Επίσκεψη σ’ έναν λησμονημένο. Ο μεταφραστής-ποιητής Νικόλαος Χατζιδάκης

1. Ο Νικόλαος Χατζιδάκης (Βερολίνο 1872 - Αθήνα 1942), περισσότερο γνωστός στους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής του με τα ψευδώνυμα Ζέφυρος Βραδυνός και –δευτερευόντως– Φώτης Βορεινός, αποτελεί σήμερα μιαν αφανή και, πιστεύω, αδίκως παραγνωρισμένη μορφή της λογοτεχνικής μας ιστορίας, κυρίως στο μεταφραστικό της πεδίο. Γιος του μαθηματικού Ιωάννου Ν. Χατζιδάκι και ανιψιός του γλωσσολόγου Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι και (εκ μητρός) του μαθηματικού Βασιλείου Λάκωνος, καθηγητών του Εθνικού Πανεπιστημίου, ο Νικόλαος σπούδασε μαθηματικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Παρισίων, Γοττίγγης και Βερολίνου. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1900, δίδαξε Μηχανική και Αστρονομία στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και, εν συνεχεία, το 1904 εξελέγη καθηγητής της Μαθηματικής Ανάλυσης και, αργότερα, της Θεωρητικής Μηχανικής και Κινητικής Γεωμετρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (αφυπηρέτησε το 1939). Συνεπής προς τη διάθεσή του να “συγχρονίσει”, από τη θέση που κατείχε, την Ελλάδα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, εγκαινίασε (το 1905) τον θεσμό των πανεπιστημιακών σεμιναρίων. Διαπρεπής μαθηματικός με διεθνές κύρος (σημαντικότερα έργα του: Εισαγωγή εις την Αναλυτικήν Θεωρίαν των Επιφανειών [1912], Σμήνη και Συμπλέγματα Καμπυλών και Επιφανειών [1928], Η Κινητική Απειροστική Γεωμετρία [τόμ. Α΄, 1934· τόμ. Β΄, 1937]), υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας (1918-1925), ενώ μαζί με τον Γεώργιο Ρεμούνδο και τον Παναγιώτη Ζερβό αποτέλεσαν τη «Δεύτερη Μαθηματική Σχολή των Αθηνών». Παντρεύτηκε τη Δανή Ερριέττα Ούλσεν, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τη Φούλα (1905-1984), μετέπειτα γνωστή μεταφράστρια και κριτικό λογοτεχνίας, η οποία υπήρξε μαχητική κομμουνίστρια και ανέπτυξε σημαντική αντιστασιακή δράση, και τον Ιωάννη Χατζιδάκη (1913-;), χημικό και λόγιο, ο οποίος ασχολήθηκε με την προώθηση του έργου του πατέρα του. Πέθανε, πριν κλείσει τα 70 του χρόνια, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, κληροδοτώντας «τα μικρά του περισσεύματα για εκδόσεις υπέρ των φοιτητών».[1] Ένθερμος δημοτικιστής αλλά όχι ψυχαρικός, θεωρητικά υπέρμαχος της φωνητικής ορθογραφίας και της χρήσης του λατινικού αλφαβήτου, ο «πολύ ζωντανός – λίγο βίδα λένε» καθηγητής, κατά τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, παύθηκε από το Πανεπιστήμιο το 1909 εξαιτίας των δημοτικιστικών του απόψεων (επαναπροσελήφθη το 1912).[2] Δεν δίστασε μάλιστα να έρθει σε ρήξη με τον θείο του Γεώργιο Χατζιδάκι (εξ ου και η διαφοροποίηση του ανιψιού στην ορθογράφηση του επιθέτου). Με αφορμή τον θάνατό του, έγραφε στη Νέα Εστία (τχ. 353, 1 Νοεμβρίου 1941, σ. 779): Νομίζω όμως πως ο θείος μου –αδιάφορα από ποιους λόγους, ενσυνειδήτους ή υποσυνειδήτους– δεν εστάθηκε στο γλωσσικό μας ζήτημα στο ύψος της αποστολής, όπου έπρεπε να σταθεί και επιβράδυνε πολύ την εξέλιξή του, ενώ μπορούσε πολύ εύκολα να γίνει αληθινός ευεργέτης της πατρίδας μας, χτυπώντας με όλη του τη δύναμη και τη σοφία τον εφιάλτη που την επλάκωνε. Πολύγλωσσος (γνώριζε δεκαπέντε γλώσσες –όλες τις κύριες ευρωπαϊκές– και την εσπεράντο) και ερασιτέχνης γλωσσολόγος, ο Νικόλαος Χατζιδάκης δημοσίευε κατά καιρούς στον Τύπο της εποχής μικρά και μεγαλύτερα κείμενα με γλωσσικές παρατηρήσεις, ενώ, κατά πληροφορία του γιου του, συνέταξε όλα τα γλωσσολογικά άρθρα του λεξικού Ελευθερουδάκη.[3] Υπήρξε επίσης συνεργάτης της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας.[4] Κοσμοπολίτης, διεθνιστής και βαθιά προοδευτικός, ο αντι-σωβινιστής αλλά φιλόπατρις Χατζιδάκης (το 1897, διακόπτοντας τις σπουδές του, είχε κατέβει εθελοντής στην Κρήτη, ενώ αρνήθηκε να παρευρεθεί στον εορτασμό των εγκαινίων του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου επειδή «η Ιταλία δεν έκαμεν ακόμη την χειρονομίαν πραγματικώς “ανωτέρας μορφώσεως” να παραχωρήσει την Δωδεκάνησον εις την Ελληνικήν πατρίδα»,[5]) έβαλλε συχνά εναντίον της ελληνικής προγονοπληξίας και πατριδοκαπηλίας, προτάσσοντας την ατομική ευθύνη για την πρόοδο του κράτους. Αντιστρατευόταν την έννοια του «περιούσιου λαού» και τασσόταν κατά του ελληνικού εξαιρετισμού – γι’ αυτό και επέκρινε σφόδρα τις απόψεις του Περικλή Γιαννόπουλου, όπως αυτές εκφράζονται στην Έκκλησιν προς το πανελλήνιον κοινόν (1907).[6] Συμβουλεύοντας τη νεότερη γενιά και τους φοιτητές να σκέφτονται με το μυαλό τους, αντιστεκόμενοι στα κούφια λόγια και τους παιάνες των ρητόρων των εθνικών εορτών, τους παρότρυνε να αντικρίζουν την πραγματική (και όχι την φαντασιακά κατασκευασμένη) εικόνα της σύγχρονής τους Ελλάδας, συγκρίνοντάς την με την πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη των κεντρικών και βορειοευρωπαϊκών κρατών[7] (το ψευδώνυμο «Φώτης Βορεινός» συμβολίζει, εικάζω, την πεποίθησή του για την πολιτισμική υπεροχή –τα πνευματικά φώτα– των Βορειοευρωπαίων). Ο «σοφός καθηγητής», όπως συχνά τον αποκαλούσαν, διατήρησε μια σταθερά αντι-ακαδημαϊκή στάση. Με το προωθημένο άρθρο του «“Delenda Academia!”», δημοσιευμένο στην εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα (8 Φεβρουαρίου 1927), εναντιώθηκε στην ίδρυση της Ακαδημίας («κατασκεύασμα της απολυταρχίας» την χαρακτηρίζει) σημειώνοντας αυστηρά: Η λεγομένη «Ακαδημία Αθηνών» κατ’ ουδένα τρόπον ημπορεί να θεωρηθεί ως Ακαδημία Εθνική, ούτε πολιτειακώς ούτε ουσιαστικώς· πολιτειακώς ιδρύθη εκνόμως, υπό κυβερνήσεως δικτατορικής, καταλαβούσης βίᾳ την αρχήν και μηδαμώς αντιπροσωπευούσης το έθνος. Ουσιαστικώς δε είναι ακόμη περισσότερον αξία της κοινής καταδίκης· τιτλομανής τις κύριος, διορισθείς υπουργός υπό της δικτατορίας, ενόμισε κατάλληλον την περίστασιν να ιδρύσει Ακαδημίαν, αυτοχειροτονούμενος αυτός, πρώτος, ακαδημαϊκός, υποβάλλων έπειτα, εν είδει υπερανθρώπου και πανσόφου κριτού, όλας τας επιστημονικάς, λογοτεχνικάς και λοιπάς αξίας του έθνους εις αυθαίρετον και ανεξέλεγκτον κοσκίνισμα και διορίζων ακαδημαϊκούς, όσους ήθελεν. Αλλά και αργότερα, όταν στη στήλη «Παραγραφάκια» των Νεοελληνικών Γραμμάτων (τχ. 8, 2 Ιουνίου 1935, σ. 2) ετέθη το ζήτημα της ένταξης του Χατζιδάκη στον κύκλο των «Αθανάτων» («Μα και ένας σπουδαίος μαθηματικός, και συγχρόνως λόγιος με ωκεανό από γνώσεις, όπως είναι ο καθηγητής του Πανεπιστημίου κ. Ν. Χατζιδάκης, επιτρέπεται να μένει έξω από την Ελληνική Ακαδημία;»), ο ίδιος με επιστολή του στο περιοδικό (τχ. 10, 16 Ιουνίου 1935, σ. 9) φρόντισε να δηλώσει σαφώς πως: Ούτε είμαι, ούτε θέλω να γίνω μέλος της «Ακαδημίας» αυτής […]. Είμαι, αντίστροφα, πολύ ευχαριστημένος, που μπορώ και μένω έξω από το σωματείο αυτό και να διατηρώ την πνευματική μου αυτοτέλεια και την ελευθερία των ιδεών μου. Συμμερίζομαι σ’ αυτό με χαρά μου την τύχη τόσων και τόσων άλλων πνευματικά δυνατών και ζωντανών ανθρώπων, που δεν εμπήκαν εις τους κόλπους της «Ακαδημίας Αθηνών». 2. «Μαθηματικός λογοτέχνης» Πέρα, ωστόσο, από την πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία, ο Ζέφυρος Βραδυνός (όπως συχνότερα υπέγραφε) «καταγινόταν και στη λογοτεχνία με την ίδια αγάπη – ίσως μάλιστα και με περισσότερη ευχαρίστηση, από δυνατότερη ψυχική ανάγκη», καθώς παρατηρούσε στη νεκρολογία του, με τον προσφυή τίτλο «Μαθηματικός λογοτέχνης» (εφ. Αθηναϊκά Νέα, 16 Φεβρουαρίου 1942), ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Με λογοτεχνική παρουσία σχεδόν σαράντα πέντε χρόνων (1897-1941· συνυπολογίζω σε αυτή και τη συνεργασία του με την Διάπλασιν των Παίδων, η οποία, ωστόσο, για λόγους χώρου δεν θα με απασχολήσει[8]), περιχαράκωσε γρήγορα «της τέχνης του την περιοχή» στη μεταπαλαμική παράδοση του ήσσονος τόνου, συνθέτοντας λυρικά ποιήματα μικρής φόρμας σε παραδοσιακή στιχουργία, όχι πάντοτε άψογα τεχνικά. Ποιητής της φύσης και των λουλουδιών, των διαβατικών αισθηματικών στιγμών, της νοσταλγίας και της ερωτικής μελαγχολίας, ύμνησε με ευαισθησία και τρυφερότητα τις φεγγαρόλουστες βραδιές και τις αισθησιακές νεαρές κόρες, ενώ αγαπούσε ιδιαίτερα τα νησιά (κυρίως των Κυκλάδων και του Αργοσαρωνικού).[9] Δεν εξέδωσε ποτέ σε αυτόνομο τόμο την πρωτότυπη ποιητική του εργασία, που παρέμεινε σκορπισμένη στον περιοδικό τύπο και σε ημερολόγια (κυρίως στα περιοδικά Ο Νουμάς, Νέα Εστία και Παντογνώστης και στο εγκυκλοπαιδικό ημερολόγιο Νέα Ζωή, και δευτερευόντως στα Χαραυγή Μυτιλήνης, Μούσα, Παναθήναια, Τα Παρασκήνια, Φύλλα, Νεοελληνικά Γράμματα, Ανδριακόν Ημερολόγιον), ενώ ως ποιητής περιελήφθη μόνο, αν δεν σφάλλω, στη Νεοελληνική Ανθολογία του Σκόκου.[10] Πάντως, σύμφωνα με τις επιγραφές ορισμένων ποιημάτων του, ο Χατζιδάκης σχεδίαζε κύκλους «τραγουδιών» ή ευρύτερες συλλογές («Αντριώτικα τραγούδια», «Της ζωής τ’ απομεσήμερο», «Καρδιάς ξανάνθισμα», «Τραγούδια από τη θάλασσα», «Σκόρπια φυλλοκάρδια»). Από την πρωτότυπη πεζογραφική του παραγωγή αξίζει να αναφερθεί το δημοσιευμένο σε συνέχειες στη Νέα Εστία το 1928 (τχ. 8-32 έως 12-36) «μυθιστόρημα» (στην πραγματικότητα, νουβέλα) «Απόκοσμη αγάπη», με πρόλογο του Κωστή Παλαμά. Αυτοβιογραφική σε μεγάλο βαθμό (ο πρωταγωνιστής, από την οπτική γωνία του οποίου φιλτράρεται η εκτύλιξη της πλοκής, είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου, πολύγλωσσος και ποιητής – ενοφθαλμίζονται μάλιστα και πρωτότυπα ποιήματα του Βραδυνού-Χατζιδάκη), η νουβέλα παρακολουθεί την ανάπτυξη ενός τρυφερού (πλην ατελέσφορου) έρωτα ανάμεσα στον παντρεμένο μεσήλικα Γιώργο και τη νεαρή νησιώτισσα Τριανταφυλλιά μέσα σε ειδυλλιακό κυκλαδίτικο περιβάλλον. Η νουβέλα συμπληρώνεται θαυμάσια, πιστεύω, από τις δύο, σκηνοθετημένες ως ανεπίδοτες («Γράμματα που δεν τα ’λαβε» τιτλοφορούνται), μυθοπλαστικές ερωτικές επιστολές, τις οποίες είχε πρωθύστερα (το 1921) δημοσιεύσει ως Ζέφυρος Βραδυνός στον Νουμά (τχ. 740, 741). 3. «Τα μάζεψα από τόπους μακρινούς»[11] Καιρός, ωστόσο, να στραφούμε στον Χατζιδάκη μεταφραστή, ο οποίος, κατά τη γνώμη μου, αξίζει μια θέση στην Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνικής μετάφρασης, τόσο για τη μεταφρασεολογική του θεωρία όσο και για την πρακτική της εφαρμογή. Η ιδιοτυπία του έγκειται στο ότι μεταφράζει από όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά και προβηγκιανά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά, πορτογαλικά, ρουμανικά, σερβικά, δανικά, ολλανδικά, σουηδικά, νορβηγικά, φινλανδικά και ισλανδικά), με ιδιαίτερη έμφαση στις λογοτεχνίες των βορείων χωρών, τόσο πεζογραφία (Ηans Christian Andersen, Herman Bang, Gestur Pálsson, Henrik Pontoppidan, Émile Zola) όσο –κυρίως– ποίηση, που εδώ θα με απασχολήσει. Φαίνεται ότι τον ενδιέφερε επίσης το θέατρο, και μάλιστα είναι πιθανότατα ο πρώτος που δημοσιεύει μετάφραση από τον Αρχιτέκτονα Σόλνες του Ίψεν, το 1906.[12] Όπως και στην πρωτότυπη δημιουργική του εργασία, έτσι και στη μεταφραστική ο Χατζιδάκης δείχνει προτίμηση για το λυρικό ποίημα, το ποίημα-τραγούδι, και εν γένει τις μικρές φόρμες, ενώ επιλέγει να μεταφράσει ρομαντικούς, υστερορομαντικούς και μεταρομαντικούς ποιητές που βρίσκονται εγγύτερα στην ποιητική του ευαισθησία. Μακρύς ο κατάλογος των ποιητών αυτών, αξίζει ωστόσο να τον παραθέσουμε για τον πρόσθετο λόγο ότι στο μεγαλύτερο μέρος του περιλαμβάνει ποιητές που για πρώτη ή/και μοναδική φορά μεταφράζονται στα ελληνικά, τουλάχιστον έως το 1940: Τhomas Moore, Leigh Hunt, James Montgomery (από τα αγγλικά)· Alexandre Piédagnel, André Theuriet, Sully Prudhomme (από τα γαλλικά)· Frédéric Mistral (από τα προβηγκιανά)· Goethe, Maximilian Bern, Moritz Hartmann, Heinrich Heine, A.F.E. Langbein, C.R.W. Wiedemann, Wilhelm Müller, K. Enslin, Gottlieb Konrad Pfeffel (από τα γερμανικά)· Lorenzo Stecchetti, Annie Vivanti, Enrico Panzacchi (από τα ιταλικά)· Joaquín Lorenzo Luaces (από τα ισπανικά)· João de Deus (από τα πορτογαλικά)· Matilde Cugler-Poni (από τα ρουμανικά)· Carl Ploug, V. Röse, H.C. Andersen, J.C. Hostrup, J.P. Jacobsen, J.L. Heiberg, Jens Baggesen (από τα δανικά)· P.A. de Génestet (από τα ολλανδικά)· Bjørnstjerne Bjørnson (από τα νορβηγικά)· Victor Rydberg, C.G. Wadström, Esaias Tegnér, K.A. Nikander, E.J. Stagnelius (από τα σουηδικά)· J.L. Runeberg (από τα φινλανδικά). Από αριστερά: Π. Ζερβός, Federico Enriques, Ν.Ι. Χατζιδάκης. Από τον τόμο Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Πρόσωπα του 20ού αιώνα (Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη, 2000). Βλ. και Χριστίνα Φίλη, «Παναγιώτης Ζερβός (1878-1952) - Γεώργιος Ρεμούνδος (1878-1928) - Νικόλαος Χατζιδάκης (1872-1942)», εφ. Τα Νέα, 14 Ιανουαρίου 2000. Μέσα στην υπερτεσσαρακονταετή δημιουργική του πορεία θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τρεις “στιγμές” κατά τις οποίες ο Χατζιδάκης φαίνεται να επιχειρεί να προβληθεί, περισσότερο συντεταγμένα και μεθοδικά απ’ όσο στις σκορπισμένες στα περιοδικά μεταφραστικές του συνεργασίες, ως μεταφραστής-ποιητής και δίαυλος των ξένων λογοτεχνιών. Το 1906 εκδίδει το λογοτεχνικό και εγκυκλοπαιδικό ημερολόγιο Νέα Ζωή, συντεθειμένο εξ ολοκλήρου από τον ίδιο, με πρωτότυπη και μεταφραστική λογοτεχνική εργασία. Σε αυτό περιλαμβάνει μεταφράσεις είκοσι πέντε ποιημάτων δεκαοκτώ ποιητών από οκτώ γλώσσες, σχηματίζοντας έτσι, ατύπως, μια πρώτη μεταφραστική ανθολογία.[13] Πράγματι, θα επαναδημοσιεύσει όλα σχεδόν τα ποιήματα, όμοια ή με μικρές διαφορές/βελτιώσεις, στα Ξενικά λουλούδια του 1940 (η τρίτη “στιγμή”, σύμφωνα με την περιοδολόγηση που επιχειρώ). Η μεταφραστική του μέθοδος έγκειται στην (εκ του αποτελέσματος επιτυχή) προσπάθεια διατήρησης του τρόπου στροφικής οργάνωσης και του τύπου της ρίμας του πρωτοτύπου, με παράλληλη στενή παρακολούθηση του ποιητικού νοήματος. Με άλλα λόγια: ο Χατζιδάκης επιδιώκει (και κατορθώνει) να μεταφράζει συνολικά το πρωτότυπο ποίημα· να το μεταφράζει δηλαδή ως ποίημα. Η μεταφραστική του ποιητική αποτυπώνεται και θεωρητικά στη Νέα Ζωή (εν σπέρματι, βέβαια) στους όρους του «διαγωνίσματος εμμέτρου μεταφράσεως» που, μεταξύ άλλων, αθλοθετεί, όπου σημειώνει: Μετάφρασις, όχι παράφρασις. Γλώσσα δημώδης, ρέουσα, χωρίς ιδιωτισμούς, ομοιοκαταληξία. – Μέτρον το ίδιον ή όσο το δυνατόν ομοιότερον.[14] Προς μεγάλη απογοήτευση και οικονομική του ζημία, ωστόσο, το ημερολόγιο δεν βρήκε την προσδοκώμενη ανταπόκριση από το αναγνωστικό κοινό, με αποτέλεσμα η κυκλοφορία του να διακοπεί στο πρώτο έτος.[15] Έτσι η δεύτερη “στιγμή” του Χατζιδάκη ως μεταφραστή-ποιητή θα έρθει είκοσι ένα χρόνια αργότερα, οπότε και δημοσιεύει στο περιοδικό Αναγέννηση (τχ. 7, Μάρτιος 1927, σ. 381-387) τη μελέτη του «Η λυρική ποίηση στη μετάφραση». Ο τίτλος ήδη, με την ειδολογική εξειδίκευση του αντικειμένου, προσανατολίζει προς μια εμπειρική πραγμάτευση του ζητήματος, σε ένα είδος επίσκεψης στο μεταφραστικό του εργαστήρι. Με καθοδηγητικό ερώτημα «αν είναι δυνατό να μεταφραστεί ένα λυρικό ποιηματάκι, ένα σονέτο π.χ., από μια γλώσσα σε άλλη, χωρίς τίποτε να χάσει από την ομορφιά του» (δηλαδή, την ποιητικότητά του), ο Χατζιδάκης θα εστιάσει στις «εξωτερικές»-γλωσσολογικές όσο και στις «εσωτερικές»-πολιτισμικές δυσκολίες που ανακύπτουν κατά τη μετάφραση. Θεωρώντας ότι «το μέτρο κάθε τραγουδιού έχει βαθιά εσωτερική σχέση με το περιεχόμενο» και ότι στη λυρική ποίηση, συγκριτικά προς τη λογοτεχνία εν γένει, η συνύφανση του περιεχομένου με τη μορφή είναι «ακόμη περισσότερο στενή», θα προβληματιστεί για την ηχητική ανταπόκριση του μεταφρασμένου προς το πρωτότυπο λυρικό ποίημα. Το πλέον ενδιαφέρον, ωστόσο, είναι ότι ο Χατζιδάκης, μέσα από τη μεταφραστική του δουλειά, καταλήγει στο “παράδοξο” της ποιητικής μετάφρασης, σημειώνοντας πως, αν η μετάφραση είναι τέλεια, η λέξη μετάφραση δεν ταιριάζει πια. Μια τέτοια απόδοση είναι μια καινούργια δημιουργία, ένα ξαναζωντάνεμα του γεννήματος του ξένου ποιητή. Και δεν είναι χωρίς σημασία ότι κάνει λόγο για τη συγγένεια της ευαισθησίας («ψυχική ιδιοσυγκρασία» την ονομάζει) του μεταφραστή με εκείνη του ποιητή που μεταφράζει ως προϋπόθεση για μια κατορθωμένη ποιητική μετάφραση. Η μελέτη συμπληρώνεται με την παραδειγματική («πλησιάζουν πάρα πολύ στο ιδανικό της μετάφρασης») παράθεση πέντε μεταφρασμένων από τον Χατζιδάκη ποιημάτων του Ιταλού Lorenzo Stecchetti σε αντιβολή με το πρωτότυπο. Η τρίτη και τελευταία “στιγμή” της ανάδειξης του Χατζιδάκη ως ποιητή-μεταφραστή επιτελείται το 1940, προς το τέλος της ζωής του, με την έκδοση των Ξενικών λουλουδιών, ενός ανθολογίου τριάντα μεταφρασμένων λυρικών ποιημάτων είκοσι ποιητών από επτά γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, δανικά, ιταλικά, νορβηγικά, σουηδικά). Η πρόταξη της μελέτης του ’27 ως θεωρητικού προλόγου και η σύνθεση του τόμου, με την εξαίρεση έξι ποιημάτων, από μεταφράσεις του ημερολογίου του 1906 και τα μεταφρασμένα «τραγούδια» του Stecchetti στην Αναγέννηση, μοιάζει να συναιρεί τις δύο προηγούμενες στιγμές, σε μια τελική μεταφραστική χειρονομία. Κι αυτή τη φορά, όπως δεκατρία χρόνια νωρίτερα, ο Χατζιδάκης παρουσιάζει τις μεταφράσεις του ως εφαρμοσμένα πρότυπα της μεταφρασεολογικής του θεωρίας. 4. Νέοι λυρικοί τόνοι Αν στην πρωτότυπη ποίησή του παρέμεινε «ένας απλός λυρικός», «χωρίς εξέλιξη», «μια συμπαθητική μα αδύναμη φωνή στο νεοελληνικό Παρνασσό», όπως δίκαια παρατηρεί ο Κ. Καρθαίος,[16] η μεταφραστική ποιητική παραγωγή του Χατζιδάκη, παρότι μάλλον περιορισμένη ποσοτικά –τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το δημοσιευμένο, εν ζωή ή μεταθανατίως, έργο του[17]– δικαιώνει, πιστεύω, την εκτίμηση του Κ. Μαϊστράλη πως σαν μεταφραστής επλούτισε το νεοελληνικό λυρισμό με καινούργια χρώματα, με ιδέες, με σπόρους καινούργιων αναζητήσεων, και φάρδυνε το στήθος της λυρικής μας αναπνοής, φέρνοντάς μας σε ψυχική επαφή και επικοινωνία με πολλούς λαούς.[18] Πιο σημαντικό: οι μεταφράσεις του ήταν και δραστικές ως ποιήματα. Έχουμε γι’ αυτό την αναγνωστική μαρτυρία του Μήτσου Παπανικολάου, συνδετικού κρίκου της πρώτης αρχής (Διάπλασις) με την τελική μεταφραστική κατάθεση (Ξενικά λουλούδια). Με νοσταλγική συγκίνηση ο Παπανικολάου βρίσκει στο ανθολόγιο του 1940 «διορθωμένες και φρεσκαρισμένες» μεταφράσεις που είχε ως παιδί διαβάσει σε παλιούς τόμους της Διάπλασης: το «Στερνό τριαντάφυλλο» του Τhomas Moore, Ή τον αλησμόνητο εκείνο το «Βασιλιά το Δράκοντα» του Γκαίτε που το τρομαχτικό του πέρασμα στοίχειωνε τις παιδικές χειμωνιάτικες νύχτες μου. Ή, ακόμα, τα γλυκύτατα και τρυφερότατα εκείνα ποιήματα του ασύγκριτου Άντερσεν, που ίσως μόνο τα παιδιά αισθάνονται όλη την ομορφιά τους.[19] Δεν είχε άδικο ο Ξενόπουλος όταν σημείωνε πως τα Ξενικά λουλούδια «είναι ίσως το καλύτερο έργο του»[20]: Ο Χατζιδάκης βρίσκει την ποιητική του φωνή ως μεταφραστής. Παραθέτω δείγματα των μεταφράσεών του. [1] Για τα εργοβιογραφικά στοιχεία βλ. Κ. Καρθαίος, «Νικόλαος Ι. Χατζιδάκης», Νέα Εστία, τχ. 358 (1 Μαρτίου 1942), 186-187 και «Νικόλαος Ι. Χατζιδάκης. Βιογραφικό σημείωμα», Κρητική Εστία, τχ. 27 (Απρίλιος 1952) [αφιέρωμα: Ν.Ι. Χατζιδάκης (1872-1942)], 4-6. Για την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία βλ. Χριστίνα Φίλη, «Το Πανεπιστήμιο Αθηνών στο μεταίχμιο του 19ου αιώνα: Μαθηματικά και μαθηματικοί», Μαθηματική Επιθεώρηση, τχ. 59 (Ιανουάριος-Ιούνιος 2003), 19-25. Επίσης, βλ. το βιογραφικό σημείωμα του Χατζιδάκη από τους J.J. O’Connor και E.F. Robertson στην ιστοσελίδα του University of St Andrews, διαθέσιμο στο λινκ https://bit.ly/2CI34ey [2] Βλ. Αλληλογραφία της Π.Σ. Δέλτα, επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1956, σ. 297 και Φίλη, ό.π., σ. 22-23, σημ. 4. Ο. Καρθαίος (ό.π.) σημειώνει ότι «στα 1909 η στρατιωτική επανάσταση τον είχε βγάλει από το Πανεπιστήμιο ως “μαλλιαρό”». Για τις γλωσσολογικές απόψεις του Χατζιδάκη βλ. Σ. Μοτάκης, «Ο Χατζιδάκης ως γλωσσολόγος», Κρητική Εστία, ό.π., σ. 8-9. [3] Ζ. Ν. Χατζιδάκης, «Ο Καθηγητής Νικ. Χατζιδάκης [επιστολή]», Ακτίνες, τχ. 229 (Μάρτιος 1962), 91. [4] Βλ. τη διαφημιστική καταχώριση για τη ΜΕΕ στην εφ. Ελεύθερον Βήμα, 5 Δεκεμβρίου 1926, σ. 4. [5] Νικόλαος Χατζιδάκης, «Επιστολή προς την Α. Εξοχότητα τον Πρεσβευτήν της Ιταλίας Αθήνας», Κρητική Εστία, ό.π, σ. 13. [6] Νικ. Χατζιδάκης, «[Επιστολή]», Παναθήναια, τόμ. 15 (15 Ιανουαρίου 1908), 221-222. [7] Βλ. ενδεικτικά Νικόλαος Χατζιδάκης, «Φοιτητής», Παναθήναια, τόμ. 15 (15 Δεκεμβρίου 1907), 129-132 [=Κρητική Εστία, ό.π., σ. 11-13] και Φώτης Βορεινός, «Ο δεκάλογος του πατριωτισμού», Η Διάπλασις των Παίδων, τχ. 19 (9 Απριλίου 1911), 151. [8] Για τη συνεργασία του με τη Διάπλασιν, την οποία διατήρησε έως τον θάνατό του, βλ. Νικόλαος Χατζιδάκης, «Τριάντα χρόνια!», Η Διάπλασις των Παίδων, τχ. 5 (29 Δεκεμβρίου 1907), 35-36, καθώς και Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Νικόλαος Ι. Χατζιδάκης [Ζέφυρος Βραδυνός]», Η Διάπλασις των Παίδων, τχ. 7-8 (17 και 24 Ιανουαρίου 1942), 61. Στο περιοδικό σώζονται, μεταξύ άλλων κειμένων του, μεταφράσεις διηγήσεων και παραμυθιών των H.C. Andersen και Achille Melandri, καθώς και, αν μετρώ σωστά, τριάντα τέσσερα πρωτότυπα ποιήματα (δύο από τα οποία, του κύκλου «Από τα τραγουδάκια για τη Φούλα μου», υπογράφει ως Φώτης Βορεινός, και τέσσερα ως Ζέφυρος Βραδυνός) και είκοσι έξι μεταφρασμένα. Πέντε μεταφράσεις του (ποιημάτων των Piédagnel, Goethe, Moore, Andersen και Stagnelius) θα περιληφθούν στη συνέχεια στο ημερολόγιο Νέα Ζωή (1906) κι επιπλέον δύο (των Andersen και Enslin) στη μεταφραστική του ανθολογία Ξενικά λουλούδια (1940) – βλ. σχετικά παρακάτω. [9] Για το ποιητικό έργο του Χατζιδάκη βλ. Ξενόπουλος, «Μαθηματικός λογοτέχνης», ό.π.· Καρθαίος, ό.π.· Πέτρος Γλέζος, «Ζέφυρος Βραδυνός», Νέα Εστία, τχ. 833 (15 Μαρτίου 1962), 402-403· Κ. Μαϊστράλης, «Ο ποιητής: Ζέφυρος Βραδυνός (Νίκος Ι. Χατζιδάκης)», Κρητική Εστία, ό.π., σ. 17-18. [10] Ανθολογούνται τα ποιήματά του «Το τραγούδι του ξενητεμένου» και «Φεγγάρι ’στη θάλασσα». Βλ. Νεοελληνική Ανθολογία. Από τα εκλεκτότερα ποιήματα της νεωτέρας Ελλάδος (μετ’ εικόνων και βιογραφιών), αρ. 11, εκλογή και επιμελεία: Κων. Φ. Σκόκου, εκδοτικός οίκος Ζηκάκη, Αθήναι 1923, σ. 92-95. [11] Ο πρώτος στίχος από το ποίημα-motto στην έκδοση Ν. Χατζιδάκη (Ζέφυρου Βραδυνού) Ξενικά λουλούδια. Λυρικές μετάφρασες. (Με μια μελέτη: Η λυρική ποίηση στη μετάφραση), τύποις Παρασκευά Λεωνή, Αθήνα 1940. Ο τόμος διατίθεται ηλεκτρονικά από την «Ανέμη» του Πανεπιστημίου Κρήτης https://goo.gl/EUiN5C [12] Henrik Ibsen, «Ο Αρχιτέκτων Σόλνεσς (Bygmester Solness). Δράμα εις πράξεις τρεις. (Απόσπασμα). Πράξις τρίτη. Σκηνή ενδέκατη», Νέα Ζωή. Ετήσιον Εικονογραφημένον Ημερολόγιον λογοτεχνικόν και εγκυκλοπαιδικόν, έτος Α΄, Αθήναι 1906, σ. 246-251. Στο ίδιο ημερολόγιο αναγγέλλει και τη μετάφραση της «Θαλασσινής» [Η κυρά της θάλασσας]. Η Νέα Ζωή διατίθεται ηλεκτρονικά από την Ψηφιοθήκη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης https://goo.gl/DT9c9m [13] Alexandre Piédagnel, «Noël»· André Theuriet, «Souvenir»· Thomas Moore, «[If thou’lt be mine]», «[Whene’er I see those smiling eyes»], «[Thee, thee, only thee]», «[‘Tis the last rose of summer]», «[This world is all a fleeting show]», «[Those evening bells»]· Maximilian Bern, «[Was mich zu dir so mächtig zog…!]»· Goethe, «Der Erlkönig»· Bjørnstjerne Bjørnson, «Søvnens Engler»· Leigh Hunt, «The lover of music to his pianoforte»· Viktor Rydberg, «En blomma»· C.G. Wadström, «Den blå färgen»· V. Röse, «[Den Dag, du bliver en Andens Viv]»· H.C. Andersen, «Moderen med Barnet»· Esaias Tegnér, «[Midnattssolen]»· Lorenzo Stecchetti, «Scritto sopra un sasso», «[Quando cadran le foglie»]· J.K. Hostrup, «Kvinden i Norden»· K.A. Nikander, «Vaagen»· Moritz Hartmann, «Erster Schnee»· J.P. Jacobsen, «Stemninger, I», «Enig»· E.J. Stagnelius, «Flyttfåglarne». [14] Νέα Ζωή, ό.π., σ. 253. Η έμφαση στο πρωτότυπο. [15] Νικόλαος Χατζιδάκης, «Απάντηση στην Έρευνα των Παναθηναίων διά το ζήτημα του βιβλίου εν Ελλάδι», Παναθήναια, τόμ. 12 (15-31 Ιουλίου 1906), 179. [16] Καρθαίος, ό.π., σ. 187. [17] Κατά μαρτυρία τόσο του Ξενόπουλου («Μαθηματικός λογοτέχνης», ό.π.) όσο και του Ζ.Ν. Χατζιδάκη (ό.π.) στο αρχείο του σώζεται ολοκληρωμένος και δεύτερος τόμος των Ξενικών λουλουδιών, τον οποίο ο Χατζιδάκης δεν πρόλαβε να εκδώσει. Μετά τον θάνατό του, ανέκδοτες μεταφράσεις του παραχωρήθηκαν από τον γιο του στον περιοδικό τύπο. Βλ. κυρίως Πειραϊκά Γράμματα (τχ. 5 [Μάιος 1943], 242-245), όπου δημοσιεύονται έντεκα μεταφρασμένα ποιήματα από ισάριθμες γλώσσες. [18] Μαϊστράλης, ό.π., σ. 18. [19] Νέα Εστία, τχ. 315 (1 Φεβρουαρίου 1940), 186. [20] «Μαθηματικός λογοτέχνης», ό.π.

Επίσκεψη σ’ έναν λησμονημένο. Ο μεταφραστής-ποιητής Νικόλαος Χατζιδάκης

Σύνδεση