Σε ποιες ανισότητες οφείλουμε να αντιδρούμε;

Η συζήτηση για ζητήματα ισότητας στη σύγχρονη αγγλόφωνη πολιτική φιλοσοφία έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο ανάπτυξης, ώστε συχνά βλέπουμε μόνο φύλλα και κλαδιά και χάνουμε το δάσος. T. M. Scanlon, Why Does Inequality Matter?, Oxford University Press, Οξφόρδη 2018, σελ. 170 Η συζήτηση για ζητήματα ισότητας στη σύγχρονη αγγλόφωνη πολιτική φιλοσοφία έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο ανάπτυξης, εκζήτησης, περιπλοκότητας και λεπτολογίας, ώστε συχνά βλέπουμε μόνο φύλλα και κλαδιά και χάνουμε το δάσος. Αρκεί να επιχειρήσει να εντρυφήσει κανείς στην ογκωδέστατη βιβλιογραφία περί της «εξίσωσης ως προς την τύχη» (luck egalitarianism) για να διαπιστώσει του λόγου το αληθές. Η πρόσφατη ευσύνοπτη μελέτη του T. M. Σκάνλον (1940- ) έρχεται να μας δώσει μια ευδιάκριτη συνολική εικόνα αυτού του δάσους, χωρίς καμία παραχώρηση ως προς την αυστηρότητα και την επάρκεια των επιχειρημάτων που περιέχει. Ίσως το όνομα του συγγραφέα να μην σημαίνει πολλά για το ελληνικό κοινό που έχει ανάλογα ενδιαφέροντα, αλλά πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους εν ζωή Αμερικανούς πολιτικούς και ηθικούς φιλοσόφους, ο οποίος είναι ιδιαίτερα γνωστός για το έργο του σχετικά με την ελευθερία του λόγου, την ηθική θεωρία της συμβολαιοκρατίας, την έννοια της ευθύνης και της ελευθερίας επιλογής, την ύπαρξη κανονιστικών αληθειών που συνιστούν λόγους για δράση κ.ά.[1] Για τον Σκάνλον κάθε εύλογη και αξιοπρόσεκτη φιλοσοφική διατύπωση αντιρρήσεων εναντίον της ύπαρξης ανισοτήτων θα πρέπει να πληροί δύο προϋποθέσεις. Σύμφωνα με την πρώτη προϋπόθεση αυτή οφείλει να αποφεύγει μια συγκεκριμένη μορφή εξισωτικής παρέμβασης, την ισοπέδωση προς τα κάτω (leveling-down), καθώς και έναν συγκεκριμένο λόγο εξισωτικής παρέμβασης, την απαλοιφή του φθόνου και άλλων αρνητικών αισθημάτων που βιώνει κάποιος από τη σύγκρισή του με υπερέχοντες άλλους και μόνον από αυτή. Ας δούμε ένα παράδειγμα ισοπέδωσης προς τα κάτω. Ένας υπουργός Παιδείας απαγορεύει τις εκδρομές σχολείων στο εξωτερικό με το σκεπτικό ότι κάποιοι μαθητές δεν μπορούν να καλύψουν τα σχετικά έξοδα. Αυτό σημαίνει ότι δεν βελτιώνεται η θέση κανενός ως προς τις δυνατότητες επιλογής του, ενώ κάποιοι μαθητές βρίσκονται σε χειρότερη θέση απ’ ό,τι προηγουμένως. Κανείς δεν κερδίζει τίποτα και κάποιοι χάνουν κάτι. Ενδεχομένως, μια θυμική και ιδεοληπτική προσέγγιση της ισότητας που ενυπάρχει σε κάποιους να μην επιτρέπει να διαφανεί ο απόλυτα αδικαιολόγητος χαρακτήρας αυτού του μέτρου. Γι’ αυτό ας δούμε ένα άλλο παράδειγμα. Σε μια ομάδα είκοσι ατόμων τα μισά έχουν μολυνθεί από μια ίωση για την οποία δεν υπάρχει θεραπεία. Θα μπορούσε εύλογα να υποστηρίξει κανείς ότι ceteris paribus η ισότητα επιβάλλει να μολυνθούν και τα άλλα δέκα; H ισότητα σε αυτή την πρόταση εννοείται ως «ισότητα στη δυστυχία» και αυτό την καθιστά καταφανώς άδικη.[2] Η μόνη περίπτωση κατά την οποία θα μπορούσαμε αντιμετωπίσουμε θετικά την ισοπέδωση προς τα κάτω είναι αυτή να έχει επέλθει με την εθελούσια πρωτοβουλία αυτού που βρίσκεται στην πλεονεκτικότερη θέση. Η αναφερόμενη από τον Αρριανό ενέργεια του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά τη διάβαση της Γεδρωσίας ερήμου να χύσει το ελάχιστο νερό που εξασφάλισαν γι’ αυτόν οι διψώντες στρατιώτες του εξακολουθεί να προκαλεί τον θαυμασμό μας. Επιπροσθέτως, ακόμα και αν μια εξισωτική παρέμβαση δεν αποσκοπεί στην ισοπέδωση προς τα κάτω, μπορεί να καθίσταται κανονιστικά προβληματική εξαιτίας μιας συγκεκριμένης δικαιολόγησης που υπόκειται αυτής: της απαλοιφής των αρνητικών συναισθημάτων που προκαλούνται από την ύπαρξη ανισοτήτων. Εδώ θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι δεν μιλάμε για συναισθήματα που βιώνει κανείς εξαιτίας μιας αδικίας που έχει υποστεί (αυτός και όχι οι άλλοι), όπως είναι η παραβίαση ενός κατοχυρωμένου δικαιώματός του, αλλά για συναισθήματα που δημιουργούνται κατά κύριο λόγο από τη σύγκρισή του με τους άλλους, η οποία αποβαίνει εις βάρος του. Λαμβανομένης υπόψη της τάσης πολλών ανθρώπων να ενοχλούνται από οποιονδήποτε υπερέχει ως προς μία ή περισσότερες ιδιότητές του σε σχέση με αυτούς, θα ήταν ιδιαίτερα βλαπτικό για το κοινωνικό σύνολο, ανεύθυνο και αυθαίρετο εάν μια δημόσια αρχή υιοθετούσε μια σειρά εξισωτικών πολιτικών με μοναδικό στόχο να εξαλείψει ή να απαλύνει τον φθόνο που αισθάνονται οι μειονεκτούντες σε ποικίλες διαπροσωπικές συγκρίσεις. Εξάλλου, τα αρνητικά αυτά συναισθήματα είναι με εξαίρεση παθολογικές περιπτώσεις διαχειρίσιμα, καθώς μπορούν να δώσουν τη θέση τους στον θαυμασμό ή την αδιαφορία για τους υπερέχοντες άλλους ή να αντισταθμιστούν από την ενίσχυση της θετικής αυτοεικόνας του υποκειμένου. Η δεύτερη προϋπόθεση είναι ότι οποιοδήποτε εξισωτικό αίτημα, ανεξάρτητα από την κατανομή που αξιώνει, μπορεί να θεωρηθεί και να συζητηθεί ως τέτοιο μόνο όταν προκύπτει από τη σύγκριση δύο διαφορετικών καταστάσεων πραγμάτων και μόνον από αυτή. Ας δούμε δύο παραδείγματα. Στην πρώτη περίπτωση η Α λέει: «Θα πρέπει να πληρώνομαι όσο και ο συνάδελφός μου Β που κερδίζει πολύ περισσότερα, αφού διαθέτουμε τα ίδια προσόντα και εκτελούμε επάξια τα ίδια καθήκοντα στην εταιρεία». Στη δεύτερη περίπτωση η Α λέει: «Θα πρέπει να περιποιηθείτε το χτυπημένο πόδι μου, γιατί τα δικά σας πόδια είναι εντάξει και το δικό μου πρέπει να γίνει σαν και τα δικά σας». Στο δεύτερο αίτημα κάτι μας ξενίζει. Θεωρούμε ότι η Α έχει δίκιο, αλλά επικαλείται λάθος λόγους. Η υποχρέωση περίθαλψής της δεν απορρέει από τη σύγκρισή της με υγιείς άλλους –ακόμα και εάν υπήρχαν και άλλοι τραυματίες, πάλι θα έπρεπε να της δοθεί βοήθεια–, αλλά από μια εξειδίκευση της αρχής της αγαθοπραξίας που επιβάλλει να προσφέρεται στο μέτρο του εφικτού ιατρική βοήθεια σε όσους την έχουν ανάγκη. Επομένως, το αίτημά της δεν θα πρέπει να αντιμετωπισθεί ως εξισωτικό, μολονότι διατυπώνεται ως τέτοιο, και κατά συνέπεια δεν ενδιαφέρει πρωτίστως μια θεωρία αξιολόγησης των αντιρρήσεων στην ύπαρξη ανισοτήτων. Απεναντίας, στην πρώτη περίπτωση το αίτημα της Α προκύπτει από τη συσχέτιση της αμοιβής της με την αμοιβή του συναδέλφου της και τη συγκριτική αρχή ότι παρόμοιες περιπτώσεις πρέπει να αντιμετωπίζονται με παρόμοιο τρόπο. Πρόκειται για μια γνήσια αντίρρηση σε μια υπάρχουσα ανισότητα, η οποία θα πρέπει να εκτιμηθεί καθεαυτή. Σε αυτό το πλαίσιο ο Σκάνλον συζητά μια σειρά από αντιρρήσεις σε πραγματικές ανισότητες, οι οποίες βασίζονται σε συγκριτικού χαρακτήρα λόγους που τις καθιστούν εκ πρώτης όψεως εύλογες. Οι ενστάσεις αυτές αφορούν: α) Ανισότητες που προκύπτουν από την πλημμελή εκτέλεση της υποχρέωσης κάποιου να επιδεικνύει προς συγκεκριμένους άλλους την ίδια μέριμνα και τον ίδιο σεβασμό. Η ανάληψη αυτής της υποχρέωσης συνεπάγεται το να λαμβάνει κανείς αμερόληπτα υπόψη τα συμφέροντα όλων των υποκειμένων για τα οποία είναι υπεύθυνος. Για παράδειγμα, ένα σύστημα απονομής δικαιοσύνης το οποίο με τις αποφάσεις του ευνοεί πάντα τους υποστηρικτές της εκάστοτε κυβέρνησης σε σχέση με τους αντιπολιτευομένους δημιουργεί αδικαιολόγητες ανισότητες, δεδομένου ότι παραβιάζει τη βασική θεσμική υποχρέωσή του να αντιμετωπίζει όλους τους πολίτες ως ισότιμους ενώπιον του νόμου. Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί, σε μικρή κλίμακα, και για έναν γονέα που κάνει πολύ περισσότερα πράγματα για τον γιο του αδιαφορώντας για την κόρη του.[3] β) Ανισότητες ως προς την κοινωνική θέση. Είναι προφανές ότι οι διακρίσεις που γίνονται με κριτήριο τη φυλή, το φύλο, το θρήσκευμα ή την εθνοτική καταγωγή προκαλούν κοινωνικές ανισότητες, οι οποίες βλάπτουν ουσιαστικά και πολλαπλά αυτούς που στοχοποιούνται, ενώ ευνοούν αδικαιολόγητα αυτούς που τις προκαλούν ή τις συντηρούν. Η καταπολέμηση αυτών των ανισοτήτων δεν είναι ωφέλιμη μόνο για τα θύματα. Μπορεί ενίοτε να αποβεί ωφέλιμη και για τους θύτες, ή έστω για τους πλέον έλλογους από αυτούς, καθώς τους υποδεικνύει τις γνωστικές πλάνες στις οποίες έχουν υποπέσει. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιχειρούμενη σύνδεση της φτώχειας με τις διαφοροποιήσεις ως προς την κοινωνική θέση. Το πρόβλημα με τη φτώχεια στις προηγμένες δημοκρατικές χώρες δεν είναι τόσο το φάσμα της πείνας και όλα τα δεινά που αυτό συνεπάγεται. Η ακραία ένδεια που καθιστά επισφαλή ακόμα και την επιβίωση κάποιου εμφανίζεται συχνότερα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Υπάρχουν, ωστόσο, δύο άλλα εξίσου σημαντικά μειονεκτήματα: το ένα είναι οι ποικίλοι αποκλεισμοί και οι απορρίψεις που βιώνουν οι φτωχοί εξαιτίας της υποτιμητικής, ενίοτε και περιφρονητικής, στάσης αυτών που κατέχουν περισσότερα. Το άλλο είναι η αδυναμία τους, σε αντίθεση με αυτούς που βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση, να προβούν στις επιλογές που στοιχειοθετούν ένα κοινωνικά αποδεκτό πρότυπο ζωής. Από τη στιγμή που οι φτωχοί (σε αντίθεση με την αντίληψη που κυριαρχούσε κατά τον 19ο αιώνα) δεν θεωρούνται πλέον ηθικά υπόλογοι για την κατάστασή τους, είναι προφανές ότι και στις δύο περιπτώσεις τα προβλήματα προκύπτουν από την εις βάρος τους αλληλεπίδραση με τους μη φτωχούς, και αυτό προκαλεί τη διατύπωση εύλογων αιτημάτων μεταβολής του status quo τόσο σε οικονομικό όσο και σε επίπεδο νοοτροπιών. γ) Ανισότητες ως προς τις ευκαιρίες για οικονομική ανέλιξη. Εδώ το ζητούμενο είναι να διαπιστώσουμε εάν είναι δικαιολογημένος ο αποκλεισμός των πολλών από θέσεις εργασίας και ειδικότερα από εκείνες που συνοδεύονται από υψηλές αποδοχές. Προκειμένου να υπάρξει η αναγκαία δικαιολόγηση θα πρέπει να διασφαλίσουμε ότι γίνονται σεβαστές δύο μορφές ισότητας ευκαιριών, η διαδικαστική και η ουσιαστική. Η πρώτη αφορά τις διαδικασίες και τα κριτήρια δια των οποίων επιλέγεται κάποιος για μια συγκεκριμένη θέση εργασίας, ενώ η δεύτερη αφορά τα προσόντα που πρέπει εκ των προτέρων να διαθέτει κανείς προκειμένου να συμμετάσχει σε μια διαδικασία επιλογής για μια σημαντική θέση. Άλλο είναι να αποκλείεσαι γιατί, παρόλο που είχες τα περισσότερα προσόντα για μια συγκεκριμένη θέση προτιμήθηκε η ερωμένη του ιδιοκτήτη της επιχείρησης, και άλλο να αποκλείεσαι εκ των προτέρων γιατί δεν κατάφερες να αποκτήσεις το πτυχίο πανεπιστημίου που χρειαζόταν γι’ αυτή τη θέση, επειδή έπρεπε να εργαστείς για να συντηρήσεις την οικογένειά σου. Στην πρώτη περίπτωση είναι προφανές ότι αδικείσαι κατά τη διαδικασία πρόσληψης· στη δεύτερη η αδικία έχει συμβεί, εάν έχει συμβεί, σε ένα χρονικά προγενέστερο στάδιο, αυτό της εκπαίδευσης και της κατάρτισης με στόχο την επαγγελματική αποκατάσταση. Όσον αφορά τη διαδικαστική ισότητα ευκαιριών, ο Σκάνλον δεν απορρίπτει απλώς επιλογές που γίνονται με ρατσιστικά, σεξιστικά ή ευνοιοκρατικά κριτήρια, αλλά αξιώνει οι θεσμοί που προσλαμβάνουν προσωπικό να είναι όσο ανοικτοί γίνεται και να μεταβάλλουν τη λειτουργία τους προκειμένου να προσφέρουν τη δυνατότητα σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους να ανταγωνίζονται για μια θέση σε αυτούς. Αυτό είναι ένα ιδιαίτερα ισχυρό αίτημα θεσμικής ακριβοδικίας. Ας δούμε τι συνεπάγεται σύμφωνα με ένα παράδειγμα που δίνει ο ίδιος ο συγγραφέας. Υποτεθείσθω ότι μια εταιρεία προσλαμβάνει μόνο άρρενες υπαλλήλους με το σκεπτικό ότι για την εκτέλεση των χειρωνακτικών εργασιών που απαιτούνται από το αντικείμενό της δεν είναι κατάλληλες οι γυναίκες λόγω σωματικής δομής. Σύμφωνα με τον Σκάνλον η εταιρεία αυτή οφείλει να προχωρήσει στην αγορά μηχανικού εξοπλισμού τον οποίο θα μπορούν να χειρίζονται και γυναίκες, έτσι ώστε να μην αποκλείονται εκ των προτέρων από τις διαδικασίες πρόσληψης. Ωστόσο, πρέπει να προσθέσουμε ότι η ηθική αυτή υποχρέωση ‒το να κάνουμε λόγο για νομική υποχρέωση είναι διαφορετικό ζήτημα‒ μπορεί να ισχύει μόνο υπό την προϋπόθεση ότι η αγορά αυτού του εξοπλισμού δεν θα οδηγήσει στην κατάρρευση της εταιρείας. Ο λόγος είναι ότι το πιθανολογούμενο κλείσιμο της εταιρείας δεν θα βελτιώσει την κατάσταση αυτών που θα ήθελαν να εργαστούν σε αυτή, ενώ θα βλάψει το προσωπικό της. Αυτό ισοδυναμεί με ισοπέδωση προς τα κάτω. Ο Τ.Μ. Σκάνλον το 2003. © Steve Pyke / Getty Images / Ideal Image Ερχόμενος στην ουσιαστική ισότητα ευκαιριών ο Σκάνλον θα υποστηρίξει ότι αυτή «απαιτεί ο καθένας να έχει πρόσβαση σε μια επαρκώς ικανοποιητική εκπαίδευση προκειμένου να αναπτύξει τα ταλέντα του και [να ζει] υπό συνθήκες που ευνοούν σε ικανοποιητικό βαθμό την επιλογή των ταλέντων που θα αναπτύξει» (σ. 65). Η ουσιαστική ισότητα ευκαιριών μπορεί να βελτιωθεί με την αναβάθμιση της δημόσιας εκπαίδευσης, αλλά η απόλυτη επίτευξή της είναι ανέφικτη ‒και σε πολλές περιπτώσεις ηθικά ανεπίτρεπτη‒ λόγω των οικονομικών ανισοτήτων που υπάρχουν και των μεγάλων διαφορών ως προς τις προερχόμενες από το οικογενειακό περιβάλλον αξίες και καταβολές του καθενός.[4] Ενδεχομένως, το φάρμακο για την ολική θεραπεία της ουσιαστικής ανισότητας ευκαιριών να είναι χειρότερο από την ασθένεια που θα θεραπεύσει. Ωστόσο, ακόμα και εάν δεν είναι εφικτή ή επιθυμητή η πλήρης ισότητα ευκαιριών, ανακύπτουν πολλά οφέλη από τη συνειδητοποίηση των ενστάσεων εναντίον του status quo σε αυτόν τον τομέα και των λόγων που τις προκαλούν. Φερ’ ειπείν, όπως επισημαίνει ο Σκάνλον, δεν δικαιολογούμαστε να λέμε σε κάποιον «δεν δικαιούσαι να παραπονιέσαι από τη στιγμή που δεν θέλησες ή δεν προσπάθησες αρκετά να αποκτήσεις τις απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες που απαιτούνται για μια καλά αμειβόμενη θέση», εφόσον δεν έχουμε εκ των προτέρων εξετάσει εάν το άτομο αυτό ζούσε σε συνθήκες που του επέτρεπαν να επιλέξει κάτι διαφορετικό από αυτό που τελικά έπραξε.[5] Επίσης, το γεγονός ότι οι ικανότητες και οι γνώσεις που αμείβονται πλουσιοπάροχα δεν είναι άλλες από αυτές που οι θεσμοί οι οποίοι προσλαμβάνουν προσωπικό αντιλαμβάνονται ως σημαντικές για τις επιδιώξεις τους και όχι κάποιες άλλες, είναι κάτι που πρέπει να μας απασχολεί. Οι άνθρωποι λ.χ. που ειδικεύονται στην Ιλιάδα ή στον Ερρίκο Δ΄ συνήθως έχουν λιγότερες πιθανότητες να καταλάβουν μια καλά αμειβόμενη θέση από εκείνους που κατέχουν ΜΒΑ, όχι γιατί η διδασκαλία και η μελέτη αυτών των κειμένων είναι εύκολη ή ανωφελής, αλλά γιατί δεν «μετράει» ιδιαίτερα στην αγορά εργασίας, όπως αυτή έχει δομηθεί. Ασχέτως του τι πρέπει να γίνει, εάν υποθέσουμε ότι κάτι τελικά πρέπει να γίνει, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι οι άνθρωποι αυτοί έχουν λόγους να διαμαρτύρονται για τις εις βάρος τους ανισότητες ως προς τις ευκαιρίες για οικονομική ανέλιξη. Τέλος, η ισότητα των ευκαιριών, στο μέτρο που μπορεί να επιτευχθεί, δικαιολογεί μόνο τις συνθήκες υπό τις οποίες οι άνθρωποι είναι ορθό να αρχίζουν την επαγγελματική σταδιοδρομία τους και όχι τις θέσεις που θα καταλάβουν στη συνέχεια. δ) Ανισότητες ως προς τη δυνατότητα επίτευξης επιθυμητών πολιτικών αποτελεσμάτων. Οι οικονομικές ανισότητες έχουν αντίκτυπο και στη δημοκρατική πολιτική. Οι άνθρωποι που έχουν χρήματα μπορεί να επιτύχουν πολύ περισσότερα πράγματα σε σχέση με τους μη κατέχοντες, ενίοτε και χωρίς να καταβάλουν ιδιαίτερη προσπάθεια. Για παράδειγμα, μπορούν να εισέλθουν ευκολότερα στον πολιτικό στίβο επιδιώκοντας την εκλογή τους σε σημαντικά αξιώματα ή να χρηματοδοτήσουν συγκεκριμένους πολιτικούς ή παρατάξεις που θα προωθήσουν τα συμφέροντά τους. Κάποιοι, οι πλέον εύποροι, μπορούν να επιδιώξουν να γίνουν ιδιοκτήτες ΜΜΕ προκειμένου να επηρεάζουν την κοινή γνώμη προς την κατεύθυνση που επιθυμούν. Ακόμα, μια σημαντική μερίδα τους απλώς λόγω καλύτερης μόρφωσης και περισσότερου διαθέσιμου χρόνου έχει τη δυνατότητα να κατανοεί σε βάθος τα πολιτικά πράγματα και να αποφεύγει ποικίλες πλάνες και παρανοήσεις. Σε αυτές τις γνωστές διαπιστώσεις –θυμίζουμε ότι για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στη Δύση μόνο οι ευγενείς και εύποροι μπορούσαν να καταλάβουν αιρετά αξιώματα– έρχεται να προστεθεί και μία ακόμα, η οποία προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία: πρόσφατες μελέτες στις ΗΠΑ (Bartels, Gilens) δείχνουν ότι οι νομοθέτες ανταποκρίνονται περισσότερο στις προτιμήσεις και τα συμφέροντα των πλουσίων, ακόμα και εάν δεν έχουν αναλάβει κάποια σχετική δέσμευση. Τα ζητήματα αυτά δεν είναι εύκολο να επιλυθούν καθώς υπάρχει ένα πλήθος παραμέτρων που πρέπει να ληφθούν υπόψη και διακυβεύονται ποικίλες αξίες.[6] Ωστόσο, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι οικονομικές ανισότητες υπονομεύουν σε σημαντικό βαθμό την ιδέα ότι στη δημοκρατία όλοι οι πολίτες εννοούνται ως ισάξια και ισότιμα μέλη μιας αυτοδιοικούμενης συλλογικότητας. ε) Ανισότητες ως προς την οικονομική κατάσταση τους καθενός. Από την ανάλυση που προηγήθηκε έχει διαφανεί ότι όλες οι μορφές ανισότητας που συζητήθηκαν διαπλέκονται με την οικονομική ανισότητα υπό την έννοια ότι την ενισχύουν και ενισχύονται από αυτή. Οι ανισότητες ως προς την κοινωνική θέση τείνουν να ευνοούν και οικονομικά την κυρίαρχη ομάδα (πβ. την Νότια Αφρική της περιόδου του απαρτχάιντ). Οι οικονομικές ανισότητες παρέχουν τη δυνατότητα στους ευπόρους να ασκούν μεγαλύτερη πολιτική επιρροή σε σχέση με τους απόρους. Οι ουσιαστικές ανισότητες ως προς τις ευκαιρίες για την κατάληψη επίζηλων θέσεων μεταφράζονται σε δυσθεώρητες διαφορές ως προς τις οικονομικές απολαβές κ.ο.κ. Ως εκ τούτου, δεν μπορούμε να τις αγνοήσουμε ή να τις παρακάμψουμε. Ο Σκάνλον θεωρεί ότι σε τελική ανάλυση οι ισότητες και οι ανισότητες είναι ηθικά δικαιολογημένες μόνο εάν οι οικονομικοί θεσμοί που τις παράγουν είναι ηθικά δικαιολογημένοι. Αυτό προκύπτει από τη γενικότερη θέση του ότι οι βασικοί θεσμοί πρέπει να λαμβάνουν υπόψη και να συνυπολογίζουν τα συμφέροντα όλων των πολιτών χωρίς αυθαίρετους αποκλεισμούς. Έτσι οδηγείται στη βασική θέση του, σύμφωνα με την οποία οι οικονομικές ανισότητες είναι δικαιολογημένες σε δύο μόνο περιπτώσεις: (α) «εάν δεν μπορούν να εξαλειφθούν χωρίς να την παραβίαση σημαντικών ελευθεριών» και (β) «εάν απαιτούνται για να λειτουργεί το οικονομικό σύστημα με τρόπο που είναι επωφελής για όλους» (σ. 141).[7] Η πρώτη προϋπόθεση ως γνωστόν έχει λειτουργήσει ως πρόσχημα κατά τη νεότερη εποχή προκειμένου να δικαιολογηθούν σοβαρές οικονομικές ανισότητες. Ο Σκάνλον το γνωρίζει αυτό και επιχειρεί να αναιρέσει θέσεις που έχουν κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί για την απόρριψη διανεμητικών σχημάτων που βασίζονται στη φορολόγηση των οικονομικά ισχυροτέρων, όπως ότι η ιδιοκτησία του εαυτού (self-ownership) ή η καταβαλλόμενη προσπάθεια να εξασφαλίζουν αποκλειστικά δικαιώματα στο προϊόν της εργασίας, ή ότι υπάρχουν «φυσικά», δηλαδή εξωθεσμικά, ιδιοκτησιακά δικαιώματα που αποκλείουν τη φορολόγηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Ωστόσο, θα πρέπει να διευκρινιστεί με περισσότερες λεπτομέρειες ποιες ακριβώς είναι οι συγκεκριμένες ατομικές ελευθερίες που θα πρέπει να προστατεύονται από εξισωτικές πολιτικές, ακόμα και εάν αυτές δεν ασπάζονται την ισοπέδωση προς τα κάτω ή δεν κινητοποιούνται από την επιθυμία να εξασθενήσει ο φθόνος των μη κατεχόντων για τους κατέχοντες.[8] Αναμφίβολα, πρόκειται για ένα δύσκολο εγχείρημα το οποίο είναι αναμενόμενο να προκαλέσει διχογνωμίες, αλλά η προσέγγιση του Σκάνλον, η οποία προσφυώς μεταφέρει το κέντρο βάρους από μια γενική και αφηρημένη αντίληψη περί ελευθερίας (ελευθερία vs. ισότητα) σε συγκεκριμένες επιμέρους ελευθερίες ανοίγει τον δρόμο για περαιτέρω έρευνα. Όσον αφορά τη δεύτερη προϋπόθεση, παρόλο που φαίνεται εύλογη εκ πρώτης όψεως, και αυτή παρουσιάζει δυσκολίες, αν και διαφορετικού τύπου. Για να διαπιστώσουμε εάν μια οικονομική ανισότητα είναι δικαιολογημένη θα πρέπει να απαντήσουμε στο αντιγεγονικό ερώτημα: «εάν μειωθεί ή αυξηθεί αυτή η οικονομική ανισότητα, το οικονομικό σύστημα δεν θα λειτουργεί με τρόπο που είναι επωφελής για όλους;». Εάν η απάντηση είναι θετική, η ανισότητα είναι δικαιολογημένη· εάν είναι αρνητική, τότε είναι αδικαιολόγητη. Το ζήτημα, όμως, είναι ότι ένα οικονομικό σύστημα μπορεί να λειτουργεί με τρόπο επωφελή για όλους με διαφορετικού μεγέθους ανισότητες. Για παράδειγμα, οι μεγάλες εταιρίες θα μπορούσαν να λειτουργήσουν εξίσου αποτελεσματικά δίνοντας πολύ μικρότερες αμοιβές στους εκτελεστικούς διευθυντές τους από αυτές που δίνουν τώρα. Ωστόσο, από την ίδια την αρχή του Σκάνλον δεν προκύπτει ότι θα πρέπει να επιδιώξουμε τις μικρότερες αμοιβές. Μήπως θα έπρεπε, λαμβάνοντας υπόψη το πλήθος των επιλήψιμων ανισοτήτων που προκαλούν οι οικονομικές ανισότητες, να τροποποιήσουμε τη συνθήκη (β) προς την ακόλουθη κατεύθυνση: «οι οικονομικές ανισότητες είναι δικαιολογημένες εάν είναι οι μικρότερες δυνατές που απαιτούνται για να λειτουργεί το οικονομικό σύστημα με τρόπο που είναι επωφελής για όλους»; Για να μείνουμε στο ίδιο παράδειγμα, εάν γίνει δεκτή αυτή η τροποποίηση, η αμοιβή των εκτελεστικών διευθυντών θα πρέπει να καθοριστεί στο επίπεδο εκείνο κάτω από το οποίο τα ικανά στελέχη δεν θα είχαν κανένα κίνητρο να εργαστούν για την επιτυχή πορεία της εταιρίας ή θα προσλαμβάνονταν στελέχη με ανεπαρκή προσόντα γι’ αυτή τη θέση, τα οποία θα έβλαπταν την εταιρία. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε με πόση ακρίβεια μπορεί να προσδιοριστεί αυτό το επίπεδο, αλλά η διαπίστωση πως το χάσμα μεταξύ των αμοιβών στον εργασιακό τομέα συχνά ευνοεί αδικαιολόγητα μόνο αυτούς που βρίσκονται στην πλεονεκτικότερη θέση μάς οδηγεί στην αναζήτηση ανάλογων κριτηρίων. Ο Σκάνλον έπραξε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αυτό που αναμένεται από έναν πολιτικό φιλόσοφο: οριοθέτησε ένα ακανθώδες και δαιδαλώδες πολιτικοκοινωνικό πρόβλημα –σε ποιες ανισότητες πρέπει να αντιδρούμε‒, και κατέληξε σε συγκεκριμένες και τεκμηριωμένες προτάσεις και τοποθετήσεις εκμεταλλευόμενος δημιουργικά την πλουσιότατη σχετική βιβλιογραφία.[9] Οι προτάσεις αυτές, εάν τύχουν λεπτομερέστερης επεξεργασίας, θα μπορούσαν ενδεχομένως να εφαρμοστούν χωρίς την πρόκληση των σοβαρών κοινωνικών αντιδράσεων, συγκρούσεων και ανατροπών που μπορεί να συνεπάγεται μια ακραία εξισωτική πολιτική.[10] Κατά συνέπεια, η κυκλοφορία του Why Does Inequality Matter? αποτελεί λόγο για να γιορτάσουμε, όπως θα έλεγαν και οι Αγγλοσάξονες. [1] Βασικά βιβλία του: What We Owe to Each Other, Harvard University Press, Κέιμπριτζ Μασαχουσέτης, 1998· The Difficulty of Tolerance: Essays in Political Philosophy, Cambridge University Press, Κέιμπριτζ, 2003· Moral Dimensions: Permissibility, Meaning, Blame, Harvard University Press, Κέιμπριτζ Μασαχουσέτης, 2008· Being Realistic about Reasons, Oxford University Press, Οξφόρδη 2014. Απ’ όσο γνωρίζουμε, το μόνο μεταφρασμένο στα ελληνικά κείμενό του είναι το «Συμβολαιοκρατία και ωφελιμισμός» που δημοσιεύεται στον τόμο Δοκίμια σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας, επιμ.-μτφρ. Λία Μελά, Παπαζήσης, Αθήνα 2018. [2] Η θεωρία αυτή διαφέρει τα μάλα από τη θεωρία της προτεραιότητας (prioritarianism), σύμφωνα με την οποία «το να ωφελείς τους άλλους αποκτά μεγαλύτερη σημασία όσο λιγότερο ευνοημένοι είναι οι αποδέκτες της ωφέλειας». Βλ. Derek Parfit, “Equality and Priority”, Andrew Mason (επιμ.), Ideas of Equality, Blackwell, Οξφόρδη 1998, σ. 1-20. Ο Σκάνλον θεωρεί ότι η προτεραιότητα προς τους λιγότερο ευνοημένους προκύπτει ως επί το πλείστον από τη σύγκριση της κατάστασής τους με την κατάσταση των περισσότερο ευνοημένων. [3] Η ιδέα της υποχρέωσης της κυβέρνησης να επιδεικνύει προς τους πολίτες την ίδια μέριμνα και τον ίδιο σεβασμό πρωτοδιατυπώθηκε από τον Ρόναλντ Ντουόρκιν στο δοκίμιό του Φιλελευθερισμός, εισ.-μτφρ.-σχολ. Φιλήμων Παιονίδης, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη-Αθήνα 1992. [4] Για παράδειγμα, αναφέρεται ότι τα παιδιά που άκουγαν παραμύθια από τους γονείς τους είχαν καλύτερες επιδόσεις στο σχολείο. Ωστόσο, μια φιλελεύθερη πολιτεία δεν μπορεί να επιβάλλει στους γονείς να διαβάζουν παραμύθια στα παιδιά τους. Βλ. Adam Swift, Πολιτική φιλοσοφία: Εισαγωγικός οδηγός για φοιτητές και πολιτικούς, μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, Οκτώ, Αθήνα 2015, 143. [5] O Σκάνλον αναπτύσσει τη θεωρία του περί ελεύθερης επιλογής στο “The Significance of Choice”, Sterling M. McMurrin (επιμ.), Τhe Tanner Lectures of Human Values, vol. viii, University of Utah Press, Σολτ Λέικ Σίτι 1988, σ. 151-216. [6] Βλ. και Φιλήμων Παιονίδης, Η δημοκρατία ως λαϊκή κυριαρχία, μτφρ. Αδριανός Φριλίνγκος, Gutenberg, Αθήνα 2018, σ. 193-198. [7] Η δεύτερη προϋπόθεση αποτελεί παραλλαγή της αρχής της διαφοράς του Ρωλς, σύμφωνα με την οποία οι δικαιολογημένες ανισότητες πρέπει να ευνοούν μόνο αυτούς που βρίσκονται στη δυσχερέστερη θέση. [8] Ας δούμε, για παράδειγμα, τις οικονομικές ανισότητες που δημιουργούνται από την ανισοκατανομή των πόρων που αποκτούνται μέσω κληρονομιάς. Οι φόροι κληρονομιάς που αποσκοπούν στη μείωση των εν λόγω ανισοτήτων είναι δικαιολογημένοι, δεδομένων που βλαβών που αυτές προκαλούν στους μη κατέχοντες. Ωστόσο, οι ανωτέρω φόροι δεν θα πρέπει να είναι τόσο υψηλοί, ώστε να οδηγούν τους κληρονόμους στην αποποίηση των κληροδοτημάτων που έρχονται στα χέρια τους. Η αποποίηση αυτή, κάτι που συμβαίνει απ’ ό,τι διαβάζουμε όλο και συχνότερα στην Ελλάδα της κρίσης, ισοδυναμεί με την περιστολή της ελευθερίας ενός ατόμου να μεταβιβάζει τα περιουσιακά στοιχεία που απέκτησε νόμιμα σε αυτούς που επιθυμεί. [9] Ένα άλλο γενικό βιβλίο για την ισότητα που εκδόθηκε πρόσφατα από έναν εξίσου σημαντικό πολιτικό φιλόσοφο, τον Τζέρεμι Ουόλντρον, είναι το One Another’s Equals: The Basis of Human Equality, Belknap Press, Κέιμπριτζ Μασαχουσέτης 2017. Η μελέτη αυτή πραγματεύεται τη βασική ισότητα, δηλαδή την ισότητα βάσει της οποίας αποδίδεται σε όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως η ίδια αξία, και θα άξιζε να τύχει της προσοχής μας. Ωστόσο, πιστεύουμε ότι η επιλογή του Σκάνλον να επικεντρωθεί σε υπαρκτές ανισότητες και στον τρόπο αντιμετώπισής τους καθιστά το βιβλίο του όχι μόνο φιλοσοφικά ενδιαφέρον αλλά και πολιτικά επίκαιρο. [10] Θα μπορούσε να εικάσει κανείς ότι ένας από τους λόγους της σχετικής σταθερότητας των ιστορικών δυτικών δημοκρατιών είναι ότι, παρά τους φόβους των αντιπάλων τους, δεν επιχείρησαν ποτέ κάποια ευρείας κλίμακας αναδιανομή του υπάρχοντος πλούτου προς όφελος των οικονομικά ασθενεστέρων. Κατά τη συγγραφή αυτού του κειμένου ωφελήθηκα από συζητήσεις με τον συνάδελφο Κώστα Κουκουζέλη.

Σε ποιες ανισότητες οφείλουμε να αντιδρούμε;

Σύνδεση