λογοτεχνικής απόψεως –κάποιες επιστολές του Παύλου και το κατά Ιωάννην– δεν είναι έργα που μπορούν να αντέξουν μια ενδελεχή αισθητική σύγκριση με τα πιο συναρπαστικά εδάφια της Εβραϊκής Βίβλου. Είναι εντυπωσιακό πώς η Αποκάλυψη του Ιωάννη είχε τέτοια επιρροή, δυσανάλογη στην αισθητική και πνευματική της αξία. Δεν είναι μόνο το γεγονός πως είναι ένα υστερικό κείμενο, αλλά ένα έργο που του λείπει η αγάπη και η συμπόνια. Είναι το αρχέτυπο κείμενο της μνησικακίας, και είναι η πραγματική βάση όλων των Σχολών της Μνησικακίας έκτοτε. ΒΑΪΣ: Είναι η πίστη για σας κάτι περισσότερο από σχήμα λόγου; ΜΠΛΟΥΜ: Η πίστη δεν είναι διαθέσιμη για εμένα. Είναι ένα ταριχευμένο πουλί, πάνω στο ράφι. Να πω επίσης πως εξίσου ταριχευμένη είναι και η φιλοσοφία, όπως και η ψυχανάλυση – μια θεσμική εκκλησία βασισμένη στα κείμενα, την πρακτική και το πρότυπο του Φρόυντ. Αυτά δεν είναι ζωντανά πουλιά που μπορεί κανείς να κρατήσει στο χέρι του. Ζούμε σε έναν λογοτεχνικό πολιτισμό, όπως λέω πάντα. Αυτό δεν είναι απαραιτήτως καλό –μπορεί να είναι ακόμα και κακό–, αλλά εδώ είμαστε. Οι γνωστικές μας λειτουργίες μας απογοήτευσαν. ΒΑΪΣ: Μπορεί η πίστη να είναι όσο ατομική και ιδιοσυγκρασική υπόθεση όσο η λογοτεχνία; ΜΠΛΟΥΜ: Η θρησκευτική διάνοια είναι ένα νεκρό είδος. Η πίστη οφείλει να είναι μια παθιασμένη και ιδιοσυγκρασική αφήγηση, με τον ίδιο τρόπο που είναι ισχυρό και ιδιοσυγκρασικό ένα λογοτεχνικό έργο, αλλά δεν είναι. Σπάνια είναι. Η θρησκεία έχει μολυνθεί υπερβολικά από την κοινωνία, από το ανθρώπινο μίσος. Η ιστορία της θρησκείας ως θεσμική ή κοινωνική δομή είναι ένας αδιάκοπος τρόμος. Τη στιγμή που μιλάμε, βλέπουμε τι τραβάει ο καημένος ο κύριος Ρουσντί, ο οποίος, δυστυχώς, δεν είναι πολύ καλός συγγραφέας. Προσπάθησα να διαβάσω Τα παιδιά του μεσονυκτίου και βαρέθηκα· προσπάθησα να διαβάσω τους Σατανικούς στίχους, το οποίο μου φάνηκε υπερβολικά φλύαρο, πολύ νεο-Τζοϋσικό, εν πολλοίς ένα ανεπαρκές τέχνασμα. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια μεγαλοαστική απόπειρα συγγραφής σοβαρής λογοτεχνίας. Τον καημένο, ποιος μπορεί να τον κατηγορήσει; Δεν υπάρχει τρόπος να απολογηθεί γιατί ο κόσμος δεν είναι προετοιμασμένος να τον προστατέψει από τις συνέπειες της προσβολής μιας θρησκείας. Όλες οι θρησκείες ήταν ανέκαθεν ολέθριες ως κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές οντότητες. Και έτσι θα παραμείνουν. Πορτρέτο του Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν από τον Κόνραντ Α. Αλμπρίτσιο, 1935, λάδι σε καμβά, Ινστιτούτο Σμιθσόνιαν, Εθνική Πινακοθήκη, Ουάσινγκτον. ΒΑΪΣ: Παρακολουθείτε ακόμα τους τηλε-ευαγγελιστές; ΜΠΛΟΥΜ: Α φυσικά, λατρεύω του τηλε-ευαγγελιστές, ειδικότερα τον Τζίμι Σγουάγκαρτ. Πάνω απ’ όλα μου άρεσε η εκ βαθέων εξομολόγησή του που ξεκινούσε «Αμάρτησα…», την οποία εκφώνησε ενώπιον ολόκληρης της Αμερικής, με την οικογένειά του στην πρώτη σειρά της αίθουσας. Μια από τις πιο καταπληκτικές στιγμές στον σύγχρονο Αμερικανικό πολιτισμό! Την βρήκα εξαιρετική. Ήταν η καλύτερη παράστασή του. Και μετά η αποκάλυψη από την κυρία, όταν δημοσίευσε το άρθρο, πως ποτέ της δεν την άγγιξε! Και της έδινε όλα αυτά τα γιγάντια ποσά για να ζουμπάρει τον εαυτό της όσο εκείνος την κοίταζε. Είναι τόσο θλιβερά όλα αυτά. Τόσο θλιβερά. ΒΑΪΣ: Έχω ακούσει πως καμιά φορά ακούτε ροκ. ΜΠΛΟΥΜ: Φυσικά. Αυτό που μου αρέσει, και είναι η πρώτη φορά που το παραδέχομαι αυτό σε κάποιον, και λατρεύω να το κάνω όταν δεν βλέπω τους τηλε-ευαγγελιστές, όταν δεν μπορώ να διαβάσω ή να γράψω και δεν μπορώ να βγω έξω να περιπατήσω, και δεν θέλω να τραβήξω τα μαλλιά μου και να αυτοκαταστραφώ, τότε βάζω, εδώ στο Νιου Χέιβεν, το συνδρομητικό κανάλι 13 και βλέπω ροκ εκπομπές όλη μέρα. Ως αποκάλυψη της Αμερικανικής θρησκείας, το θέαμα είναι σαρωτικό. Ναι, μου αρέσει να χαζεύω και τα κορίτσια που χορεύουν. Το σεξουαλικό κομμάτι είναι μια χαρά. Καμιά φορά έχει και μουσικό ενδιαφέρον, αλλά ξέρετε, ενενήντα εννιά από τα εκατό συγκροτήματα είναι για πέταμα. Και δεν έχει υπάρξει καλή Αμερικανική ροκ από τότε που δυστυχώς διαλύθηκαν οι Band. Παρακολουθώ MTV ατέλειωτες ώρες, αγαπητέ μου, γιατί αυτό που συμβαίνει εκεί, όχι μόνο στους στίχους αλλά στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα, είναι το πραγματικό όραμα της ανάγκης και της επιθυμίας των ΗΠΑ. Είναι η εικόνα της πραγματικότητας που βλέπει η χώρα, μια πραγματικότητα περίεργη και συναρπαστική. Επιβεβαιώνει επακριβώς δυο ζητήματα: πρώτον, πως ασχέτως με το πόσοι είναι στην οθόνη ταυτόχρονα, κανείς τους δεν αισθάνεται ελεύθερος εκτός από τις στιγμές της αυτοεξύψωσης. Και, δεύτερον, προκύπτει ξανά και ξανά στους στίχους και στον τρόπο που χορεύουν, στον τρόπο που κουνιούνται, πως τα καλύτερα και τα πιο αγνά κομμάτια ενός ανθρώπου δεν αποτελούν μέρος της κατασκευής – ο μύθος μιας ουσιαστικής αγνότητας πριν και πέραν της εμπειρίας δεν διαλύεται με τίποτα. Είναι πολύ ενδιαφέρον. Και αξίζει να παρατηρήσει κανείς πόσο διάχυτο είναι το φαινόμενο αυτό! Πέρασα ένα μήνα στη Ρώμη δίνοντας διαλέξεις και ήμουν τόσο εξαντλημένος στο τέλος της ημέρας που έβλεπα Ιταλικό MTV παρέα με τον γιο μου Ντέιβιντ. Χάζευα και μου ήταν αδύνατον να το πιστέψω. Το Ιταλικό MTV είναι μια παρωδία του Αμερικανικού, με καταπληκτικές συνέπειες – η Αμερικανική θρησκεία έχει φτάσει μέχρι τη Ρώμη! Δεν είναι τίποτα άλλο από ένα θρησκευτικό φαινόμενο. Πολύ παράξενο να το παρατηρεί κανείς. ΒΑΪΣ: Η απόφαση να είστε κριτικός... ή μήπως τελικά δεν είναι απόφαση; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν είναι απόφαση, είναι επιβολή. ΒΑΪΣ: Ήταν χαρούμενος ο δρόμος της κριτικής; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν το σκέφτομαι με αυτούς τους όρους. ΒΑΪΣ: Ικανοποιητικός ήταν; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν το σκέφτομαι με αυτούς τους όρους. ΒΑΪΣ: Άρα μόνο αναπόφευκτος; ΜΠΛΟΥΜ: Οι άνθρωποι που δεν με συμπαθούν θα συμφωνούσαν με αυτό. Ο Ντένις Ντόναχιου, στην κριτική του για το Καταστρέψτε τις ιερές αλήθειες, με περιέγραψε σαν το Σατανά της λογοτεχνικής κριτικής. Το είχα πάρει ως ακούσιο κομπλιμέντο. Μπορεί όντως να ήταν ένα ακούσιο κομπλιμέντο. Όπως και να έχει, είμαι περιχαρής να το δεχτώ ως τέτοιο. Χαίρομαι ιδιαιτέρως να πιστεύω πως έχω εξυψωθεί αξιοκρατικά στο επίπεδο της δυσφήμισης. ΒΑΪΣ: Υπάρχει προσωπικό τίμημα στο να είναι κανείς ο Σατανάς της λογοτεχνικής κριτικής; ΜΠΛΟΥΜ: Δεν μπορώ να φανταστώ ποιο θα ήταν το τίμημα. Όλοι μας, όπως είχε πει ο κύριος Στίβενς, είμαστε «καταδικασμένοι να είμαστε αυτό το αναπόδραστο ζώο, ο εαυτός μας». Ή όπως είχε πει μια ακόμα σημαντικότερη προσωπικότητα, ο Σερ Τζον Φάλσταφ: «Δεν είναι αμάρτημα για το κάλεσμά σου να μοχθείς». Θα προτιμούσα φυσικά να με αντιμετωπίζουν σαν τον Φάλσταφ της λογοτεχνικής κριτικής και όχι σαν τον Σατανά της λογοτεχνικής κριτικής. Όσο και να αγαπώ τον θείο Σατανά, αγαπάω τον θείο Φάλσταφ πιο πολύ. Είναι πιο πνευματώδης από τον Σατανά. Είναι πιο σοφός από τον Σατανά. Φυσικά, ο Σαίξπηρ είναι καλύτερος ποιητής από τον Μίλτον. ΒΑΪΣ: Υπάρχει κάτι για το οποίο αισθάνεστε επιτακτική ανάγκη να ολοκληρώσετε τώρα, είτε ως δάσκαλος είτε ως κριτικός; Κάτι πέρα από τα γνωστά; ΜΠΛΟΥΜ: Σκοπεύω να διδάσκω Σαίξπηρ για το υπόλοιπο της ζωής μου. Θέλω να γράψω μια γενική, περιεκτική μελέτη για τον Σαίξπηρ, χωρίς απαραιτήτως να σχολιάζω όλα τα έργα ή την κάθε σκηνή, αλλά προσπαθώντας να φτάσω σε μια γενική θεώρηση του Σαίξπηρ. Πάντα επιθυμεί κανείς να γράφει για τον Σαίξπηρ. Αλλά μπορεί να έχω μεγαλώσει πολύ για κάτι τέτοιο. ΒΑΪΣ: Θεωρείτε πως υπάρχει κάποιος που σας παρερμηνεύει εποικοδομητικά; ΜΠΛΟΥΜ: Θέλω να πιστεύω πως κάπου στον κόσμο υπάρχουν ένας-δυο νεαροί κριτικοί που θα με παρερμηνεύσουν προς όφελός τους. Μα το Θεό, δεν είμαι ούτε ο Σάμιουελ Τζόνσον, ούτε ο Ουίλιαμ Χάζλιτ, ούτε ο Τζον Ράσκιν, ούτε ο Ουόλτερ Πέιτερ, ούτε ο Όσκαρ Ουάιλντ. Αλλά το εύχομαι. Έχω μάθει κάτι μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια μαζεύοντας αντίτυπα των βιβλίων μου από βιβλιοπωλεία με μεταχειρισμένα βιβλία ή από βιβλιοθήκες, από τα ράφια αναγνωστών. Έχω γράψει τόσο πολύ και έχω ασχοληθεί τόσα χρόνια με αυτά τα βιβλία που έχω μάθει πολλά. Αυτό το καταλαβαίνει κανείς και από κριτικές, και από παραθέματα σε βιβλία άλλων κ.ο.κ., ή από αυτά που σου λένε οι άλλοι γύρω σου – αυτά που σε κάνουν να αισθάνεσαι περήφανος, αυτά που θεωρείς πως είναι η πρωτοτυπία και η κύρια συνεισφορά σου... κανείς δεν τα παρατηρεί. Είναι λες και είναι μόνο για σένα. Κάτι που θα πεις παρεμπιπτόντως ή κάτι που αναλύεις σε βάθος επειδή το γνωρίζεις πολύ καλά, γιατί στην πραγματικότητα το βαριέσαι, αλλά αισθάνεσαι πως πρέπει να το βγάλεις από τη μέση για να φτάσεις στο σημαντικό επιχείρημα, αυτό είναι που πιάνει ο κόσμος. Αυτό υπογραμμίζουν. Αυτό παραθέτουν. Σε αυτό επιτίθενται, ή παραθέτουν με θετικό τρόπο. Αυτό είναι που μπορούν να χρησιμοποιήσουν. Αυτό που πιστεύεις πως κάνεις είναι, αλλά μπορεί και να μην είναι, αυτό που όντως κάνεις, αλλά σίγουρα δεν μεταδίδεται στους αναγνώστες. Έχω μιλήσει για αυτό με κριτικούς, και με συγγραφείς· μπορεί να μην έχουν μια τόσο σαφή αίσθηση, αλλά τους φαίνεται οικείο. Οι σημαντικές ιδέες κάποιου είναι πράγματι οι σημαντικές, αλλά δεν είναι αυτές που αποδεικνύονται χρήσιμες, ή αναγνωρίζονται ως τέτοιες από τους άλλους. Είναι ένα πολύ περίεργο φαινόμενο. Έχει προφανώς να κάνει με την ικανότητά μας να μην γνωρίζουμε τον εαυτό μας. © THE PARIS REVIEW 1991 — Μετάφραση: Θέμελης Γλυνάτσης [1] Παρατσούκλι του Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν επειδή ήταν κοκκινομάλλης. [2] Αμερικανός κωμικός ηθοποιός, ζογκλέρ και συγγραφέας. Γνωστός για τους μισανθρωπικούς χαρακτήρες που έπλαθε.

Σύνδεση