Η σκυταλοδρομία των βιβλίων: Πλούταρχος, Μονταίνι, Σαίξπηρ

1. Ο βαρύς τόμος στο τραπέζι Η βραδιά εκείνη του Απρίλη είχε κυλήσει ωραία για τους τρεις φίλους. Από τότε που εγκατέλειψε το Λονδίνο και τα θέατρά του, ο εντιμότατος Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (μπάρμπα-Γουίλ πλέον, καθώς τον φώναζαν οι γείτονές του στο χωριό) δεν έβλεπε πολύ κόσμο. Ύστερα από μια ζωή μόχθου και επιτυχίας στη θεατρική σκηνή, είχε αποσυρθεί στη γενέτειρά του, το Στράτφορντ, για να ζήσει σαν εισοδηματίας στο μεγάλο άνετο σπίτι που είχε αγοράσει με τα κέρδη του. Φαινόταν ικανοποιημένος με την ήσυχη και ανιαρή ζωή του πρόωρου συνταξιούχου. Σηκωνόταν πρωί, πήγαινε περίπατο στο κοντινό δάσος του Άρντεν, αν ήταν δροσερός ο καιρός· έπινε κανένα ποτηράκι, συνήθως στο ταβερνείο Η Αχυρένια Σκεπή κοντά στο σπίτι του· έτρωγε νωρίς, παρέα με τη γυναίκα του και τη γεροντοκόρη θυγατέρα του, και περνούσε τα βράδια του με διαβάσματα και πασιέντζες. Πολύ σπάνια δεχόταν επισκέψεις από αλλοτινούς συντρόφους της εποχής του Λονδίνου. Ποιος θα έμπαινε στον κόπο να διανύσει τον λασπωμένο δρόμο μέχρι το Στράτφορντ, ίσα για να ξαναδεί μια πάλαι ποτέ διασημότητα των θεατρικών κύκλων; Η τριανδρία των διαδόχων του Καίσαρα (Οκταβιανός, Αντώνιος και Λέπιδος) μοιράζουν την υφήλιο αναμεταξύ τους. Σχέδιο του Φραντσέσκο Μπρίτσιο, 1621. Βασιλική Συλλογή, Μεγάλη Βρετανία. Κι όμως, αυτό ακριβώς έγινε εκείνη την απριλιάτικη μέρα, όταν κατέφτασαν με την ταχυδρομική άμαξα δύο παλιόφιλοι, ο θεατρικός συγγραφέας Μπεν Τζόνσον και ο ποιητής Μάικλ Ντρέιτον, που ειδικευόταν σε ιστορικές εποποιίες, κολακευτικές ωδές για τους πρίγκιπες και σονέτα για κομψές δεσποσύνες. Δεν μαθεύτηκε ποτέ ο ακριβής σκοπός της επίσκεψής τους. Φημολογείται πως ήθελαν να δελεάσουν τον Σαίξπηρ να εμπλακεί ξανά στον κόσμο του θεάματος, γράφοντας καμιά κωμωδία ή συνεισφέροντας στίχους για τις μουσικοχορευτικές εσπερίδες που διοργανώνονταν τακτικά στο βασιλικό παλάτι. Πάντως η μέρα πέρασε υπέροχα, ανακαλώντας τα γλέντια περασμένων καιρών. Ο μπάρμπα-Γουίλ, ενημερωμένος από πριν, πήγε και υποδέχθηκε τους δύο φίλους του στον σταθμό. Φάγανε μεσημεριανό στο καπηλειό Η Βρόμικη Πάπια, με τις περίφημες κρεατόπιτες, και κάθισαν μέχρι αργά το απόγευμα, αδειάζοντας άφθονα κανάτια σκούρα μπύρα και φλυαρώντας για τους θιάσους του Λονδίνου, τις βεντέτες της σκηνής και τα φρέσκα κουτσομπολιά. Σαν έπιασε να σουρουπώνει, οι τρεις βετεράνοι σύντροφοι σηκώθηκαν και περπάτησαν λίγο κατά μήκος του ποταμού, για να καταλήξουν στο πανδοχείο του Γκάρρικ για το δείπνο. Ο μπάρμπα-Γουίλ είχε κάνει συνεννοήσεις με τον ξενοδόχο για να προσφέρει λαμπρή ευωχία στους καλεσμένους του. Άνοιξαν την όρεξή τους με δυο ντουζίνες στρείδια, και μετά ξεκοκάλισαν δύο καλοθρεμμένα καπόνια, ψημένα με βούτυρο και μπόλικο κρεμμύδι. Ο Μπεν το χαρακτήρισε τσιμπούσι αντάξιο του Λούκουλλου και του Φάλσταφ. Για να μην ξεραθούν τα λαρύγγια τους, συνόδευσαν το φαγητό με κάμποσες νταμιτζάνες γλυκό ισπανικό μπράντι, και η οινοποσία τους συνεχίστηκε μέχρι αργά μέσα στη νύχτα. Το μεσονύχτι τούς βρήκε ολότελα μεθυσμένους, να τραγουδάνε χορευτικούς σκοπούς από τις πιο δημοφιλείς παραστάσεις τους, χτυπώντας τις τσίγκινες κούπες τους πάνω στο ξύλινο τραπέζι για τον ρυθμό. Στο τέλος, αφού αποχαιρετίστηκαν, ο Τζόνσον και ο Ντρέιτον ανέβηκαν να κοιμηθούν στο δωμάτιο που είχαν κρατήσει στο πανδοχείο. Ο μπάρμπα-Γουίλ πήρε τον δρόμο για το σπίτι του, τρεκλίζοντας μέσα στα σκοτεινά σοκάκια και σιγομουρμουρίζοντας ακόμη «Κυρά μου, πού γυρίζεις μόνη», «Με χάι χο, βροχή κι αγέρα» και άλλα ξακουστά ρεφρέν. Σαν έφτασε στην οικία του, έπεσε ξερός στο κρεβάτι. Η νύχτα του, όμως, δεν έμελλε να τελειώσει καλά. Πριν από το χάραμα, ο μπάρμπα-Γουίλ ένιωσε ξαφνικά ένα φοβερό χτύπημα μέσα στο κεφάλι του, σαν να του χώριζε λεπίδι το μυαλό στα δύο. Προσπάθησε να σηκωθεί αλλά δεν είχε δύναμη και έπεσε πάλι βαρύς στο στρώμα. Οι υπηρέτες τον βρήκαν την αυγή σαν μισοπεθαμένο, με το στόμα στραβωμένο και τα χυμένα σάλια να μουσκεύουν δίπλα το μαξιλάρι. Ο γιατρός Κέης, που τον φώναξαν επειγόντως, δεν δυσκολεύτηκε να διαγνώσει τα συμπτώματα: συμφόρηση! Προφανώς το γερό φαγοπότι και η ολονύχτια κρασοκατάνυξη είχαν αποβεί μοιραία για την ταλαιπωρημένη κράση του κουρασμένου μεσήλικα. Ο γιατρός δήλωσε πως δεν μπορούσε να κάνει τίποτε, και συμβούλεψε να καλέσουν καλύτερα τον πατέρα Έβανς, τον Ουαλλό εφημέριο της ενορίας: εκείνος ήταν ώρα να ευλογήσει τον ετοιμοθάνατο και να του δώσει άφεση για τις αμαρτίες του – οι οποίες, αν αλήθευαν οι ψίθυροι για τις νεανικές του περιπέτειες με μελαχρινές ντάμες και ωραίους ξανθούς νεαρούς στο Λονδίνο, πρέπει να ήταν αρκετές. Ο μπάρμπα-Γουίλ πέρασε τη μέρα μπαινοβγαίνοντας σε ένα είδος εναγώνιου λήθαργου. Ώρες-ώρες πάσχιζε να σηκώσει το κεφάλι, αργοσάλευε τα χέρια και έκανε να ψελλίσει κάποιες ακατάληπτες λέξεις. Σύντομα όμως ξανάπεφτε σε αδράνεια και αφασία, με τα μάτια στυλωμένα στο κενό. Κατά το απόγευμα φάνηκε να ζωντανεύει κάπως, ίσως σαν τελευταία αναλαμπή πριν από το οριστικό φινάλε. Η σύζυγος και η κόρη του, που τον παράστεκαν δίπλα στην κλίνη, τον είδαν να μισοσηκώνεται ξαφνικά και να απλώνει τα χέρια κατά το χαμηλό τραπέζι στη γωνιά του δωματίου. Συνάμα έβγαζε κοφτά βογγητά, και όλο έτεινε τα δάχτυλά του προς τα εκεί, σαν να ήθελε να τους δείξει κάτι πάνω στο μικρό έπιπλο. Οι δύο γυναίκες γύρισαν το βλέμμα τους και είδαν ακουμπισμένο στο τραπέζι έναν πελώριο δεμένο τόμο σε μεγάλο σχήμα φόλιο. Ήταν οι Βίοι του Πλούταρχου στην περίφημη μετάφραση του Τόμας Νορθ· ο μπάρμπα-Γουίλ είχε αγοράσει το βιβλίο σε καλή τιμή όταν ήταν νέος, καμιά εικοσαριά χρόνια πρωτύτερα, και αυτό τον είχε συντροφεύσει σε όλη του την ανθηρή συγγραφική σταδιοδρομία. Από τότε που είχε εγκατασταθεί στο Στράτφορντ, κρατούσε τον τόμο συνεχώς στο δωμάτιό του και δεν παρέλειπε να διαβάσει λίγο, σχεδόν κάθε βράδυ. Από την πολλή χρήση και το φυλλομέτρημα, η ράχη του τόμου κόντευε να σπάσει, οι γωνίες είχαν ξεφτίσει και μερικά φύλλα είχαν αποκοπεί από το δέσιμο· οι άκρες τους προεξείχαν από τον υπόλοιπο όγκο των σελίδων, και αν άνοιγες το βιβλίο απρόσεκτα, θα κινδύνευαν να πέσουν κάτω. Τώρα ο μπάρμπα-Γουίλ έδειχνε αυτό το βιβλίο και τέντωνε τις τρεμάμενες παλάμες του, λες και ήθελε να το πιάσει στα χέρια του για μία ακόμη φορά. Η Μαίρη, η μακρόθυμη σύζυγος, κατάλαβε τι λαχταρούσε ο άντρας της. Πήγε στο τραπέζι, κουβάλησε με κόπο το βαρύ βιβλίο και το απέθεσε προσεκτικά στην αγκαλιά του αρρώστου. Ο μπάρμπα-Γουίλ πέρασε τις χούφτες του γύρω από τα εξώφυλλα και το έσφιξε πάνω του με όση δύναμη του απέμενε. Φάνηκε τότε να γαληνεύει, να γεμίζει με μια αίσθηση πλήρωσης και αποδοχής. Το κεφάλι του έπεσε χαλαρά πίσω στο μαξιλάρι, και στα στραβά χείλη του σχηματίστηκε σχεδόν ένα χαμόγελο. Δεν ξανάκανε προσπάθεια να ανασηκωθεί ούτε να μιλήσει. Η ανάσα του έγινε ήρεμη, σιγά-σιγά όλο και πιο αργή και ασθενική, ώσπου σίγησε ολότελα. Το τέλος τον βρήκε, μόλις άρχισε να πέφτει το σκοτάδι, με το αντίτυπο του Πλούταρχου στην αγκαλιά. Οι νεκροθάφτες δυσκολεύτηκαν να του το αποσπάσουν, όταν ήρθαν να τον παραλάβουν για την ταφή στο παρεκκλήσι. Λες και ήθελε να πάρει το βιβλίο μαζί του στο νέο του σπίτι, που θα βαστούσε μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία. 2. Μια μετάφραση για τους αιώνες Τα γραπτά του Πλούταρχου ήταν αρκετά δημοφιλή μεταξύ των Ρωμαίων ευπατριδών του καιρού του, κατά τους πρώιμους αιώνες των φιλελλήνων Αντωνίνων και Σεβήρων αυτοκρατόρων. Από τις αρχές του Μεσαίωνα, όμως, τα έργα του ξεχάστηκαν ολότελα στη Δύση, μαζί με το σύνολο σχεδόν της ελληνικής παιδείας. Το όνομα του Πλούταρχου ξανακούστηκε στην Ευρώπη μονάχα στη χαραυγή της Αναγέννησης, τις δεκαετίες πριν από την Άλωση, όταν οι Βυζαντινοί λόγιοι άρχισαν να συρρέουν στην Ιταλία, φέρνοντας μαζί τους σαν θησαυρό τα χειρόγραφα των κλασικών Ελλήνων συγγραφέων. Ο Μανουήλ Χρυσολωράς, ο πρώτος κάτοχος έδρας αρχαίων ελληνικών στην Ευρώπη γύρω στο 1400, χρησιμοποίησε κατά κόρον κείμενα του Πλούταρχου για τα μαθήματά του στη Φλωρεντία, τόσο από τα Ηθικά όσο και από τους Βίους. Οι μαθητές του (οι πρώτοι μεθοδικοί σπουδαστές των ελληνικών στην Ιταλία) γοητεύτηκαν από τη σοφία και τη συγγραφική δύναμη των πλουτάρχειων έργων και σύντομα καταπιάστηκαν να τα μεταφράζουν στα λατινικά. Από τις αρχές του δέκατου πέμπτου αιώνα κυκλοφόρησαν πολλές λατινικές εκδοχές επιμέρους βίων και ηθικών πραγματειών, καμωμένες από σπουδαίους ουμανιστές, όπως ο Λεονάρντο Μπρούνι, ο Φιλέλφο, ο Γκουαρίνο, ο Πολιτσιάνο. Μερικές χρηματοδοτήθηκαν κιόλας από τον Κοσμά των Μεδίκων. Έναν αιώνα αργότερα, η ευρωπαϊκή φήμη του Πλούταρχου είχε εξαπλωθεί και εδραιωθεί ευρύτερα, στη Γαλλία, στις Κάτω Χώρες και στη Γερμανία. Οι σπουδαιότεροι Γάλλοι λόγιοι, από τον Γκιγιώμ Μπυντέ ώς τον Ετιέν ντε λα Μποεσί, ασχολήθηκαν με την απόδοση μεμονωμένων έργων στα λατινικά. Ο πολύς Έρασμος μετέφρασε το 1531 τα Βασιλέων και στρατηγών αποφθέγματα, και η εκδοχή του θεωρήθηκε μεταφραστικό πρότυπο για τους κατοπινούς. Ο Ραμπελαί μελετούσε επίσης επισταμένως τον Πλούταρχο, κρατώντας διαρκώς σημειώσεις στα περιθώρια του αντιτύπου του με τα Ηθικά, το οποίο φυλάσσεται ακόμη στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Παρίσι. Διαβάζοντας την αινιγματική πραγματεία Περί Ίσιδος και Οσίριδος, βρήκε μπροστά του το σπανιότατο επίρρημα μηδαμόθι («πουθενά»), που απαντά σχεδόν αποκλειστικά σε εκείνο το κείμενο και είναι άλλως αμάρτυρο στα κλασικά ελληνικά. Ο ευρηματικός Ραμπελαί δανείστηκε αυτό το άπαξ λεγόμενον για να βαφτίσει έναν από τους θαυμαστούς τόπους όπου ταξιδεύουν οι ήρωες του μεγάλου κωμικού μυθιστορήματός του. Στο τέταρτο βιβλίο, διαπλέοντας τον άγνωστο ωκεανό για να φτάσουν στο Μαντείο της Ιερής Μποτίλιας, ο Πανταγκρυέλ και οι σύντροφοί του προσαράζουν στη νήσο Μηδαμόθι, εκεί όπου αποκτούν υπόσταση όλα τα αδύνατα και απραγματοποίητα στοιχεία της φαντασίας. Μονόκεροι και άλλα μυθώδη τέρατα βόσκουν στα λιβάδια του νησιού. Στο παζάρι της πρωτεύουσας μπορεί κανείς να αγοράσει ζωγραφιές αόρατων αντικειμένων, όπως τα άτομα του Δημόκριτου, οι πλατωνικές Ιδέες και ένα πιστό πορτρέτο της Ηχώς. Μια λέξη στον Πλούταρχο έδωσε αφορμή για αυτό το διασκεδαστικό παιχνίδι ταξιδιωτικής φαντασμαγορίας. Η δολοφονία του Καίσαρα. Πίνακας του Βιτσέντσο Καμουτσίνι, 1805. Εθνική Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης, Ρώμη. Καθώς γιγαντωνόταν το ενδιαφέρον της Αναγέννησης για τον Πλούταρχο, αβγάτισε επίσης η φιλολογική και εκδοτική δραστηριότητα γύρω από τα έργα του. Το 1509 ο Άλδος Μανούτιος τύπωσε στη Βενετία την πρώτη συνολική έκδοση του ελληνικού κειμένου των Ηθικών. Την είχε επιμεληθεί ο Έλληνας λόγιος Δημήτριος Δούκας, από την Κρήτη, με τη συνεργασία του ίδιου του Έρασμου. Ο τόμος αυτός έγινε ανάρπαστος μεταξύ των ουμανιστών, και πολλοί σημείωναν εικασίες, διορθώσεις και προτάσεις για αποκατάσταση χωρίων στα περιθώρια των αντιτύπων τους. Πλειάδα τέτοιων διορθώσεων αξιοποιήθηκαν για το βελτιωμένο κείμενο των Ηθικών, το οποίο ανατυπώθηκε το 1542 από τον περίφημο εκδοτικό οίκο των Φρόμπεν και Επισκόπιους στη Βασιλεία – τον οίκο που ο λογότυπός του, με τα πλεγμένα σε κηρύκειο φίδια και το περιστέρι να κουρνιάζει ανάμεσά τους, είχε χαραχτεί από τον Χανς Χολμπάιν. Οι Βίοι, από την άλλη πλευρά, δημοσιεύτηκαν συγκεντρωτικά για πρώτη φορά από το τυπογραφείο των Τζούντι στη Φλωρεντία το 1517. Όμως η έκδοση αυτή, βασισμένη σε δύο κακής ποιότητας κώδικες, ήταν γεμάτη σφάλματα και επιπλέον δύσχρηστη, καθώς το κείμενο των Βίων δεν χωριζόταν καν σε κεφάλαια και παραγράφους. Δύο χρόνια αργότερα, το 1519, κυκλοφόρησε νέα έκδοση των Βίων από το τυπογραφείο του Άλδου, με αποκαθαρμένο και κριτικά επεξεργασμένο κείμενο, που το συγκρότησε ο Φραντζέσκο ντ’Άζολα, υπό την υψηλή εποπτεία του Πιέτρο Μπέμπο. Αυτό το βιβλίο έμελλε να γίνει έργο αναφοράς, η κύρια πηγή του ελληνικού κειμένου των Βίων για δεκαετίες. Με την πληθώρα των λατινικών αποδόσεων, αφενός, και τις συμπαγείς συγκεντρωτικές εκδόσεις, αφετέρου, είχε ωριμάσει ο καιρός για να μεταφραστούν τα γραπτά του Πλούταρχου σε κάποια από τις δημώδεις γλώσσες της Ευρώπης, που ήταν πλέον αρκετά καλλιεργημένες και η λογοτεχνική τους παραγωγή άρχιζε να ανθίζει. Η τιμή για την πρώτη και πλέον ακτινοβόλα μεταγλώττιση αυτού του είδους ανήκει στον Γάλλο ελληνιστή και κληρικό Ζακ Αμυό (Jacques Amyot, 1513-1593), στου οποίου το όνομα θα έπρεπε να ομνύουν όλοι οι μεταφραστές αρχαίων κειμένων. Ο Αμυό σπούδασε τα αρχαία ελληνικά στο Παρίσι με πολλές στερήσεις, δουλεύοντας συγχρόνως σαν υπηρέτης των πλουσιότερων φοιτητών, καθότι η δική του οικογένεια ήταν φτωχική. Ευτυχώς η πολυμάθεια και η λογιοσύνη του τού εξασφάλισαν από νωρίς ισχυρούς προστάτες, μέχρι και τη Μαργαρίτα της Ναβάρας, την πεπαιδευμένη αδελφή του βασιλιά Φραγκίσκου Α΄. Χάρη στη μεσολάβησή τους, ο Αμυό διορίστηκε καθηγητής της κλασικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μπουρζ, στην καρδιά της κεντρικής Γαλλίας. Καταπιάστηκε τότε να μεταφράζει αρχαία ελληνικά κείμενα στα γαλλικά: τραγωδίες του Ευριπίδη, τα Αιθιοπικά του Ηλιόδωρου (που είχαν μόλις ανακαλυφθεί από τους ουμανιστές), καθώς και μερικές πραγματείες και βίους του Πλούταρχου. Αυτές οι τελευταίες δοκιμές τράβηξαν την προσοχή του βασιλιά Φραγκίσκου, που ήταν αφοσιωμένος πάτρωνας των γραμμάτων και των τεχνών. Μεταξύ των άλλων ευεργεσιών του προς την ιστορία του πνεύματος (αφού ίδρυσε το Κολέγιο της Γαλλίας, θεμελίωσε την Εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων και εξασφάλισε τη «Τζοκόντα» για το Λούβρο), ο Φραγκίσκος παράγγειλε στον Αμυό να καταρτίσει πλήρη γαλλική μετάφραση όλων των πλουτάρχειων βίων. Άρχισε έτσι μια μακρά πνευματική περιπέτεια, η οποία θα διαρκούσε πάνω από δεκαετία και εντέλει θα εξασφάλιζε στον Αμυό ακλόνητη θέση στο πάνθεον των γαλλικών γραμμάτων. Χάρη σε γερή βασιλική επιχορήγηση, ο Αμυό άφησε την καθηγητική του έδρα (μπορεί κανείς να μην τον ζηλέψει;) και ταξίδεψε στην Ιταλία για να αναζητήσει καλύτερα χειρόγραφα των έργων του Πλούταρχου. Συμβουλεύτηκε διάφορους κώδικες στο Βατικανό και σταχυολόγησε πλήθος διορθώσεων και εναλλακτικών γραφών, που τις αξιοποίησε για τη μετάφρασή του. Για δώδεκα χρόνια μόχθησε με αφοσίωση και με τη γραφίδα στο χέρι, ώσπου το 1559 δημοσίευσε το συνολικό μετάφρασμά του: Βίοι των επιφανών Ελλήνων και Ρωμαίων, συγκρινόμενοι προς αλλήλους, υπό Πλουτάρχου του Χαιρωνέως, μεταφρασθέντες εκ του ελληνικού εις το γαλλικόν. Ο Αμυό δεν έπαψε να διορθώνει και να καλυτερεύει κατά τόπους τη μετάφραση κατά τις επόμενες ανατυπώσεις της, μέχρι τα τέλη της ζωής του. Παράλληλα καταπιάστηκε να μεταγλωττίσει το έτερο μέγα σώμα πλουτάρχειων κειμένων, τις πραγματείες των Ηθικών, και έφερε εις πέρας και αυτό το έργο το 1572. Και οι δύο μεταφράσεις γνώρισαν άμεση και εντυπωσιακή επιτυχία: ανατυπώνονταν επανειλημμένα, κυκλοφορούσαν πλατιά, διαβάζονταν από όλους τους μορφωμένους της εποχής και χάρισαν στον αυτουργό τους σπάνια φήμη και αναγνώριση. Για τον τιτάνιο μεταφραστικό του άθλο ο Αμυό αμείφθηκε πλουσιοπάροχα από τη βασιλική εξουσία του καιρού του, που ήξερε να εκτιμήσει την προσφορά στα γράμματα. Έλαβε τίτλο ευγενείας παρά την πληβεία καταγωγή του, διορίστηκε αββάς και μετέπειτα επίσκοπος, μπαινόβγαινε στα ανάκτορα ως παιδαγωγός των γιων του βασιλιά Ερρίκου Β΄, που κατόπιν βασίλεψαν και οι ίδιοι στη Γαλλία ως Κάρολος Θ΄ και Ερρίκος Γ΄. Στην αναθηματική επιστολή που προτάσσεται της μετάφρασης των Βίων, ο Αμυό διακηρύσσει κιόλας πως επωμίστηκε το έργο της μεταγλώττισης για παιδαγωγικούς σκοπούς, προκειμένου να διδάξει τα ανθρωπιστικά γράμματα στους δύο νεαρούς πρίγκιπες. Ομοίως, στην προμετωπίδα της απόδοσης των Ηθικών, που είναι αφιερωμένη στον νέο βασιλιά Κάρολο Θ΄, τονίζει τη διδακτική αξία του πλουτάρχειου έργου, το οποίο αποτελεί την καλύτερη εκπαίδευση για τους ηγεμόνες, γλυκύτερη και πολύ πιο χαριτωμένη και πειστική από τα κείμενα της Αγίας Γραφής. Μολαταύτα, οι ηθικοπλαστικές αυτές μεταφράσεις δεν κατάφεραν να κάνουν τον Γάλλο βασιλιά να αποτρέψει τη σφαγή της νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου, η οποία συντελέστηκε λίγους μήνες μετά τη δημοσίευση της μετάφρασης των Ηθικών, τον Αύγουστο του 1572. Όλο το μελάνι του κόσμου δεν θα μπορούσε να αντισταθμίσει το χυμένο αίμα. Ο Αμυό ήταν ουμανιστής και λόγιος με βαθιά ελληνική παιδεία, και επίσης ευσυνείδητος φιλόλογος, αν και χωρίς κριτικό ταλέντο και οξυδέρκεια. Για τις μεταφράσεις του δούλεψε με βασικά πρότυπα την έκδοση του Άλδου για τους Βίους και εκείνην της Βασιλείας (από τους Φρόμπεν και Επισκόπιους) για τα Ηθικά. Στα περιθώρια των αντιτύπων του σημείωνε διαφορετικές γραφές, εικασίες και διορθώσεις φθαρμένων χωρίων, που τις ερανιζόταν από άλλους κώδικες ή τις σκεφτόταν ο ίδιος. Οι δικές του προτάσεις δεν είναι ιδιαίτερα πετυχημένες, μολονότι μερικές αξιώθηκαν μνεία στα κριτικά υπομνήματα των πιο εμβριθών σύγχρονων εκδόσεων. Πάντως είναι εμφανής, από την αρχή ώς το τέλος, η έγνοια του να διαλευκάνει τα σκοτεινά και δυσνόητα σημεία, να αποκαταστήσει το νόημα του κειμένου, ώστε να μπορέσει να το αποδώσει στη γλώσσα του με τον πιο εύληπτο τρόπο. Ο Αμυό βρίσκει τον Πλούταρχο δύσκολο συγγραφέα: καθώς επισημαίνει στα προλεγόμενα της μετάφρασης των Βίων, το γράψιμο του Πλούταρχου είναι διεισδυτικό και πυκνό, περισπούδαστο, ακόμη και ακανθώδες, όχι λαγαρό και στιλπνό ούτε εύκολο στην κατανόηση. Πίσω από αυτήν την ομολογία ακούμε ίσως τον σιωπηρό στεναγμό των ατελείωτων ωρών μόχθου στο συγγραφείο. Χρέος του μεταφραστή, κατά τον Αμυό, δεν είναι μονάχα να κατανοήσει σωστά το νόημα του κειμένου και να το μεταφέρει με ακρίβεια στη δική του γλώσσα, αλλά να δώσει επίσης στους αναγνώστες μια ιδέα για το αυθεντικό ύφος του συγγραφέα και την πρωτότυπη γραφή του. Για αυτόν τον σκοπό ο Γάλλος λόγιος καταγίνηκε να δημιουργήσει ένα ιδιάζον μεταφραστικό ύφος, τέτοιο που να ανταποκρίνεται στις περίπλοκες διατυπώσεις του Πλούταρχου αλλά να διαφυλάσσει κάπως τη φυσική ροή και τον κυματισμό της γαλλικής γλώσσας, ώστε να μην ξενίσει υπερβολικά τον αναγνώστη. Το ύφος αυτό ήταν ίσως το πιο σπουδαίο συγγραφικό επίτευγμά του. Ο Αμυό δείχνει μεγάλη φροντίδα για την οργάνωση του κειμένου του σε αρμονικές φράσεις και συντακτικές ενότητες. Δεν αποφεύγει τον μακροπερίοδο λόγο, που η γαλλική τον δέχεται άλλωστε με άνεση και σχεδόν από φυσικού της (ποια άλλη λογοτεχνική γλώσσα θα μπορούσε να γεννήσει τον Προυστ;). Τηρεί τις μακροσκελείς, σύνθετες περιόδους του αρχαίου πρωτοτύπου. Καμιά φορά τις καθιστά κιόλας ακόμη πιο σχοινοτενείς και σύνθετες, καθότι προσθέτει επιπλέον δευτερεύουσες προτάσεις για να αποδώσει τα πυκνά και φορτισμένα με νόημα μόρια της αρχαίας ελληνικής. Πασχίζει να διαφυλάξει τα ρητορικά σχήματα του πλουτάρχειου ύφους, τις αντιθέσεις, τις συσσωρεύσεις, τις επαναλήψεις. Πολλές φορές αναγκάζεται να απλώσει και να ξεχειλώσει την έκφραση του ελληνικού προτύπου του, είτε για να προσαρμοστεί στην πιο αναλυτική δομή της γαλλικής, είτε για να αποδώσει με πληρότητα τις πολλαπλές σημασίες που έχει συσσωρεύσει ο αρχαίος συγγραφέας σε μία και μόνη λεκτική σύναψη. Σε τέτοιες περιπτώσεις η αμίμητη πυκνότητα του αρχαιοελληνικού λόγου χάνεται, αλλά ο Αμυό ξέρει να καλύψει τη ζημιά με δικά του ρητορικά τεχνάσματα και αρκούντως εντυπωσιακά λεκτικά ευρήματα. Άλλη σημαντική συνεισφορά του είναι ο εμπλουτισμός του γαλλικού λεξιλογίου μέσω της δημιουργίας νέων όρων: ο γλωσσοπλάστης λόγιος παίρνει ελληνικές λέξεις του Πλούταρχου (ή σπανιότερα τις λατινικές μεταφράσεις τους) και τις προσαρμόζει στο κλιτικό σύστημα της γαλλικής, πλάθοντας νεολογισμούς για να αποδώσει τις έννοιες του Έλληνα στοχαστή. Στον θησαυρό της καλλιεργημένης λογοτεχνικής γαλλικής πολλά πετράδια, μεγάλα και μικρά, περισσότερο ή λιγότερο λαμπερά και ακριβά, προέρχονται από τις λεξιλογικές αυτές καταθέσεις του Αμυό. Η απήχηση της εργασίας του Αμυό, ιδίως στη γαλλική γραμματεία και διανόηση, ήταν πελώρια και σχεδόν ανεξάντλητη στον χρόνο. Καμία άλλη γαλλική μετάφραση του Πλούταρχου δεν αξιώθηκε τόση αναγνώριση και επίδραση πάνω στους μεταγενέστερους, ούτε καν εκείνη της λογιότατης Μαντάμ Ντασιέ. Ο Φενελόν, ο Ρακίνας, ο Λα Μπρυγιέρ θαύμαζαν το ύφος του Αμυό. Ο Μονταίνι, όπως θα δούμε παρακάτω, γνώρισε από τις εκδόσεις του Αμυό τα κείμενα του Πλούταρχου, που αποτέλεσαν μία από τις θεμελιώδεις πηγές για τη συγγραφή των Δοκιμίων του. Ακόμη και η ιστορία της Ευρώπης επηρεάστηκε από τον μεταφραστικό αυτό άθλο. Χάρη στον Αμυό εξοικειώθηκαν με τη σκέψη του Πλούταρχου οι στοχαστές του Διαφωτισμού, ιδίως ο Ρουσσώ. Έτσι οι πλουτάρχειες ιδέες, με το γαλλικό τους ένδυμα, έφτασαν να εμπνεύσουν τους πρωτεργάτες της Γαλλικής Επανάστασης – αλλά και τους εχθρούς της: λέγεται ότι η Σαρλότ Κορνταί ήταν φανατική αναγνώστρια των Βίων στην απόδοση του Αμυό, και διάβαζε από εκεί τα ηρωικά επιτεύγματα των Ρωμαίων και των Σπαρτιατών για να εμψυχωθεί, προτού πάει να δολοφονήσει τον Μαρά. Σήμερα ο Αμυό είναι ο μοναδικός μεταφραστής κλασικών αρχαίων κειμένων που έχει κατακτήσει μια θέση στην περιώνυμη Βιβλιοθήκη της Πλειάδας, τον πιο έγκριτο εκδοτικό κανόνα των γαλλικών γραμμάτων, δίπλα στους κορυφαίους στυλίστες της γαλλικής λογοτεχνίας: τον Ραμπελαί και τον Ρονσάρ, τον Ουγκώ και τον Φλωμπέρ, τον Σελίν και τον Ζιντ. Μολαταύτα, τίποτε από τα παραπάνω δεν αποτελεί την πιο σπουδαία συμβολή του Αμυό στην παγκόσμια ιστορία του πνεύματος. Η πολυτιμότερη συνεισφορά του, όσο και αν ακουστεί παράδοξο, συνίσταται στο ότι η μεταγλώττισή του στάθηκε το πρότυπο για μιαν άλλη απόδοση των πλουτάρχειων Βίων, σε γειτονική χώρα και γλώσσα: την αγγλική μετάφραση του Σερ Τόμας Νορθ, που έγινε από το γαλλικό κείμενο του Αμυό και με τη σειρά της ενέπνευσε κάποια από τα κορυφαία δράματα του Σαίξπηρ. Δίχως τη διπλή αυτή μεταφραστική διαμεσολάβηση, ο Σαίξπηρ, με τα ανύπαρκτα ελληνικά και τα φτωχά λατινικά του, δεν θα είχε γνωρίσει ποτέ τους Βίους, από τους οποίους άντλησε την πρώτη ύλη για τις συναρπαστικές ρωμαϊκές τραγωδίες του. Τα έργα του Πλούταρχου θα παρέμεναν τόσο απρόσιτα και άγνωστα στον βάρδο όσο και εκείνα του Πλάτωνα. Να προσφέρεις μια λέξη, μια σκηνή, έναν χαρακτήρα στον Σαίξπηρ – υπάρχει μεγαλύτερος τίτλος ευγενείας στο βασίλειο της γραφής; Σε αντίθεση με τον Γάλλο πρόδρομό του, ο Τόμας Νορθ (1535 - περ. 1604) δεν ήταν ελληνιστής ούτε ταγμένος θεράπων των γραμμάτων. Όντας ο μικρότερος γιος ενός βαρώνου, από τη δευτεροκλασάτη αριστοκρατία της ελισαβετιανής Αγγλίας, σταδιοδρόμησε κυρίως σαν άνθρωπος της δράσης, διπλωματικός ακόλουθος και στρατιωτικός, αν και δεν κέρδισε μεγάλες διακρίσεις. Υπηρέτησε ως απλό μέλος διπλωματικών αποστολών στο Βατικανό και στη βασιλική αυλή της Γαλλίας. Πολέμησε στην Ιρλανδία, καταπνίγοντας τοπικές εξεγέρσεις, στην Ολλανδία κατά των Ισπανών, καθώς και κάτω από τα τείχη της Ρουέν. Αντιμετώπισε ακόμη και την επίφοβη ισπανική αρμάδα, όντας επικεφαλής της ακτοφυλακής στο Ήλυ, το επίνειο του Καίμπριτζ. Τελείωσε τη ζωή του ως τοπικός ειρηνοδίκης στο Καίμπριτζ, λαμβάνοντας μια μικρή σύνταξη από το βασιλικό ταμείο. Όμοια με τον Γκριμπογέντοφ, τον Κουρτελίν, τον Γκριλπάρτσερ, τον Καρυωτάκη, του έμελλε να διαπρέψει πολύ περισσότερο με το λογοτεχνικό του έργο παρά με τη δημόσια σταδιοδρομία του. Το μικρόβιο του μεταφραστή ο Νορθ φαίνεται πως το κόλλησε στα νιάτα του, όταν φοίτησε για ένα φεγγάρι ως ασκούμενος δικηγόρος στον νομικό σύλλογο Λίνκον’ς Ινν στο Λονδίνο. Οι σπουδαστές του συλλόγου είχαν τη συνήθεια να μεταφράζουν έργα από τα λατινικά, ιδίως κωμωδίες και τραγωδίες, για ψυχαγωγία αλλά και ρητορική εξάσκηση. Σώζεται μια πληροφορία ότι ο νεαρός Νορθ απέδωσε με επιτυχία την τραγωδία Θυέστης του Σενέκα. Αργότερα δημοσίευσε κιόλας μερικά ελάσσονα μεταφράσματα από τα γαλλικά και τα ιταλικά. Όλα αυτά ήταν η προεργασία για το μείζον πόνημα του Νορθ, τη μετάφραση των Βίων του Πλούταρχου, η οποία κυκλοφόρησε το 1579, ένας πελώριος τόμος χιλίων διακοσίων σελίδων. Παρά τον δύσχρηστο όγκο και την αλμυρή τιμή του, το βιβλίο είχε εμπορική και αναγνωστική επιτυχία. Ο Νορθ φρόντισε δύο ακόμη επανεκδόσεις του όσο ζούσε, το 1595 και το 1603. Η πρώτη από αυτές, όπως θα δούμε παρακάτω, πρέπει να έπεσε στα χέρια του Σαίξπηρ, με θεαματικά αποτελέσματα. Η μεταγλώττιση ήταν αφιερωμένη στη βασίλισσα Ελισάβετ, και στο κείμενο της αφιέρωσης ο μεταφραστής ομολογεί τι τον προσείλκυσε να ασχοληθεί με αυτό το μεγάλο έργο της αρχαίας γραμματείας. Σαν άνθρωπος της πράξης και κρατικός αξιωματούχος, ο Νορθ ανακαλύπτει στις βιογραφίες του Πλούταρχου έναν ανεξάντλητο θησαυρό ηθικών παραδειγμάτων αρετής και αριστείας (ή των αντιθέτων τους), τα οποία μπορούν να φανούν ωφέλιμα κατεξοχήν για τους υπηρέτες του δημοσίου συμφέροντος, τους αυλικούς και τους πολιτικούς, αλλά και ευρύτερα για κάθε υπήκοο του βασιλείου. Οι πολίτες της Αγγλίας θα διδαχτούν από τα αρχαία πρότυπα να αφιερώνουν τις δυνάμεις τους στην υπηρεσία του κράτους, να αγωνίζονται για την τιμή στον πόλεμο και για την ευημερία στην ειρήνη, να δίνουν τη ζωή τους για την πατρίδα και τη βασίλισσά τους. Οι ηγεμόνες και οι σύμβουλοί τους, αφετέρου, μπορούν να αντλήσουν μαθήματα για τον ορθό τρόπο διακυβέρνησης της χώρας, καθώς από τις πλουτάρχειες προσωπογραφίες των ισχυρών αναδεικνύεται το πρότυπο του ιδανικού μονάρχη. Ο βασιλιάς πρέπει να διαχειρίζεται την απόλυτη εξουσία με μετριοπάθεια, αυτοσυγκράτηση και δικαιοσύνη. Οφείλει να αποφεύγει τόσο τη δημαγωγία και την κολακεία του πλήθους (ελάττωμα προς το οποίο έρεπαν, λόγου χάρη, ο Θησέας, ο Αλκιβιάδης και οι Γράκχοι) όσο και την άτεγκτη σκληρότητα ή την τυραννία (που κηλίδωνε, αντιστρόφως, προσωπικότητες όπως ο Ρωμύλος και ο Σύλλας). Τέτοια μηνύματα θα ήταν ευπρόσδεκτα στο περιβάλλον της Ελισάβετ και εναρμονίζονταν με τις αντιλήψεις των πιο επιφανών πολιτικών στοχαστών της εποχής. Η Βολουμνία ικετεύει τον Κοριολανό να μη βαδίσει εναντίον της Ρώμης. Τοιχογραφία του Λούκα Σινιορέλλι, 1509. Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο. Ο Νορθ δεν γνώριζε διόλου τα αρχαία ελληνικά. Στηρίχθηκε αποκλειστικά στη γαλλική μετάφραση του Αμυό και αυτήν μετέγραψε στα αγγλικά – θαυμάσια υπόμνηση ότι καμιά φορά ακόμη και η εργασία από δεύτερο χέρι μπορεί να φέρει τη σπίθα της ιδιοφυίας. Καθώς δεν ήταν φιλόλογος και δεν είχε πρόσβαση στο πρωτότυπο κείμενο, δεν τον ένοιαζε η ακριβολογία, η πιστή απόδοση των εννοιών και των όρων, η διαφύλαξη του ύφους και των ιδιαίτερων εκφραστικών τρόπων του δημιουργού – όλα εκείνα που κατέτρωγαν τις νύχτες του Αμυό και τόσων επιγόνων του μέχρι σήμερα. Ο Νορθ καταγινόταν προπάντων να αναδημιουργήσει τους πλουτάρχειους Βίους στη ζωντανή γλώσσα της πατρίδας του με παραστατικότητα και δραματική δύναμη. Πολλές φορές ανέπτυσσε τις κομψές περιόδους του Αμυό και τις στόλιζε με περαιτέρω γραφικές λεπτομέρειες, για να προσθέσει ζωηρότητα στην περιγραφή, να εντείνει το αίσθημα της αγωνίας, ακόμη και να προσδώσει θεατρικότητα στο στήσιμο μιας σκηνής. Δεν ήταν τυχαίο που το μετάφρασμά του έγινε αγαπημένο ανάγνωσμα του μέγιστου δραματουργού των αιώνων. Αδέσμευτος από τον πουριτανισμό των σχολαστικών φιλολόγων, ο Νορθ δεν δίσταζε να εισαγάγει αναχρονισμούς στο κείμενό του, να απλοποιεί και να εκσυγχρονίζει τις πραγματολογικές ή ιστορικές αναφορές στα αρχαία καθέκαστα, για να τις καταστήσει πιο εύληπτες στους αναγνώστες του. Συχνά-πυκνά αντικαθιστά αρχαίες ελληνικές ή ρωμαϊκές συνήθειες, θεσμούς και πράγματα της καθημερινής ζωής με τα αντίστοιχά τους από την Αγγλία του καιρού του. Το κείμενό του είναι γεμάτο από ξιφομαχίες και ζάρια (αντί για τις μονομαχίες, τους πεσσούς και τα άλλα αθλήματα των αρχαίων), καπέλα ή κασκέτα που πετιούνται στον αέρα, γιλέκα και πανωβράκια (στη θέση των αρχαίων πίλων και χιτώνων), παπάδες και επισκόπους (αντί για τους Έλληνες ιερείς και τους Ρωμαίους ποντίφικες). Ανάλογα, όσον αφορά τη μορφή και τη φρασεολογία, ο Νορθ μεταγγίζει κάμποσο εγγλέζικο αίμα στις πολυδαίδαλες φλέβες των φράσεων του γαλλικού προτύπου του. Δανείζεται χυμώδεις εκφράσεις από την καθομιλουμένη του καιρού του, τη γλώσσα της αγοράς και του λιμανιού, τη λαλιά των μούτσων του βασιλικού ναυτικού, των εμπόρων ή των νοικοκυραίων στα σοκάκια του Λονδίνου. Στα χέρια του ο Πλούταρχος ακούγεται ώρες-ώρες να μιλάει τη διάλεκτο του Φάλσταφ και της συντροφιάς του στα κρασοπουλειά του Ήσττσιπ. Παρ’ όλα αυτά, ο Νορθ πολύ συχνά βαδίζει πάνω στα χνάρια του δασκάλου Αμυό. Ακολουθεί τον κυματισμό και τις διακλαδώσεις της περισπούδαστης γαλλικής φράσης, απηχεί τη ρητορική δομή και τις στρογγυλεμένες κατακλείδες της, αφουγκράζεται και αναμεταδίδει την ηχηρή αναπνοή της. Το αποτέλεσμα είναι πάλι, με τρόπο ανάλογο προς το κατόρθωμα του Αμυό, ένα μεταφραστικό ύφος εντυπωσιακό, πρωτάκουστο στην αγγλική, το οποίο ξεχωρίζει σαν έξοχο πεζογραφικό επίτευγμα στα αγγλικά γράμματα της εποχής. Αν συγκρίνει κανείς το κείμενο του Νορθ με άλλα κλασικά γραπτά της ελισαβετιανής πρόζας, λόγου χάρη την ειδυλλιακή Αρκαδία του Φίλιπ Σίντνεϊ ή τα κηρύγματα του Λάνσελοτ Άντριους, αισθάνεται πόσο πιο ζωηρό και ευθύβολο είναι αυτό το μετάφρασμα σε σχέση με τα βαρυφορτωμένα μαλάματα της στολισμένης τέχνης των άλλων. Θα τολμούσα να υποστηρίξω ότι, ανάμεσα στα πεζογραφικά προϊόντα εκείνου του καιρού, ξεπερνούν τους Βίους του Νορθ μονάχα η Βίβλος του Βασιλέα Ιακώβου, και φυσικά η αμίμητη πρόζα του Σαίξπηρ. 3. Ο Μονταίνι αναζωογονείται στη σκιά του Πλούταρχου Μορφή εμβληματική για την ώριμη Αναγέννηση, ο Μονταίνι υπήρξε ο δημιουργός του σύγχρονου δοκιμίου και άλλων λογοτεχνικών μορφών με διαρκή απήχηση, όπως η εξομολογητική γραφή και η πνευματική αυτοβιογραφία. Αντιπροσωπεύει έναν τύπο ανθρώπου σπάνιο στην ιστορία του πνεύματος: πολυδιαβασμένος, με πλατιά μόρφωση και βαθιά καλλιέργεια στα γράμματα και στις τέχνες, προικισμένος με στέρεη κλασική παιδεία, ήταν εντούτοις απαλλαγμένος από κάθε ίχνος σχολαστικισμού και λογιοτατισμού. Απεχθανόταν τις κοινοτοπίες και τις λεπτολογίες των ειδικών, τις επιδείξεις της επιστημοσύνης και της καθέδρας. Αγαπούσε τη γνώση επειδή αυτή βελτιώνει την ανθρώπινη ύπαρξη, μας κάνει καλύτερα και αξιότερα πλάσματα, μας βοηθάει να ζήσουμε και να πεθάνουμε ωραία. Ο Μονταίνι στράφηκε στο γράψιμο σε ώριμη ηλικία, ύστερα από δεκαετίες μελέτης αλλά και πρακτικής δράσης σαν επαρχιακός άρχοντας και διαχειριστής αξιόλογης περιουσίας, δημοτικός σύμβουλος, δικαστής και αυλικός. Δεν έγραφε για να κερδίσει χρήματα ή αξιώματα, να εντυπωσιάσει ισχυρούς πάτρωνες ή να υποστηρίξει πολιτικές μερίδες και ιδιοτελείς σκοπιμότητες. Προπάντων, ήταν απαλλαγμένος από τη μανία που παραφουσκώνει τόσους και τόσους διανοούμενους και φιλοσοφούντες: να δημιουργήσει τάχα το magnum opus, το μέγα βιβλίον, την ογκώδη και εξαντλητική μονογραφία που περιέχει τα πάντα και αξιώνει να επιλύσει όλα τα προβλήματα του πεδίου της. Δύσκολα θα σταδιοδρομούσε στην ιδεαλιστική Γερμανία ή ακόμη στη σημερινή πανεπιστημιακή ζωή. Όμως τα εκατόν τόσα μικρά και μεγάλα δοκίμια που άφησε, με συνολική έκταση πάνω από δύο χιλιάδες σελίδες, χαρτογραφούν με απαράμιλλη ενάργεια το εσώτερο ψυχικό και πνευματικό τοπίο ενός από τους κορυφαίους στοχαστές που αξιώθηκε η Ευρώπη. Ο Μονταίνι, γράφοντας, περιδιαβάζει στη νοητή ήπειρο από την οποία φύτρωσε συλλήβδην ο δυτικός πολιτισμός. Αν πιστέψουμε την περιγραφή που δίνει ο ίδιος, σε ένα δοκίμιό του, για την ανατροφή και την εκπαίδευσή του, ο Μονταίνι μεγάλωσε ανάμεσα σε παιδαγωγούς που του μιλούσαν μόνο στα λατινικά. Έμαθε τη λατινική σαν φυσική γλώσσα του, προτού ξεστομίσει οτιδήποτε στα γαλλικά, και είχε για παιδικά αναγνώσματα τους κλασικούς Ρωμαίους ποιητές, τον Οβίδιο, τον Βιργίλιο και τον Τερέντιο. Ίσως να υπάρχει κάποια υπερβολή και ωραιοποίηση σε όλα τούτα. Καμιά φορά οι σπουδαιότεροι στυλίστες αρέσκονται να ισχυρίζονται ότι έμαθαν πρώτη και κύρια κάποιαν άλλη γλώσσα με βαρύ πολιτισμικό φορτίο, πριν από τη μητρική τους λαλιά στην οποία γράφουν τα έργα τους: ο Μπόρχες και ο Πεσσόα επαίρονταν ότι έμαθαν πρώτα να μιλούν και να διαβάζουν τα αγγλικά· ο Ναμπόκοφ, ομοίως, υποτίθεται ότι διάβαζε και έγραφε αγγλικά ήδη σε νηπιακή ηλικία, προτού ακόμη να εκφραστεί στα ρωσικά· και ο Τσώσερ φαίνεται πως διδάχθηκε στο σχολείο μόνο τα γαλλικά και όχι τα φτωχά μεσαιωνικά εγγλέζικα. Πάντως, η λατινομάθεια του Μονταίνι αναμφίβολα ήταν έξοχη και με βαθιά θεμέλια, εφάμιλλη με εκείνην των κορυφαίων ουμανιστών του καιρού του. Τα δοκίμιά του ξεχειλίζουν από αναφορές σε όλους τους μεγάλους Ρωμαίους ποιητές και πεζογράφους, συχνά με παραθέματα από μνήμης. Τα λατινικά και η πλατιά γραμματεία τους τού είχαν γίνει προφανώς δεύτερη φύση. Αντίθετα, τα αρχαία ελληνικά δεν τα έμαθε ποτέ καλά. Μικρός ακόμη ξεκίνησε να τα διδάσκεται από τον πατέρα του, λίγο-πολύ σαν παιχνίδι: οι δυο τους έπαιζαν στα ζάρια τις διάφορες πτώσεις των ουσιαστικών και τις καταλήξεις των ελληνικών ρημάτων. Όμως η επωφελής αυτή διαδικασία διακόπηκε όταν ο νεαρός Μονταίνι στάλθηκε να φοιτήσει στο σχολείο, στο Κολέγιο της Γουιέννης, ίδρυμα με περιώνυμες εκπαιδευτικές περγαμηνές, όπου όμως η διδασκαλία της ελληνικής ήταν ανύπαρκτη. Ο Γάλλος δοκιμιογράφος ήξερε να ερμηνεύει μεμονωμένες λέξεις και φράσεις της αρχαίας ελληνικής και παραθέτει στο πρωτότυπο μια δεκαριά ελληνικά ρητά στα συγγράμματά του. Με λίγη προσπάθεια μπορούσε ακόμη να εστιάσει και να καταλάβει το νόημα μεμονωμένων χωρίων από τα ελληνικά κείμενα. Δεν ήταν όμως σε θέση να διαβάσει εκτενή έργα, να διατρέξει από την αρχή ώς το τέλος έναν πλατωνικό διάλογο, μια πραγματεία ή έναν βίο του Πλούταρχου – ας μη μιλήσουμε για Όμηρο ή άλλους Έλληνες ποιητές. Για τη γνώση της αρχαίας Ελλάδας και της λογοτεχνίας της, που ο ίδιος τη θαύμαζε απεριόριστα, ο Μονταίνι ήταν εξαρτημένος από μεταφράσεις. Ο Κοριολανός. Σχέδιο με κιμωλία του Λουί Γκαλλός, περ. 1747. Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Υόρκη. Τον Πλούταρχο, λοιπόν, ο Μονταίνι τον διάβασε κυρίως από τη μετάφραση του Αμυό, η οποία, κατά θαυμαστή τύχη, κυκλοφόρησε ακριβώς στα χρόνια του και έγινε ένα από τα πιο δημοφιλή αναγνώσματα των μορφωμένων. Το 1559, όταν ο Αμυό δημοσίευσε την απόδοση των Βίων, ο Μονταίνι ήταν ήδη αναγνωρισμένο δημόσιο πρόσωπο, δημοτικός σύμβουλος και δικαστής στο Μπορντώ· συγχρόνως συναναστρεφόταν τον Ετιέν ντε λα Μποεσί, τον αδελφικό του φίλο και πνευματικό του μέντορα, και άρχιζε να αναπτύσσει τα διανοητικά του ενδιαφέροντα, να επεκτείνει τα διαβάσματά του και να ανοίγεται στη θάλασσα της γνώσης. Το 1572, όταν κυκλοφόρησε και η μετάφραση των Ηθικών, ήταν η χρονιά όπου ο Μονταίνι αποσύρθηκε από τη δημόσια ζωή για να ασχοληθεί πλήρως με το γράψιμο. Το εκδοτικό και μεταφραστικό εγχείρημα του Αμυό συνέπεσε με το ξεκίνημα του Μονταίνι ως στοχαστή και συγγραφέα. Στον Αμυό ο Μονταίνι επιδαψιλεύει επαίνους αφειδώς: τον τοποθετεί ψηλότερα από όλους τους Γάλλους συγγραφείς της εποχής του (Δοκίμια, βιβλίο Β΄, κεφ. 4). Εκθειάζει την καθαρότητα και τη φυσικότητα της γλώσσας του, το αρμονικό δέσιμο των νοημάτων στο μετάφρασμά του. Θαυμάζει την επιμονή και την αφοσίωσή του σε τόσο μακρόπνοη εργασία. Χρειαζόταν πολύ βαθιά γνώση των ελληνικών και μεγάλη οξύνοια για να μπορέσει κανείς να εξηγήσει τόσο καθαρά την αληθινή σκέψη του Πλούταρχου, που είναι πυκνός και ακανθώδης συγγραφέας. Προπάντων, ο Μονταίνι διατυμπανίζει την ευγνωμοσύνη του που ο Αμυό διάλεξε αυτόν ακριβώς τον αρχαίο στοχαστή και τα έργα του, τόσο επωφελή και διαφωτιστικά, για να τα κάνει δώρο στο γαλλικό κοινό. Χάρη στον Αμυό ο Πλούταρχος μιλάει πλέον και αυτός γαλλικά, έχει γίνει μέρος του κανόνα των γαλλικών γραμμάτων. Αν ο μεταφραστής αξιώνεται τέτοια δοξολογία, μπορεί να φανταστεί κανείς πόση εκτίμηση τρέφει ο Μονταίνι για τον ίδιον τον αρχαίο σοφό. Στα μάτια του μεγάλου δοκιμιογράφου, ο Πλούταρχος κατέχει την πιο ξεχωριστή θέση ανάμεσα σε όλους τους κλασικούς. Είναι εκπληκτικός από κάθε άποψη, ιδίως αξιοθαύμαστος για την ευθυβολία του όταν αποτιμά τις πράξεις των ανθρώπων (Δοκίμια Β΄ 31). Συνδυάζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την τέχνη με τη φύση, την ευρυμάθεια με την ορθή κρίση (Γ΄ 6). Οι γνώμες του είναι χρήσιμες όσο και αληθινές, και ο Μονταίνι σχεδόν πάντα τις ασπάζεται. Τη διδασκαλία του, που είναι η αφρόκρεμα της φιλοσοφίας, ο Πλούταρχος ξέρει πώς να την παρουσιάσει με τρόπο απλό και κατανοητό. Έχοντας κορφολογήσει τα καλύτερα στοιχεία από τη σκέψη του Πλάτωνα, πρεσβεύει ιδέες μετριοπαθείς και κατάλληλες για την κοινωνική αρμονία. Είναι άνθρωπος πέρα ως πέρα ελεύθερος και καθοδηγεί με σταθερό χέρι τον αναγνώστη προς το αγαθό (Β΄ 10). Στο μεγάλο δοκίμιό του περί των βιβλίων, όπου ο Μονταίνι τακτοποιεί νοερά τη βιβλιοθήκη του και εκθέτει τις αναγνωστικές του προτιμήσεις, ο Πλούταρχος καταλαμβάνει αξιολογικά την πρώτη θέση μαζί με τον Σενέκα. Αυτοί είναι οι δύο πιο αγαπημένοι συγγραφείς του Μονταίνι, από τους οποίους ερανίζεται τα περισσότερα στοιχεία για τα γραπτά του· και τούτο διότι η μεγάλη ωφέλεια, που έχουν να προσφέρουν, αναμιγνύεται με την τέρψη (Β΄ 10). Ο Μονταίνι παραδέχεται πως είναι ηδονιστής αναγνώστης: αναζητεί στα βιβλία την ευχαρίστηση και αφήνει κατά μέρος όσα του προξενούν ανία. Επιθυμεί όμως να αποκτήσει και χρήσιμη μάθηση από τις μελέτες του, να κατανοήσει σε βάθος τον εαυτό του, να διδαχτεί πώς να ζει και να πεθάνει καλά. Από αυτήν την άποψη, ο Πλούταρχος, μαζί με τον Σενέκα, αποδεικνύεται ιδεώδης οδηγός. Δεν γίνεται πιεστικός με τις ηθικολογίες· δεν του χρειάζεται να φωνάξει «Προσοχή!» ή «Ακούστε εδώ!», λες και απευθύνεται σε σχολιαρόπαιδα ή σε ποίμνιο από άμβωνος. Μιλάει γνήσια και ουσιαστικά, σε αποδέκτες που ξέρει ότι βρίσκονται σε ηθική και πνευματική εγρήγορση. Ιδίως στους πλουτάρχειους βίους προβάλλεται ανάγλυφη και ολοκληρωμένη η εικόνα των ανθρώπων, φωτίζεται ο εσωτερικός τους κόσμος και οι ψυχικές τους διεργασίες, πράγμα που ικανοποιεί κατεξοχήν τις αναζητήσεις του Μονταίνι. Με μια λέξη, ο Πλούταρχος είναι για τον Μονταίνι η ιερά σύνοψις και το προσευχητάρι του (Β΄ 4). Στην ανθρωπιστική πίστη του μεγάλου ουμανιστή, ο αρχαίος σοφός έχει καταλάβει τη θέση του ιερού βιβλίου. Ο Γάλλος δοκιμιογράφος ομολογεί πως έχει χτίσει το έργο του με τα πλούτη που λαφυραγώγησε από τον Πλούταρχο και τον Σενέκα (Β΄ 32). Αντλεί από τα συγγράμματά τους όπως τραβούσαν νερό οι Δαναΐδες από το πιθάρι, γεμίζοντας και αδειάζοντας αδιάκοπα πάνω στα χαρτιά του (Α΄ 26). Είναι ανυπολόγιστο το πλήθος των χωρίων όπου ο Μονταίνι ερανίζεται γνωμικά, σκέψεις ή διηγήσεις από τον Πλούταρχο, καθώς τις περισσότερες φορές δεν στέκει να ονοματίσει την πηγή του. Κάποιοι μελετητές λογαριάζουν πως τα δάνεια αυτά είναι πάνω από χίλια τετρακόσια, άλλοι κατεβάζουν τον αριθμό τους στα οκτακόσια. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για πολλές εκατοντάδες, περισσότερα από όσα έχει πάρει ο Μονταίνι από οποιονδήποτε άλλον κλασικό ή συγκαιρινό του συγγραφέα – ακόμη και από τον εξίσου προσφιλή του Σενέκα ή από τους αγαπημένους του Ρωμαίους ποιητές, σαν τον Βιργίλιο και τον Λουκανό. Η πιο προφανής και στοιχειώδης χρήση των πλουτάρχειων παραθεμάτων στα δοκίμια του Μονταίνι είναι η παραδειγματική. Ο Γάλλος συγγραφέας σταχυολογεί ανέκδοτα ή σοφά ρητά από τους βίους και άλλα αποφθεγματικού τύπου συμπιλήματα του Πλούταρχου (λ.χ. Αποφθέγματα Λακωνικά, Βασιλέων και στρατηγών αποφθέγματα, Γαμικά παραγγέλματα κ.ά.) για να τεκμηριώσει γλαφυρά διάφορα ηθικά θέματα, να αναδείξει αρετές ή ελαττώματα του ανθρώπινου χαρακτήρα, να πάρει θέση σε ζητήματα βιοσοφίας ή συμπεριφοράς, να αποτιμήσει στάσεις ζωής. Για να τονίσει ότι ο επίγειος βίος μας οφείλει να είναι μελέτη θανάτου, θυμάται τον Σπαρτιάτη νομοθέτη Λυκούργο, ο οποίος εγκατέστησε τα νεκροταφεία δίπλα στους ναούς και στα πολυσύχναστα μέρη της πόλης, ώστε να συνηθίσουν οι πολίτες το θέαμα του θανάτου (Α΄ 20). Για να εγκωμιάσει τη γενναιοψυχία, μνημονεύει τον Κάτωνα τον νεότερο και τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Όθωνα, που είχαν πάρει και οι δύο την απόφαση να αυτοκτονήσουν· εντούτοις, τη νύχτα πριν από την αυγή όπου θα έθεταν τέρμα στη ζωή τους, κοιμήθηκαν ήσυχα και βαθιά, σαν να τους πρόσμενε την επαύριο μία ακόμη συνηθισμένη κοπιαστική μέρα (Α΄ 44). Εκατοντάδες τέτοιες περιπτώσεις ανευρίσκονται στις σελίδες των Δοκιμίων. Το πρότυπο άριστης παιδείας που προβάλλει ο Μονταίνι είναι παρμένο από την πραγματεία του Πλούταρχου Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής: ο Αριστοτέλης δεν απασχόλησε τον βασιλικό μαθητή του τόσο με τους συλλογισμούς της λογικής ή τα θεωρήματα της γεωμετρίας, όσο με τη διδαχή του θάρρους, της μεγαλοψυχίας και της εγκράτειας. Αυτή είναι η ανατροφή ενός κοσμοκράτορα. Εν γένει, ο Πλούταρχος παρέχει στον Γάλλο σοφό άφθονα όπλα για να χτυπήσει τη ματαιοσπουδία και τον σχολαστικισμό. Κάποια φορά, καθώς αναφέρεται στην πραγματεία Περί των εκλελοιπότων χρηστηρίων, ο γραμματικός Δημήτριος συνάντησε μια παρέα φιλοσόφων που συζητούσαν ήρεμα και πρόσχαρα μεταξύ τους. «Καλά, δεν έχετε εσείς λογομαχίες και διαφωνίες;», τους ρώτησε απορημένος. Εκείνοι του αποκρίθηκαν: «Εμείς, βλέπεις, δεν καθόμαστε να γυρεύουμε με πόσα λάμδα γράφεται ο μέλλοντας του βάλλω ή ποια είναι τα παραθετικά του χείρων και του βελτίων. Τα πνευματικά θέματα που κουβεντιάζουμε μάς φέρνουν ευχαρίστηση, όχι συνοφρύωμα και κακογλωσσιά». Ενίοτε ο Πλούταρχος προσφέρει τη βασική αφορμή ή ολόκληρο τον σκελετό για ένα δοκίμιο. Το πρώτο και εναρκτήριο κομμάτι της συλλογής (Α΄ 1) δείχνει χαρακτηριστικά τον τρόπο εργασίας του Μονταίνι, τουλάχιστον στα πρώιμα γραπτά του. Ξεκινάει κατ’ ουσίαν με μια παρατήρηση του Πλούταρχου, από την πραγματεία Περί ευθυμίας, ότι οι Στωικοί θεωρούσαν το έλεος αχρείο συναίσθημα: καταπώς διακήρυσσαν, τους ταλαίπωρους και αναξιοπαθούντες οφείλουμε να τους βοηθούμε αλλά χωρίς να τους λυπόμαστε και χωρίς να συμπάσχουμε. Με αυτήν την αφετηρία, ο Μονταίνι παραθέτει σειρά ιστορικών περιστατικών όπου οι νικημένοι ή τα θύματα εξασφάλισαν τη σωτηρία όχι επειδή προξενούσαν λύπηση, αλλά αντίθετα επειδή επέδειξαν αξιοθαύμαστη γενναιοφροσύνη και αποφασιστικότητα, και έτσι κέρδισαν την εκτίμηση των ισχυρών. Σε αυτά ο Μονταίνι αντιπαραθέτει άλλες περιπτώσεις, όπου η αλύγιστη στάση των ηττημένων δεν προξένησε συμπόνια αλλά οργή και λύσσα στον κατακτητή, με δεινές συνέπειες. Όλα τα παραδείγματά του τα διανθίζει με πρόσφορους στοχασμούς, και έτσι προκύπτει το δοκίμιο, μια ανειμένη άσκηση ευρυμάθειας πάνω σε πλουτάρχειο θέμα. Ανάλογα, η σύντομη δοκιμή με θέμα «Ες αύριον τα σπουδαία» (Β΄ 4) χτίζεται ολόκληρη πάνω σε μια προσωπική ανάμνηση που καταγράφει ο Πλούταρχος στην πραγματεία Περί πολυπραγμοσύνης: σε κάποια περίσταση, όταν ο Πλούταρχος έδινε διάλεξη στη Ρώμη, ο Ρωμαίος πατρίκιος Αρουληνός Ρουστικός, που παρακολουθούσε, παρέλαβε γράμμα από απεσταλμένο του αυτοκράτορα. Παρά ταύτα, ο Ρουστικός περίμενε κανονικά να τελειώσει η διάλεξη, και μόνο κατόπιν άνοιξε και διάβασε το αυτοκρατορικό μήνυμα. Ο Μονταίνι εκθέτει τις σκέψεις του γύρω από αυτή τη συμπεριφορά, η οποία ήταν δείγμα μεγάλης ευγένειας και διακριτικότητας αλλά μαρτυρούσε επίσης έλλειψη σύνεσης, καθώς το γραπτό του μονάρχη θα μπορούσε να αφορά υποθέσεις που δεν έπαιρναν αναβολή. Γύρω από την περίπτωση του Ρουστικού συνείρει και άλλα σχετικά ανέκδοτα, μεταξύ αυτών και τις πασίγνωστες διηγήσεις του Πλούταρχου για τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Θηβαίο τύραννο Αρχία, οι οποίοι έλαβαν προειδοποιητικά μηνύματα τη νύχτα πριν από τη δολοφονία τους, αλλά αμέλησαν να τα διαβάσουν εγκαίρως. Το πλουτάρχειο στημόνι του κειμένου στολίζεται πάλι με ποικιλία στοχασμών γύρω από την ανθρώπινη παρόρμηση, τη λογική και το τυχαίο. Ο Μονταίνι έχει διατρίψει τόσο πολύ στο έργο του Πλούταρχου, μπαινοβγαίνοντας κάθε μέρα στη μία ή στην άλλη βιογραφία ή πραγματεία, ώστε τον αισθάνεται σαν έναν από τους οικείους του, σχεδόν σαν μέλος της οικογένειάς του (Β΄ 32). Πιστεύει πως τον έχει γνωρίσει μέχρι τα βάθη της ψυχής του, και λυπάται που δεν μπορεί να τον παρατηρήσει στην καθημερινότητά του και στις προσωπικές του στιγμές (Β΄ 31). Γι’ αυτό ο Μονταίνι χρησιμοποιεί τα κείμενα του Πλούταρχου ακόμη και σαν πυξίδα για την καθημερινή του εμπειρία, σαν κάτοπτρο για να παρατηρήσει τα δικά του συναισθήματα, σαν βαρόμετρο για να αποτιμήσει τις προσωπικές του συμπεριφορές. Μιλώντας για τις ερωτοτροπίες του με το γυναικείο φύλο, αναφέρεται στο περίεργο αίσθημα της αιδημοσύνης που περιγράφει ο Πλούταρχος (Γ΄ 5): εκείνο που κάνει τον ευαίσθητο άνθρωπο να φοβάται την άρνηση και την απόρριψη, και συνεπώς να διστάζει να δοκιμάσει τις προθέσεις των άλλων. Ακόμη και όταν αναλογίζεται τις δυσκολίες του γάμου του, τις θυσίες που έχει κάνει για να διατηρήσει την τάξη στο νοικοκυριό του, αντιμέτωπος με μια σύζυγο που δεν την αγαπά, ο Μονταίνι παρηγοριέται με ένα ανέκδοτο από τον Πλούταρχο: κάποιος Ρωμαίος, ακούγοντας τους άλλους να επαινούν συνεχώς τη γυναίκα του για την ομορφιά και την ευτεκνία της, τους έδειξε το ακριβό παπούτσι του. «Κοιτάξτε το παπούτσι αυτό», τους είπε, «τι καλοφτιαγμένο που είναι, τι όμορφο και ολοκαίνουργιο. Πού να το καταλάβετε εσείς ότι μου πληγώνει το πόδι και πονάω!». Για κάθε αγιάτρευτη αναποδιά της καθημερινής ζωής θα βρει κανείς ανακούφιση στα καλά βιβλία. Εκτός από τροφή για σκέψη και αδιάλειπτη παραμυθία, ο Μονταίνι αντλεί επίσης από τα έργα του Πλούταρχου συγγραφικές τεχνικές, τρόπους σύνθεσης και βασικές αρχές της δοκιμιακής γραφής του. Η πιο εμβληματική και κοσμοξάκουστη μέθοδος του σοφού της Χαιρώνειας, η σύγκριση και ο παραλληλισμός σπουδαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο τον Γάλλο μαθητευόμενο. Στο δοκίμιο με θέμα «Περί των εξοχότερων ανδρών» (Β΄ 36) ο Μονταίνι εφαρμόζει ακριβώς το πλουτάρχειο αυτό σχέδιο. Ξεχωρίζει τρία ζεύγη κορυφαίων προσωπικοτήτων από την πολιτική ή τη λογοτεχνική ιστορία, που ο ένας τους προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα και ο άλλος από τη Ρώμη: Όμηρος και Βιργίλιος, Μέγας Αλέξανδρος και Ιούλιος Καίσαρ, Επαμεινώνδας και Σκιπίων ο Αιμιλιανός. Μάλιστα, κατά τη σύγκριση κάθε ζεύγους, ο Μονταίνι δεν διστάζει να δηλώσει απερίφραστα εκείνο που ο Πλούταρχος δεν είχε τολμήσει να εκφράσει, ειμή μόνον υπαινικτικά: την αδιαμφισβήτητη ανωτερότητα του Έλληνα έναντι του αντίστοιχου Ρωμαίου. Ο Όμηρος (έστω και αν ο Μονταίνι δεν μπορεί να τον διαβάσει στο πρωτότυπο) είναι αναμφίβολα ο εξοχότερος ποιητής, ο αξεπέραστος δάσκαλος του Βιργίλιου και όλων των άλλων. Ο Αλέξανδρος υπερτερεί του Καίσαρα στις πολεμικές ικανότητες και σε όλα τα άλλα χαρίσματα· προπάντων, ο Μακεδόνας στρατηλάτης δεν έβλαψε ποτέ την πατρίδα του, σε αντίθεση με τον Καίσαρα, που έφερε μεγάλες καταστροφές στη Ρώμη. Όσο για τον Επαμεινώνδα, ο Μονταίνι τον θεωρεί τον πιο υπέροχο άνθρωπο σε ολόκληρη την ιστορία του κόσμου, πρότυπο ακεραιότητας, μεγαλοψυχίας και κυβερνητικής δεξιοσύνης. Ο Σκιπίων μόλις που τον πλησιάζει, αλλά δεν αξιώθηκε τόσο ένδοξο θάνατο ούτε διέθετε τόσο βαθιά και καθολική γνώση των επιστημών και των τεχνών. Το μόνιμο παράπονο του Μονταίνι είναι που ο Πλούταρχος δεν συνέγραψε τον βίο του Επαμεινώνδα. Σε άλλες δοκιμές ο Μονταίνι μεταφέρει το σχήμα του παραλληλισμού εξ ολοκλήρου στον κόσμο της σκέψης και των γραμμάτων. Αντιπαραβάλλει τον Πλίνιο τον νεότερο και τον Κικέρωνα, που επιδόθηκαν στα έργα του πνεύματος από φιλοδοξία και διάθεση αυτοπροβολής, με τη φιλοσοφικότερη νοοτροπία του Επίκουρου και του Σενέκα: αυτοί οι τελευταίοι διδάσκουν πώς να αποσύρεται κανείς, για να μελετήσει εις βάθος την ψυχή του και να βελτιώσει τον εαυτό του μέσα στην ησυχία και τη σιωπή, μακριά από τη ματαιόδοξη πολυλογία των δημόσιων επαίνων (Β΄ 39 και Β΄ 40). Για τον Μονταίνι, που κλείστηκε και αυτός στο γραφείο του σαν αναχωρητής των γραμμάτων, αυτή η στάση ήταν προτιμητέα. Οι πιο συγκινητικές σελίδες του είναι ίσως εκείνες όπου συγκρίνει μεταξύ τους τους δύο αγαπημένους του συγγραφείς, τον Πλούταρχο και τον Σενέκα. Ο παραλληλισμός αποβαίνει πάλι προς δόξαν του Έλληνα: ο Πλούταρχος είναι πιο φυσικός και σταθερός· δεν έχει ανάγκη να τσιτώνεται και να τεντώνεται για να μας εξοπλίσει κατά της αδυναμίας και των φαύλων ορέξεων, όπως κάνει ο νευρώδης και γεμάτος ξεσπάσματα Σενέκας. Μας καθοδηγεί προς την αρετή, δεν μας σπρώχνει, και η ανάγνωσή του προσφέρει μεγαλύτερη ικανοποίηση και ανταμοιβή (Β΄ 10). Ο Σενέκας είναι παράφορος, όλο ένταση, μας ερεθίζει και μας συναρπάζει, αλλά καταβάλλει εν συνόλω πολύ μόχθο για να κατακτήσει την αρετή. Ο Πλούταρχος είναι γαλήνιος και αδιατάρακτος, με ήρεμη αυτοπεποίθηση· ο τρόπος του μας καθησυχάζει και μας ενδυναμώνει, είναι εντέλει πιο ανδροπρεπής και πιο πειστικός (Γ΄ 12). Η ίδια η ελεύθερη, χαλαρή, συχνά συνειρμική δόμηση του μονταινικού δοκιμίου είναι απόρροια της εντρύφησης του συγγραφέα στα γραπτά του Πλούταρχου. Ο ίδιος ο Μονταίνι υπαινίσσεται την οφειλή του με σποραδικά αλλά διαφωτιστικά σήματα μέσα στην πλατιά ενδοχώρα του έργου του. Ο Πλούταρχος, επισημαίνει ο Γάλλος συγγραφέας, δεν αναπτύσσει τα πάντα σε μάκρος. Υπάρχουν χίλια θέματα που τα θίγει απλώς, σαν περιστασιακές αιχμές, και αφήνει τους αναγνώστες του να τα αναλογιστούν περαιτέρω. Ξεχωρίζει μιαν ασήμαντη πράξη ή μια ρήση στη ζωή ενός ανθρώπου, η οποία θα μπορούσε να δώσει τροφή για ολόκληρη πραγματεία. Δεν τον νοιάζει τόσο να μας χορτάσει όσο να μας ανοίξει την όρεξη, για να σκεφτούμε μόνοι μας (Α΄ 26). Το ίδιο ομολογεί και ο Μονταίνι για τα δικά του γραψίματα: σκορπίζει μέσα τους άφθονες ιδέες και ιστορίες, από τις οποίες οι έξυπνοι αναγνώστες, αν τις αγρεύσουν και τις ξεφλουδίσουν σωστά, θα βγάλουν πολύ περισσότερο υλικό. Έχει σπείρει τόσους γόνιμους σπόρους πάνω στα χαρτιά του, που αν μεγάλωναν όλοι, θα προέκυπταν πολλαπλάσιοι τόμοι με δοκίμια (Α΄ 40). Τον Μονταίνι δεν τον νοιάζει να πραγματευτεί κανένα θέμα καθ’ ολοκληρίαν, σαν τους εμβριθείς καθηγητάδες που υπόσχονται τάχα να μας παρουσιάσουν το όλον των απάντων. Άλλοτε απλώς γλείφει λίγο το θέμα γύρω-γύρω, άλλοτε το ψηλαφεί, καμιά φορά δίνει βαθιά σουβλιά ή μπήγει τα νύχια του ώς το κόκαλο (Α΄ 50). Γι’ αυτό ο Γάλλος δοκιμιογράφος μπορεί αβίαστα να περνάει από το ένα ζήτημα στο άλλο, να ξεστρατίζει από την γραμμή της σκέψης του και να περιδιαβάζει, δίχως να χάνει ολότελα το νήμα. Οι ιδέες του δεν είναι αναγκασμένες να πηγαίνουν η μία πίσω από την άλλη, σαν σε παρέλαση· καμιά φορά κοιτάζονται από απόσταση ή λοξά. Η πένα του αλητεύει, η περπατησιά της σκέψης του είναι ποιητική, με άλματα και διασκελισμούς. Το αρχικό θέμα δεν ξεχνιέται, λίγες λέξεις εδώ κι εκεί αρκούν για να το υπενθυμίσουν στον προσεκτικό αναγνώστη. Όμως στην πορεία ξεσηκώνονται και άλλα θέματα, σαν θηράματα μέσα από τις λόχμες, και η γραφή τα παίρνει στο κατόπι σαν κυνηγόσκυλο. Την ίδια τακτική, κατά τον Μονταίνι, εφαρμόζει και ο Πλούταρχος. Σε ορισμένα έργα του, όπως η πραγματεία Περί του Σωκράτους δαιμονίου, λησμονεί το αντικείμενο του τίτλου και προχωρεί και αυτός άτακτα, ανάμεσα σε ποικίλα ετερόκλιτα υλικά (Γ΄ 9). Ο Μονταίνι βρίσκει απίστευτη ομορφιά σε αυτά τα θαρραλέα ξεστρατίσματα της σκέψης. Απαιτούν μεγάλη τέχνη, ιδίως αν θέλεις να τα κάνεις να φαίνονται αυθόρμητα και τυχαία. Αυτή είναι η αληθινή ουσία του δοκιμίου. Εντέλει, ο Πλούταρχος αναδεικνύεται ως βασικός δάσκαλος του Μονταίνι στην τέχνη της δοκιμιακής γραφής. Οπωσδήποτε, η γενεαλογία του είδους είναι σύνθετη· η μορφή που εφηύρε και ανέπτυξε ο Γάλλος συγγραφέας είναι παιδί με περισσότερους πατεράδες – εν μέρει τις Ηθικές Επιστολές του Σενέκα, προπάντων τις εξαίσιες ποιητικές Επιστολές του Οράτιου, όπου οι σκέψεις κινούνται και ακολουθούν η μία την άλλη με παρόμοια ελευθερία. Κοντά σε αυτά, όμως, οι πλουτάρχειες πραγματείες συνεισέφεραν σημαντικό μερίδιο στη διαμόρφωση της ποιητικής του σύγχρονου δοκιμίου. Στα Ηθικά του Πλούταρχου ο αναγνώστης μπορεί να μπαινοβγαίνει όπως και όπου του αρέσει, να παρατάει την ανάγνωση σε όποιο σημείο του κάνει κέφι και να την ξαναρχίζει πάλι από όπου θέλει, δίχως καμία απώλεια ως προς τη συνοχή ή την πληρότητα, καθότι το ένα τους κομμάτι δεν οδηγεί υποχρεωτικά στο άλλο (Β΄ 10). Το ίδιο, φυσικά, μπορούμε να κάνουμε και με το μεγάλο βιβλίο του Μονταίνι. 4. Σαίξπηρ, η ανελλήνιστη μεγαλοφυία Αν ο Μονταίνι υπήρξε θαύμα ουμανιστικής παιδείας, δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο για τον Σαίξπηρ. Ο κορυφαίος δραματουργός των αιώνων δεν διέθετε βαθιά γνώση των αρχαίων κλασικών, ούτε ήταν άνθρωπος των βιβλιοθηκών και των σπουδαστηρίων. Έχει μείνει ξακουστός ο στίχος του Μπεν Τζόνσον, από την αναμνηστική ωδή του στην προμετωπίδα της πρώτης έκδοσης των απάντων του Σαίξπηρ: «Κι αν κατείχες φτενά λατινικά κι ελληνικά πιο λιγοστά». Για να είμαστε ακριβείς, τα ελληνικά του βάρδου ήταν σχεδόν ανύπαρκτα. Την αρχαία Ελλάδα ο Σαίξπηρ δεν την γνώρισε ουσιωδώς, δεν την κατάλαβε ούτε μπόρεσε να την αναπαραστήσει. Η Αθήνα του Ονείρου Καλοκαιρινής Νύχτας και του Τίμωνα είναι πλάσμα της ποιητικής φαντασίας, βγαλμένο από τα παραμύθια ή το λαϊκό γκροτέσκο. Το στρατόπεδο των Αχαιών και η Τροία στο Τρωίλος και Χρυσηίδα έχουν στενότερη σχέση με το μεσαιωνικό ρομάντζο παρά με την Ιλιάδα. Τα λατινικά, ευτυχώς, ο ποιητής τα έμαθε ώς έναν βαθμό στο επαρχιακό σχολείο στο Στράτφορντ, με όλους τους περιορισμούς των σχολαστικών δασκάλων της εποχής. Κι αν δεν κατάφερνε να διαβάσει με άνεση ολόκληρα έπη και πολυσέλιδες πραγματείες στο λατινικό πρωτότυπο, πάντως απέκτησε από τα μικρά του χρόνια έντονο ενδιαφέρον για τη Ρώμη και τον πολιτισμό της, την ιστορία της και τις πηγές που μας τη μαθαίνουν. Ανάμεσα σε αυτές κατείχαν περίοπτη θέση οι Βίοι του Πλούταρχου, που ο Σαίξπηρ, όπως σημειώθηκε παραπάνω, τους διάβασε στη μετάφραση του Τόμας Νορθ. Είναι εμφανές ότι ο τόμος του Νορθ υπήρξε για τον βάρδο τακτικό ανάγνωσμα και πολύτιμο εργαλείο δουλειάς. Ο Σαίξπηρ φαίνεται πως απέκτησε ένα αντίτυπο από τη δεύτερη έκδοση της μετάφρασης του Νορθ, που τυπώθηκε το 1595. Γύρω στη χρονιά εκείνη αρχίζουν να αναδύονται τα πρώτα δάνεια από τον Πλούταρχο στα σαιξπηρικά έργα, έστω στοιχειώδη και επιφανειακά στην αρχή. Αν ο ποιητής αγόρασε ο ίδιος το βιβλίο (και δεν το έλαβε ως δώρο από κάποιον πλούσιο πάτρωνα), πρέπει να είχε διαβλέψει ότι αυτό θα αποτελούσε σοβαρή επένδυση. Σε όλες τις εκδόσεις που κυκλοφόρησαν κατά τη διάρκεια της ζωής του Νορθ (και του Σαίξπηρ), οι πλουτάρχειοι βίοι είχαν συγκεντρωθεί άπαντες σε έναν ογκώδη τόμο μεγάλου σχήματος (φόλιο), με έκταση πάνω από χίλιες διακόσιες σελίδες. Δεν υπήρξαν εκδόσεις σε περισσότερα τομίδια, σε σχήμα όγδοο και σαφώς πιο εύχρηστα, όπως συνέβη με τις ανατυπώσεις των μεταφράσεων του Αμυό στη Γαλλία. Κατά συνέπεια, η τιμή του τόμου ήταν αρκετά υψηλή, αν και όχι απαγορευτική: δεκατέσσερα σελίνια – σε εποχή όπου ο Σαίξπηρ, καθώς σημείωνε τις πρώτες σημαντικές επιτυχίες του στη σκηνή, δεν μπορεί να είχε κέρδη από τη συγγραφική του εργασία παραπάνω από τριακόσια ή τετρακόσια σελίνια (δεκαπέντε με είκοσι λίρες) τον χρόνο. Αν αποφάσισε να ξοδέψει το δύο τοις εκατό του ετήσιου εισοδήματός του για ένα βιβλίο, ασφαλώς θα πίστευε πολύ στην αξία του. Αν ανιχνεύσουμε τις οφειλές στον Πλούταρχο, όπως αναδύονται διαδοχικά στα σαιξπηρικά δράματα κατά τη χρονολογική τους σειρά, μπορούμε σχεδόν να παρακολουθήσουμε τον ποιητή να φυλλομετράει σταδιακά τον τόμο, να προχωρεί σιγά-σιγά με την ανάγνωση, να εντρυφά βαθμηδόν στο εσωτερικό του. Όταν γράφει το Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας, γύρω στο 1595, έχει μόλις πάρει το βιβλίο στα χέρια του, και η γνωριμία του περιορίζεται στις πρώτες σελίδες. Οι μορφές του Θησέα και της Αμαζόνας Ιππολύτης, του πριγκιπικού ζεύγους της θρυλικής Αθήνας, είναι παρμένες από τον ομώνυμο πλουτάρχειο βίο, με τον οποίον αρχίζει παραδοσιακά η σειρά των βιογραφιών σε όλες τις εκδόσεις. Το ίδιο και το όνομα του Αιγέα, ο οποίος στη σαιξπηρική κωμωδία παρουσιάζεται σαν πατέρας μίας από τις ερωτευμένες κοπέλες, αντί για γηραιός βασιλέας της πόλης. Τις ερωτικές κατακτήσεις του Θησέα, που τις αραδιάζει ο Όμπερον στη δεύτερη πράξη («την Περιγούνη την ξελόγιασε, κι αθέτησε την πίστη του στην όμορφη Αίγλη, στην Αριάδνη και στην Αντιόπη», Όνειρο Β΄ 1.77-80), τις έχει ερανιστεί και αυτές ο ποιητής από διάφορα χωρία του πλουτάρχειου κειμένου. Όσο για τα ονόματα των δύο ερωτευμένων νεαρών, Λύσανδρος και Δημήτριος, αντιστοιχούν επίσης σε βιογραφούμενους του Πλούταρχου. Ο Σαίξπηρ μάλλον τα ξεδιάλεξε, απλώς και μόνο για τον αρχαιοπρεπή τους ήχο, από τον κατάλογο των περιεχομένων στην αρχή του βιβλίου. Μερικά χρόνια αργότερα, όταν συνθέτει τον Ερρίκο Ε΄ γύρω στο 1599, ο Σαίξπηρ έχει προχωρήσει αρκετά με την ανάγνωση. Ένας αξιωματικός του Ερρίκου παραπέμπει ρητά στον Βίο του Αλέξανδρου, στο επεισόδιο όπου ο Μακεδόνας βασιλιάς θανατώνει τον Κλείτο πάνω στο μεθύσι του (Δ΄ 7.43-46). Εν γένει, ο αψύς χαρακτήρας του νεαρού βασιλέα Ερρίκου, γενναιόψυχος αλλά και σκληρόκαρδος, οφείλει κάτι στο λογοτεχνικό πορτρέτο του Αλέξανδρου που έχει ζωγραφίσει ο Πλούταρχος. Όμως οι βίοι των Ελλήνων ηγεμόνων δεν θα απασχολήσουν τον Σαίξπηρ περισσότερο. Την ίδια χρονιά, το 1599, θα πραγματοποιήσει την πιο συνταρακτική ανακάλυψη, διαβάζοντας τις βιογραφίες των μεγάλων Ρωμαίων, που θα του προσφέρουν άφθονη έμπνευση στα χρόνια της ακμής του. Η αυτοκτονία του Βρούτου στη μάχη των Φιλίππων. Σχέδιο με κάρβουνο και κιμωλία του Χένρυ Φουζέλι, 1780-1785. Βρετανικό Μουσείο. Στα τέλη του 1599, λοιπόν, ανεβαίνει στη σκηνή ο Ιούλιος Καίσαρ, δράμα βασισμένο κυρίως στους πλουτάρχειους βίους του Καίσαρα και του Βρούτου, με κάποιες προσθήκες από τον βίο του Αντώνιου. Καθώς φαίνεται, ο Σαίξπηρ διάβασε μονομιάς τις βιογραφίες όλων σχεδόν των εμπλεκόμενων στον ρωμαϊκό εμφύλιο πόλεμο· έτσι συνέλαβε την ιδέα να δημιουργήσει ένα δικό του έργο για την ταραγμένη εκείνη εποχή, θέτοντας πρωτόφαντα πρότυπα για το είδος της ρωμαϊκής τραγωδίας. Με τον Ιούλιο Καίσαρα ξεκινάει η πιο μεστή ποιητική περίοδος του Σαίξπηρ: μέσα σε μία επταετία γράφονται οι κορυφαίες τραγωδίες (από τον Άμλετ και τον Οθέλλο ώς τον Μακμπέθ και τον Ληρ), οι απαράμιλλες ρομαντικές κωμωδίες (Δωδέκατη νύχτα, Όπως σας αρέσει) και τα πικρά και ειρωνικά, «προβληματικά» δράματα (Με το ίδιο μέτρο, Τέλος καλό όλα καλά). Θα έλεγε κανείς ότι το βάπτισμα στις ρωμαϊκές δεξαμενές του Πλούταρχου ενεργοποίησε τις βαθύτερες δημιουργικές δυνάμεις του βάρδου. Στο τέλος αυτής της φρενήρους εποχής, αφού έχει συνθέσει τα πιο ξακουστά έργα του, ο Σαίξπηρ επανέρχεται στον Πλούταρχο για να γράψει το Αντώνιος και Κλεοπάτρα (1606), την πιο υπέροχη από τις ρωμαϊκές τραγωδίες του, που αντλεί το υλικό της εξ ολοκλήρου από τον Βίο του Αντώνιου. Η εκ νέου μελέτη αυτού του πλουτάρχειου κειμένου φαίνεται ότι υπήρξε πολύ παραγωγική για τον ποιητή. Την προσοχή του τράβηξε μια περιστασιακή μνεία στα ύστερα κεφάλαια του βίου: ότι ο πικραμένος Αντώνιος, μετά την ήττα του στο Άκτιο, αποσύρθηκε στην ερημιά και εζήλωσε τον τρόπο ζωής του διαβόητου μισανθρώπου Τίμωνα (κεφ. 69-70). Στο σημείο αυτό ο Πλούταρχος παραθέτει μερικές σαρκαστικές ιστορίες για την απέχθεια του Τίμωνα προς τους Αθηναίους συμπολίτες του. Αυτές ενέπνευσαν στον Σαίξπηρ το ειρωνικό δράμα Τίμων ο Αθηναίος (1606), που το έγραψε με τη συνεργασία του Τόμας Μίντλετον, εμπλουτίζοντας το πλουτάρχειο υλικό με προσθήκες από τον διάλογο Τίμων του Λουκιανού και με ευρήματα της δικής του φαντασίας. Οι αλυσιδωτές αντιδράσεις της έμπνευσης δεν σταμάτησαν εκεί. Στα γραφόμενα του Πλούταρχου για τον Τίμωνα ο Σαίξπηρ συνάντησε το όνομα του Αλκιβιάδη: ο Τίμων υπεραγαπούσε τον νεαρό αυτό καιροσκόπο, μόνον από όλους τους ανθρώπους, επειδή διέβλεπε ότι θα γινόταν αίτιος μεγάλων συμφορών για την Αθήνα (Βίος Αντώνιου 70). Τούτη η λεπτομέρεια οδήγησε τον Σαίξπηρ στον πλουτάρχειο βίο του Αλκιβιάδη, που τον αξιοποίησε και αυτόν (αν και πολύ περιορισμένα) στον Τίμωνα τον Αθηναίο. Έτσι πρόσεξε και τη ρωμαϊκή βιογραφία που συνόδευε εκείνην του Αλκιβιάδη, σύμφωνα με το σχήμα των παράλληλων ζευγών του Πλούταρχου: αυτή αφορούσε τον Γάιο Μάρκιο Κοριολανό, πατρίκιο και στρατηγό που έδρασε σε μια μάλλον άσημη περίοδο της ρωμαϊκής δημοκρατίας, κατά τις αρχές του πέμπτου αιώνα, πάνω-κάτω στα χρόνια που οι Έλληνες αντιμετώπιζαν την περσική εισβολή. Εδώ ο Σαίξπηρ ανακάλυψε το πιο πρωτότυπο από τα ρωμαϊκά του θέματα. Η εποχή του Κοριολανού ήταν πολύ προγενέστερη από τους φημισμένους καιρούς της Ρώμης, τους αγώνες των εμφυλίων πολέμων ή τις δόξες της αυτοκρατορίας. Ήταν άγνωστη στο ευρύ μορφωμένο κοινό, κατά κανόνα δεν διδασκόταν στα σχολεία, δεν απασχολούσε παρά μόνο τους ειδικούς φιλολόγους που μελετούσαν τα σχετικά γραπτά αρχαίων ιστοριογράφων σαν τον Τίτο Λίβιο και τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα. Κανείς δεν είχε αναπαραστήσει στο θέατρο αυτήν την εποχή (σε αντίθεση με τα δημοφιλή κατορθώματα του Καίσαρα και του Βρούτου ή τις γαλιφιές της Κλεοπάτρας), κανένας δεν είχε φέρει επί σκηνής τον Κοριολανό ή τους εχθρούς του. Όμως ο Σαίξπηρ γοητεύτηκε από την αφήγηση του Πλούταρχου, με τις ζωηρές κοινωνικές διαμάχες μεταξύ πατρικίων και πληβείων στην ταραγμένη ρωμαϊκή πολιτεία, και οπωσδήποτε τον συνεπήρε η υπεράνθρωπα χαρισματική και ελαττωματική φιγούρα του κεντρικού ήρωα. Έτσι προέκυψε ο Κοριολανός (1608), ένα από τα πιο τολμηρά και κατορθωμένα δημιουργήματα της ιστορικής φαντασίας, όπου ο βάρδος ζωντάνεψε την εικόνα της πρώιμης Ρώμης με αξεπέραστη πειστικότητα. Είναι αδύνατον πια να σπουδάσουμε εκείνην την περίοδο και να εντρυφήσουμε στις ιστορικές πηγές της χωρίς να παίζει ο σαιξπηρικός Κοριολανός στο πίσω μέρος του μυαλού μας. Στις τρεις ρωμαϊκές τραγωδίες του ο Σαίξπηρ ακολουθεί εν γένει πιστά την αφήγηση του Πλούταρχου όσον αφορά τη διάρθρωση των επεισοδίων και την ακολουθία των γεγονότων. Οι αρχαίοι βίοι τού προσέφεραν σχεδόν έτοιμο σενάριο, έναν ιδεώδη καμβά για να τον αναπτύξει με συναρπαστικές σκηνές και ζωηρή θεατρική προσωπογραφία. Συχνά ο βάρδος μοιάζει απλώς να μεταγράφει σε ωραία ιαμβικά πεντάμετρα τις φράσεις του Πλούταρχου, όπως τις είχε αποδώσει ο Νορθ. Ο αρχαίος συγγραφέας και ο Ελισαβετιανός μεταφραστής του απαλλάσσουν τον Σαίξπηρ από τον κόπο, δεν απαιτούν από μέρους του παρά μια ελάχιστη άσκηση στιχουργίας. Σχεδόν καθαρός Πλούταρχος είναι, λόγου χάρη, ο αποχαιρετισμός του Βρούτου προς τον σκοτωμένο Κάσσιο (Ιούλιος Καίσαρ Ε΄ 3.99-101, «Στερνέ από όλους τους Ρωμαίους, έχε γεια· / είναι αδύνατον ποτέ ξανά η Ρώμη / να θρέψει τον όμοιό σου», πβ. Βίος Βρούτου 44). Το ίδιο και το εγκώμιο του αξιωματικού Λουκίλιου για τον Βρούτο (Ιούλιος Καίσαρ Ε΄ 4.21-25, «Σε βεβαιώνω πως εχθρός κανείς / δεν θα τον πιάσει ζωντανό τον γενναίο Βρούτο. / Από τόση ντροπή να τον φυλάξουν οι θεοί! / Άμα τον βρείτε, ζωντανό είτε πεθαμένο, / δεν θα βρεθεί παρά σαν Βρούτος, σαν αυτός ο ίδιος», πβ. Βίος Βρούτου 50). Εδώ ανήκει και η ανατριχιαστική συνάντηση του Βρούτου με το φάντασμα του Καίσαρα (Ιούλιος Καίσαρ Δ΄ 3.277-284, πβ. Βίος Βρούτου 36): ΒΡΟΥΤΟΣ: Είσαι θεός κανένας, άγγελος ή διάβολος που μου παγώνεις το αίμα και τις τρίχες μου ορθώνεις; Πες μου τι είσαι. ΦΑΝΤΑΣΜΑ: Ο κακός σου δαίμων, Βρούτε. ΒΡΟΥΤΟΣ: Γιατί έρχεσαι; ΦΑΝΤ.: Να σου μηνύσω ότι θα με ιδείς στους Φιλίππους. ΒΡΟΥΤΟΣ: Λοιπόν, θε να σε ιδώ ξανά; ΦΑΝΤ.: Ναι, στους Φιλίππους. ΒΡΟΥΤΟΣ: Καλώς, τότε στους Φιλίππους θα σε ιδώ. Τέτοια χωρία δείχνουν ότι ο Σαίξπηρ δούλευε με τον μεγάλο τόμο του Νορθ ανοιχτό μπροστά του. Όταν θέλει, βέβαια, ο μεγάλος τεχνίτης ξέρει να αναπτύξει και να στολίσει το χωρίο που δανείζεται, ώστε να του προσθέσει εντονότερη συγκίνηση ή ποιητική μαγεία. Κλασικό παράδειγμα η περιγραφή της πρώτης συνάντησης του Αντώνιου με την Κλεοπάτρα, όταν εκείνη ανέπλευσε τον Κύδνο ποταμό για να τον ανταμώσει στην Κιλικία. Ιδού το σχετικό χωρίο του Πλούταρχου (Βίος Αντώνιου 26): (...) ώστε να αναπλεύσει το ποτάμι σε πλοιάριο με πρύμνη επίχρυση, με διάπλατα τα πορφυρά πανιά του, ενώ οι κωπηλάτες σήκωναν τα ασημένια κουπιά τους υπό τον ήχο του αυλού, ανάμιχτο με σύριγγες και κιθάρες. Η ίδια ήταν ξαπλωμένη κάτω από χρυσοκέντητο σκίαστρο, στολισμένη σαν ζωγραφιά της Αφροδίτης, ενώ νεαρά αγόρια, σαν τους Έρωτες στους ζωγραφικούς πίνακες, στέκονταν εκατέρωθεν και της έκαναν αέρα. (...) Μερικοί από τους κατοίκους τη συντρόφευαν κατευθείαν από το ποτάμι, στη μία και στην άλλη όχθη, ενώ άλλοι κατέβαιναν από την πόλη για να τη δουν. Αφού σκόρπισε το πλήθος από την αγορά, στο τέλος ο Αντώνιος απέμεινε μοναχός του, καθισμένος πάνω στο βήμα. Και ακολουθεί η σαιξπηρική εκδοχή, από τα χείλη του ύπαρχου Δομίτιου Αινόβαρβου, που δίνει αναφορά για τα καθέκαστα (Αντώνιος και Κλεοπάτρα Β΄ 2.201-228): Η λέμβος όπου κάθονταν, σαν θρόνος φλογισμένος, έκαιγε πάνω στα νερά· η πρύμνη ήταν σφυρήλατο χρυσάφι, πορφυρά τα ιστία, τόσο αρωματισμένα που οι άνεμοι λιώναν από αγάπη για του λόγου τους· κουπιά ασημένια, κρατούσαν τον ρυθμό στη μελωδία των αυλών κι έκαναν το νερό που έκρουαν να ακολουθεί γοργότερα, σαν να ’χε ερωτευτεί τους χτύπους. Όσο για την ίδια, ζητιάνο κάνει όποιον την περιγράψει: κείτονταν στην τέντα της, πανί χρυσοϋφασμένο, πιο ωραία από τις ζωγραφιές της Αφροδίτης, όπου βλέπεις τη φαντασία να ξεπερνά το έργο της φύσης. Στα πλευρά της στεκόντουσαν όμορφα αγόρια φουσκομάγουλα, σαν γελαστοί ερωτιδείς, με φυσερά πολύχρωμα, που η πνοή τους έμοιαζε να ανάβει τα ντελικάτα μάγουλα που δρόσιζαν κι ό,τι έκαναν να το ξεκάνει. (...) Η πόλη ξέβρασε όλους τους κατοίκους πάνω της, κι ο Αντώνιος, στην αγορά θρονιάζοντας, καθόταν μοναχός του, σφυρίζοντας στον αέρα που, αν δεν φοβόταν το κενό, θα πήγαινε κι αυτός την Κλεοπάτρα να χαζέψει και θα άφηνε στη φύση χάσμα. Στα χέρια του βάρδου, η λεπτομερής ρητορική έκφρασις του Πλούταρχου αποκτάει κοσμογονικές διαστάσεις. Ο Σαίξπηρ προσθέτει αλλεπάλληλες πινελιές, με τις οποίες τα στοιχεία της φύσης αποκτούν αυτόνομη βούληση, για να εκφράσουν και αυτά τη λατρεία τους προς την Κλεοπάτρα. Το άρωμα από τα πανιά του ποταμόπλοιού της κάνει τον άνεμο να αρρωσταίνει από αγάπη. Τα νερά ερωτεύονται τους χτύπους των κουπιών της. Τα ροδοκόκκινα μάγουλα της βασίλισσας ανάβουν κάτω από τα δροσερά ριπίσματα, λες και οι φυσικοί νόμοι έχουν αναποδογυρίσει. Ο αέρας κινδυνεύει να αφήσει κενή τη θέση του στον κόσμο, για να πάει και ο ίδιος να θαυμάσει το θέαμα της υπέροχης γυναίκας. Ο Σαίξπηρ μεταμορφώνει το πρότυπό του σαν μάγος που αγγίζει και εμψυχώνει τα πράγματα με το ραβδί του, σαν άλλος Πρόσπερο που υποτάσσει τα στοιχεία του κόσμου στη δύναμη του λόγου του. Ο φτωχός Αντώνιος, ο παρορμητικός και απονήρευτος Ρωμαίος, δεν έχει καμία ελπίδα: του μέλλεται να αντικρίσει την Αφροδίτη ενσαρκωμένη σαν δύναμη του σύμπαντος. Στα πρακτικά ζητήματα της σκηνικής οικονομίας, ο Σαίξπηρ είναι άφταστος. Καταλαβαίνει ποια είναι τα κύρια επεισόδια που πρέπει να ξεδιαλέξει από την πλουτάρχεια αφήγηση, ποια παρέχουν δυνατότητες για έξοχο θέατρο και συγκινητικό δράμα. Τις αλλεπάλληλες συνελεύσεις που ακολούθησαν τη δολοφονία του Καίσαρα, ενώπιον του λαού και της Συγκλήτου, ο Πλούταρχος τις απαριθμεί σε δυο-τρία κεφάλαια (Βίος Βρούτου 18-20, πβ. Βίος Καίσαρος 67-68), παραφράζοντας σε πλάγιο λόγο όσα ειπώθηκαν. Ο Σαίξπηρ τις συγχωνεύει όλες σε μία μεγάλη κεντρική σκηνή (Ιούλιος Καίσαρ Γ΄ 2) που έχει από μόνη της έκταση όσο το ένα δέκατο του έργου: εκεί αντιπαρατίθενται, μπροστά στα μάτια των πληβείων, αφενός η ψυχρή ρητορική ευγλωττία του Βρούτου και αφετέρου η δημαγωγική αλλά εξαίσια ποίηση του Αντώνιου, ο οποίος παρασέρνει το πλήθος σαν γητευτής με τις λεκτικές μαγγανείες του. Ανάλογα, την κρίσιμη αναμέτρηση του Κοριολανού με τη μητέρα του Βολουμνία, που τον ικετεύει να μην επιτεθεί στη Ρώμη (Βίος Κοριολανού 35-36), ο Σαίξπηρ τη γιγαντώνει και την κάνει μία από τις εκτενέστερες σκηνές στην τραγωδία του (Κοριολανός Ε΄ 3). Οι σύντομοι λόγοι των προσώπων στον Πλούταρχο αναπτύσσονται εδώ σε δεκάδες στίχους, φουσκώνουν σαν ποιητική καταιγίδα, ώσπου ο κατακλυσμός παρασέρνει τον κεντρικό ήρωα προς τη μοίρα του. Η λέμβος της Κλεοπάτρας διαπλέει τον ποταμό. Πίνακας του Αντρέ Μπωσάν, 1939. Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Νέα Υόρκη. Άλλα συμβάντα, λιγότερο δραματικά, ο Σαίξπηρ τα περνάει γρήγορα, τα συμπτύσσει και τα επισκοπεί σε κολάζ λίγων στίχων ή τα παραλείπει ολωσδιόλου. Δεν είναι πάντοτε η θεατρική οικονομία που του υπαγορεύει τέτοιες συγγραφικές πρωτοβουλίες. Ενίοτε παίζει ρόλο η ιδεολογική στόχευση του έργου ή η ανάγκη κατάλληλης φωτοσκίασης των προσώπων. Στον Ιούλιο Καίσαρα σειρά ολόκληρη από λεπτομέρειες των πλουτάρχειων προτύπων έχουν απαλειφθεί ή παραποιηθεί, έτσι ώστε ο Καίσαρ να φανεί πιο συμπαθητικός, ένας μεγαλόψυχος και αδικοχαμένος ηγεμόνας, ενώ οι συνωμότες και δολοφόνοι του να προβάλουν άθλιοι και κατακριτέοι, σαν εγκληματίες υπό το ψυχρό φως της ανάκρισης. Ο Σαίξπηρ δεν αναφέρεται καθόλου στη δράση του Καίσαρα κατά τους εμφυλίους πολέμους, η οποία καταλαμβάνει τόσο μεγάλο μέρος της εξιστόρησης στον Πλούταρχο. Αποσιωπά επίσης τη δυσοίωνη λεπτομέρεια ότι ο Καίσαρ ορίστηκε δικτάτωρ διά βίου (Βίος Καίσαρος 57). Ο σαιξπηρικός Καίσαρ δεν εμφανίζεται να διαπράττει καμία πράξη βίας ή τυραννίας, δεν παραβιάζει ούτε στιγμή τα όρια του δικαίου, όσο και αν επιδεικνύει υπέρμετρη ώρες-ώρες συναίσθηση της μεγαλοσύνης του. Οι συνωμότες προσπαθούν να κατασκευάσουν μια τάχα απειλητική εικόνα του Καίσαρα, να τον ξορκίσουν σαν σκιάχτρο και θανάσιμο φόβητρο για τη δημοκρατία, αλλά το ίδιο το έργο και τα καθέκαστα της δράσης δεν επικυρώνουν αυτήν την εκστρατεία σπίλωσης. Έτσι η δολοφονία του μεγάλου ηγεμόνα χρωματίζεται σαν πράξη καθαρής βαναυσότητας, και οι αυτουργοί της στιγματίζονται ως ο πραγματικός κίνδυνος για την πολιτική τάξη. Όπως οι εμφύλιοι πόλεμοι στον Ιούλιο Καίσαρα, στο Αντώνιος και Κλεοπάτρα απαλείφονται σχεδόν ολότελα οι εκστρατείες του Μάρκου Αντώνιου κατά των Πάρθων στην Ανατολή, αφήνοντας κιόλας αισθητό κενό χρόνου στη μέση της τρίτης πράξης. Στο ίδιο πλαίσιο, περιορίζονται οι επαφές του Αντώνιου με τη Ρώμη, η ζωή του με τις προηγούμενες συζύγους του, τη Φουλβία και την Οκταβία. Αυτό το σημαντικό μέρος του βίου του συμπυκνώνεται σε λίγες σκηνές ή προβάλλεται μέσα από τα μάτια και τα λόγια τρίτων – της ζηλότυπης Κλεοπάτρας ή των Ρωμαίων αντιπάλων του Αντώνιου. Ο γενικός στόχος είναι να αποσυνδεθεί ο Αντώνιος από τις ρωμαϊκές του καταβολές, για να δοθεί το κύριο δραματικό βάρος στη δύσκολη και παθιασμένη σχέση του με την Κλεοπάτρα, την πιο βαθιά και περίπλοκη ερωτική ιστορία σε ολόκληρον τον σαιξπηρικό κανόνα. Κάθε μεγάλος συγγραφέας παίρνει από τα αρχαία πρότυπα εκείνα τα στοιχεία που ταιριάζουν κατεξοχήν με τη δική του ποιητική φυσιογνωμία και την ιδιαίτερη συμβολή του στην τέχνη. Ο Μονταίνι εμπνεύστηκε από τον Πλούταρχο την ανειμένη δομή του δοκιμίου, την εκλεκτική διασπορά των στοχασμών και των θεμάτων, την ιδέα του βιβλίου όπου μπορεί κανείς να μπαινοβγαίνει ελεύθερα από οποιοδήποτε σημείο. Ο Σαίξπηρ, από την πλευρά του, τρύγησε ό,τι του ήταν χρήσιμο για τον κορυφαίο τομέα της δημιουργίας του: την κατασκευή συναρπαστικών θεατρικών χαρακτήρων με πρωτόγνωρη εσωτερικότητα και πολύπλευρη ψυχική σύσταση. Σε αυτό το πεδίο ο Σαίξπηρ προχώρησε φυσικά πολύ περαιτέρω από οποιονδήποτε αρχαίο συγγραφέα. Τα πρόσωπά του είναι οι πρώτοι αυθεντικά σύγχρονοι άνθρωποι στην παγκόσμια λογοτεχνία· ξεπερνούν σε πολυπλοκότητα και βιωματική γνησιότητα όχι μόνο τα ηθολογικά σκίτσα του Πλούταρχου, αλλά ακόμη και τα καλύτερα δημιουργήματα του Ομήρου, του Ευριπίδη και του Σοφοκλή. Πάντως, οι πλουτάρχειοι βίοι προσέφεραν ένα χαρακτηρολογικό σκαρίφημα των κεντρικών ηρώων τους, που ο ποιητής μπορούσε να το λάβει σαν αδρό προσχέδιο ή πρόπλασμα για να σμιλέψει τις δικές του, πολύ αρτιότερες δραματικές υπάρξεις. Το πλεονέκτημα του Πλούταρχου, το οποίο είχε προσελκύσει και τον Μονταίνι, ήταν η έμφαση στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις εσωτερικές διεργασίες των μεγάλων ανδρών, που αποτελούσαν το πιο κατάλληλο υλικό για τη βιογραφική σύνθεση. Ο Πλούταρχος δεν νοιαζόταν να εστιάσει τόσο στην καθαρά ιστορική δράση τους, στα κατορθώματα του πολέμου και στις πράξεις της δημόσιας ζωής, εκείνα τα κλέα ανδρών που συνιστούσαν την πιο εμβληματική έκφραση της προσωπικότητας για τους αρχαίους. Προτιμάει περισσότερο τις προσωπικές στιγμές, τα περιστατικά του καθημερινού βίου και της σχόλης, τις ποικίλες περιστάσεις όπου ο βιογραφούμενος δίνει δείγματα συμπεριφοράς πρόσφορης για ηθική αποτίμηση. Ο αρχαίος βιογράφος δεν έχει αναπτύξει ακόμη τα μέσα για να προσφέρει αληθινή ψυχική ενδοσκόπηση των προσώπων του· κατορθώνει όμως να αποδώσει με ενάργεια τη χαρακτηρολογική τους σύσταση, τις ηθικές τους ποιότητες ή αδυναμίες και τα κυρίαρχα συναισθήματά τους σε κρίσιμες στιγμές, σύμφωνα με τα σχήματα της αρχαίας ηθολογίας. Από αυτή τη βάση εκκινεί ο Σαίξπηρ για να προχωρήσει στην ανεξερεύνητη περιοχή της ανακάλυψης του ανθρώπινου. Ο μεγάλος δραματουργός ψάχνει και αναδεικνύει κατεξοχήν τις εσωτερικές εντάσεις, συγκρούσεις και αντιφάσεις που φανερώνουν τον αληθινό πυρήνα της ψυχής. Ο Πλούταρχος αφιερώνει δυο λόγια στις έγνοιες που βασάνιζαν τον Βρούτο κατά τις άγρυπνες νύχτες, όσο κυοφορούνταν το φοβερό σχέδιο της δολοφονίας του Καίσαρα (Βίος Βρούτου 13). Ο Σαίξπηρ απλώνει το ψυχικό αυτό βάσανο σε ολόκληρη σκηνή, όπου ο Βρούτος εκθέτει τους μαιάνδρους των στοχασμών του και την ταραχή των συναισθημάτων του με αλληλοδιαδοχικούς μονολόγους (Ιούλιος Καίσαρ Β΄ 1). Ο αγνός Ρωμαίος πατριώτης προσπαθεί να πείσει τον εαυτό του (με επιχειρήματα που είναι από έωλα έως ολωσδιόλου κάλπικα) πως ο Καίσαρ είναι επικίνδυνος. Όμως η αναστατωμένη ψυχή του δεν ακολουθεί τόσο εύκολα τις επιταγές της δήθεν λογικής. Καθώς ομολογεί ο ίδιος ο Βρούτος, «ανάμεσα στην πράξη έργου τρομερού / και στην πρώτη έμπνευση, όλο το ενδιάμεσο / είναι σαν φάντασμα ή απαίσιο όνειρο» (Β΄ 1.63-65). Ο Σαίξπηρ δίνει στο όνειρο αυτό απτή υπόσταση και το παριστάνει μπροστά μας με απόλυτη διαύγεια. Ο κωμικός ηθοποιός Μίλτον Μπερλ σε παρωδία του ρόλου της Κλεοπάτρας, από τηλεοπτική εκπομπή του 1962. © NBC via Getty Images/ Ideal Image Με άλλου είδους εσωτερική σύγκρουση παλεύει ο Αντώνιος. Στο πρόσωπο αυτού του επιφανούς Ρωμαίου ο Πλούταρχος βλέπει το ηθικό παράδειγμα του ανθρώπου που είναι προικισμένος με πολλά χαρίσματα, με θάρρος και γενναιοδωρία, αλλά δεν μπορεί να αντισταθεί στις ταπεινότερες ορέξεις της ηδονής· συνεπώς, παρασύρεται και καταστρέφεται εντέλει από την ασυγκράτητη έλξη του για τη μοιραία γόησσα Κλεοπάτρα. Ο Σαίξπηρ πλάθει έναν ήρωα πιο συγκινητικό και αγωνιώδη, με τραγικότητα που πηγάζει από την πάλη του ενάντια στο ακαταγώνιστο ερωτικό του πάθος. Ο σαιξπηρικός Αντώνιος επανειλημμένα εκφράζει τη βούλησή του να απαρνηθεί την Κλεοπάτρα: «Πρέπει να ξεκόψω απ’ τη γητεύτρα αυτή βασίλισσα», «Είναι πανούργα όσο δεν φαντάζεται άνθρωπος», «Μακάρι να μην την είχα δει ποτέ» (Αντώνιος και Κλεοπάτρα Α΄ 2). Μέχρι το τέλος σχεδόν δεν της έχει εμπιστοσύνη. Όταν θαρρεί πως η Κλεοπάτρα τον εγκατέλειψε στη μάχη, ξεσπάει σαν άγριο θηρίο: «Τρίδιπλα ξεγυρισμένη πόρνη, εσύ / με πούλησες σε τούτον τον αρχάριο, κι η καρδιά μου / μονάχα εσένα πολεμάει». «Ψεύτρα ψυχή της Αιγύπτου! Πένθιμη γητειά / που η ματιά της ξαμολούσε τους πολέμους μου και τους καλούσε πίσω, / που η αγκαλιά της ήταν το στεφάνι μου, ο κύριος σκοπός μου, / σαν γνήσια γύφτισσα με τα κολπάκια των δαχτύλων της / με γέλασε ώς την καρδιά του ολέθρου. / Μαγεία εσύ, φεύγα μακριά!» (Δ΄ 12). Και όμως ο Αντώνιος ξέρει καλά πως είναι αδύνατον να διαφύγει από τα αόρατα δεσμά του έρωτά της: «Της καρδιάς μου οι χορδές ήταν δεμένες στο πηδάλιό σου / και πίσω σου με ρυμουλκούσες. Γνώριζες / την πλήρη κυριαρχία σου στο πνεύμα μου, / κι ότι ένα σου νεύμα ν’ αψηφήσω θα μ’ έκανε / την προσταγή των θεών» (Γ΄ 11.57-61). Όταν οι δυο τους φιλιώνουν και χαίρονται την αγάπη τους, όταν η Κλεοπάτρα τον αρματώνει και τον ξεπροβοδίζει στη μάχη με την έγνοια ερωτευμένης κοπελίτσας, όταν γλεντούν μαζί ή αναπολούν τις θρυλικές διασκεδάσεις τους, δεν υπάρχει ζευγάρι πιο θεϊκό και υπέροχο. Πώς γίνεται κάτι τόσο όμορφο και αρμονικό να οδηγεί στην καταστροφή – και αντιστρόφως; Αυτό είναι το κεντρικό δραματικό αίνιγμα που απέσταξε ο Σαίξπηρ από τη μοραλιστική πραγμάτευση του Πλούταρχου. Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα στις τρεις ρωμαϊκές τραγωδίες του βάρδου. Στον Γάιο Μάρκιο Κοριολανό ο Πλούταρχος βρήκε ένα ακόμη παράδειγμα μονοσήμαντης ηθικής ποιότητας: ο Κοριολανός ενσαρκώνει την υπερηφάνεια, η οποία εδράζεται στις εκπληκτικές πολεμικές αρετές του αλλά ξεπερνάει το μέτρο, με αποτέλεσμα να τον παρασύρει στην προδοσία και εντέλει στον χαμό. Ο Σαίξπηρ μετατρέπει τον Ρωμαίο στρατηγό σε υπεράνθρωπη σχεδόν μορφή, η οποία ως εκ τούτου δεν μπορεί να προσαρμοστεί στον ανθρώπινο κόσμο της μετριότητας και των συμβιβασμών. Η παλικαριά του Κοριολανού στη μάχη, σκηνοθετημένη σε όλη τη μεγαλειώδη αγριότητά της, είναι υπερφυσική. Ο ήρωας μοιάζει σαν θραύσμα θεού παγιδευμένο στον ανθρώπινο κόσμο. Στον ίδιο φαίνεται φυσικό να κοιτάζει τους άλλους ανθρώπους αφ’ υψηλού, σαν θεός που ατενίζει τους κοινούς θνητούς. Όμως στο ολισθηρό έδαφος της πολιτικής και των δολοπλοκιών της η εξωπραγματική φιγούρα του Κοριολανού δεν βρίσκει τόπο να σταθεί. Όπως κάθε Ηρακλής ή Αχιλλέας, ο υπερήρωας Γάιος Μάρκιος έχει και αυτός το τρωτό του σημείο. Το όνομά της είναι Βολουμνία: η επιβλητική και φοβερή μητέρα του, που τον ανέθρεψε μοναχή της, αφού ο πατέρας του πέθανε πρόωρα. Ήδη ο Πλούταρχος σημειώνει ότι ο Κοριολανός επιτελούσε τους αγώνες και τα κατορθώματά του με κύριο σκοπό να ευφράνει τη μητέρα του: να βλέπει την περηφάνια της για τις νίκες και τις τιμές του γιου της, τούτο ήταν η ύψιστη ευχαρίστησή του. Από την πολλή αγάπη του προς τη Βολουμνία, εξακολουθούσε να μένει στο ίδιο σπίτι μαζί της, ακόμη και όταν παντρεύτηκε και έκανε οικογένεια (Βίος Κοριολανού 4). Αυτές οι περιεκτικές παρατηρήσεις δίνουν στον Σαίξπηρ το έναυσμα για να εμβαθύνει στον πυρήνα της αλλόκοτης σχέσης μεταξύ μητέρας και γιου. Η Βολουμνία αποτολμά παρακινδυνευμένες δηλώσεις που θα τραβούσαν το ενδιαφέρον του ψυχαναλυτή: «Αν ο γιος μου ήταν άντρας μου, πιο ελεύθερα θα χαιρόμουν με την απουσία του αυτή, με την οποία κέρδισε τιμή, παρά με τα αγκαλιάσματά μας στο κρεβάτι, όπου θα μου έδειχνε την πιο μεγάλη αγάπη του». «Σου λέω, θυγατέρα, δεν σκίρτησα τόσο από χαρά τότε που πρωτάκουσα ότι ήταν αγόρι, όσο τώρα που πρωτοβλέπω ότι αποδείχτηκε άντρας» (Α΄ 3). Η Ιοκάστη, άραγε, δεν θα κοκκίνιζε να ξεστομίσει τέτοια λόγια; Η τραγωδία της Βολουμνίας είναι ότι εντέλει, για τη σωτηρία της πατρίδας και τη δική της, είναι αναγκασμένη να καταστρέψει αυτό το υπέροχο τέρας που η ίδια δημιούργησε. Η περίπτωση του Άγγλου βάρδου είναι διδακτική για τη μακρόπνοη λειτουργία της κλασικής παιδείας, που δεν την κατανοούν οι στενόμυαλοι. Ο Σαίξπηρ δεν φοίτησε σε σπουδαίο κλασικό σχολείο, όπως ο Μπεν Τζόνσον, δεν πήγε στην Οξφόρδη σαν τον Μίντλετον, ή στο Καίμπριτζ σαν τον Μάρλοου. Έβγαλε μονάχα το συνηθισμένο επαρχιακό γυμνάσιο στο Στράτφορντ, όπου έμαθε μέτρια λατινικά από άσημους δασκάλους. Πώς θα έμοιαζε η διδασκαλία στο σχολείο του, μας το δείχνει η ξεκαρδιστική σκηνή του μαθήματος των λατινικών στις Εύθυμες Κυράδες του Ουίνδσορ (Δ΄ 1): πρόκειται για την ίδια σχολαστική, τυπολατρική απομνημόνευση της γραμματικής, την οποία αποσκορακίζει συλλήβδην η νεοελληνική προοδευτική διανόηση από τη μεταπολίτευση και εξής. Εντούτοις, αυτά τα λιγοστά εφόδια ήταν αρκετά για να εξάψουν στον νεαρό Σαίξπηρ το ενδιαφέρον για τον ρωμαϊκό κόσμο, και του έδωσαν επίσης τις βάσεις για να προσεγγίσει και να κατανοήσει τα έργα των αρχαίων. Έτσι, όταν βρήκε μπροστά του τη μετάφραση των Βίων του Πλούταρχου, αντιλήφθηκε την αξία τους ως λογοτεχνικής πηγής, εντρύφησε στη μελέτη τους και εμπνεύστηκε αθάνατα αριστουργήματα, όπου κατόρθωσε να αναπαραστήσει τον κόσμο της αρχαίας Ρώμης με πειθώ και φυσικότητα. Φανταστείτε τώρα σύμβουλοι της Βασίλισσας Ελισάβετ Α΄ για θέματα παιδείας να ήταν οι αρμόδιοι έλληνες υπουργοί κομμάτων που κυβέρνησαν τις τελευταίες δεκαετίες (διότι τα κόμματα δεν διαφέρουν πολύ σε αυτό το σημείο). Τι θα συνέβαινε με τη διδασκαλία των κλασικών γραμμάτων στα σχολεία της ελισαβετιανής Αγγλίας; Τι λογής γνώσεις θα είχε αποκτήσει ο μικρός Σαίξπηρ και τι θα είχε γράψει αργότερα; Τρομάζω και που το σκέφτομαι. Η κλασική μόρφωση μάλλον θα είχε την τύχη της Μαρίας Στιούαρτ.

Η σκυταλοδρομία των βιβλίων: Πλούταρχος, Μονταίνι, Σαίξπηρ

Σύνδεση