Ένας υπερβατικά ερωτικός ποιητής

Μεγάλο μέρος του έργου του Παπατσώνη παραμένει ανέκδοτο και κυρίως αθησαύριστο, τα εξαντλημένα βιβλία του δεν επανεκδίδονται, δεν διαθέτουμε ένα αξιόπιστο χρονολόγιο του βίου του ούτε βεβαίως εργογραφία του. Σταύρος Ζουμπουλάκης, Αρχή Σοφίας και κατακόκκινα όνειρα: Πίστη και έρωτας στον Τ.Κ. Παπατσώνη, Πόλις, Αθήνα 2017, σελ. 78 Η αναγνωστική μοίρα του Τ.Κ. Παπατσώνη (1895-1976) δεν ήταν, μέχρι σήμερα, αυτή που του άξιζε. Ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος. Μεγάλο μέρος του έργου παραμένει ανέκδοτο και κυρίως αθησαύριστο, τα εξαντλημένα βιβλία του δεν επανεκδίδονται, δεν διαθέτουμε ένα αξιόπιστο χρονολόγιο του βίου του ούτε βεβαίως εργογραφία του. Αρκετοί έχουν επισημάνει κατά καιρούς αυτές τις ελλείψεις, αλλά σαράντα χρόνια τώρα μετά τον θάνατό του δεν έχει γίνει τίποτε. Η μόνη αδικία εις βάρος του Παπατσώνη που έχει αποκατασταθεί αφορά τη θέση του στην ιστορία του νεοελληνικού ποιητικού μοντερνισμού: δεν αμφισβητείται πια από κανέναν σοβαρά ότι είναι ο πρώτος που έγραψε σε ελεύθερο στίχο. Πέραν όμως από αυτήν τη γραμματολογική αποκατάσταση, τίποτε άλλο δεν έχει αλλάξει στην έκδοση και μελέτη του έργου του. Με την παράγραφο αυτή από τον Πρόλογο του βιβλίου του για τον Παπατσώνη αρχίζει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης την πρώτη από τις δύο ομιλίες που το συνθέτουν. Η περιγραφή του της μέχρι σήμερα αναγνωστικής μοίρας του Παπατσώνη είναι επί της ουσίας ακριβής, παρότι, εκ πρώτης όψεως, θα μπορούσε να διαβαστεί ως ασύμβατη με τη διαπίστωση ότι η αδικία εις βάρος του Παπατσώνη σε ό,τι αφορά τη θέση του στην ιστορία του νεοελληνικού ποιητικού μοντερνισμού έχει επανορθωθεί. Διότι, αν δεν αμφισβητείται πια από κανέναν σοβαρά ότι ο Παπατσώνης είναι ο πρώτος που έγραψε σε ελεύθερο στίχο, τότε έχει γίνει ένα σημαντικό βήμα στην αποκατάσταση της αναγνωστικής μοίρας του. Κι αυτό γιατί ελεύθερος στίχος δεν σημαίνει μόνο την εξωτερική μορφή ενός ποιήματος, αλλά και όλα όσα συνθέτουν την τεχνοτροπία του, στη διαμόρφωση της οποίας συμβάλλουν σημαντικά και τα σημαινόμενα των στίχων. Είναι προφανές πως με τη διαπίστωση ότι η στιχουργική προπόρευση του Παπατσώνη δεν αμφισβητείται πια από κανέναν ο Ζουμπουλάκης αναφέρεται στους σοβαρούς μελετητές και αναγνώστες της ποίησής μας ‒πιο συγκεκριμένα του Παπατσώνη, του Σεφέρη και του Καρυωτάκη‒ οι οποίοι είναι, πλέον, στις μέρες μας λίγοι. Γιατί ο Παπατσώνης είχε την ατυχία, τη στιγμή που επέκειτο η πλήρης αποκατάσταση της θέσης του στον ελληνικό μοντερνισμό, να ανακύψουν στη χώρα μας ‒με τις συνήθεις στα καθ’ ημάς διαστρεβλώσεις‒ οι πολιτισμικές σπουδές με τα προτάγματα της πολυπολιτισμικότητας και τον φετιχισμό της ετερότητας. Οι πολυάριθμοι θιασώτες των οποίων, στην επιθυμία τους να ανακουφιστούν από το βάρος της επιβλητικής ακόμη σκιάς της γενιάς του ’30 και να υποστασιοποιήσουν την κριτική παρουσία τους, έκριναν ότι για την υποβάθμιση της αξίας του έργου της δεν ήταν αρκετή η επινόηση του πολιτικού συντηρητισμού ενός (υποτιθέμενου) εθνοκεντρισμού της· ότι χρειαζόταν και η σύμπραξη ενός αντίπαλου τεχνοτροπικού δέους, που το ανακάλυψαν στην (υποτιθέμενη) «στιχουργική ανταρσία» ενός «μοντερνιστή Καρυωτάκη», τον οποίο χαιρετίζουν έκτοτε ως «γενάρχη του ελληνικού μοντερνισμού» (ο βαθύτατα θρησκευόμενος Παπατσώνης δεν θα μπορούσε να παίξει αυτόν τον ρόλο). Ο Ζουμπουλάκης σημειώνει ότι στην αποκατάσταση της στιχουργικής πρωτοποριακότητας του Παπατσώνη η συμβολή του Αλέξανδρου Αργυρίου ήταν σημαντική, υπογραμμίζοντας συγχρόνως, και σωστά, ότι η έως σήμερα πρόσληψη και ερμηνεία των σημαινομένων της ποίησής του υπήρξε ελαττωματική. Όμως η άποψή του ότι η προσφορά του Αργυρίου στη μελέτη του Παπατσώνη περιορίζεται στη γραμματολογική αναγνώριση της προσωδιακής προπόρευσής του είναι υπέρμετρα αυστηρή. Διότι ο Αργυρίου είναι ο πρώτος που αναγνωρίζει τις περιορισμένες για την κριτική της εποχής του δυνατότητες μιας ουσιώδους ερμηνευτικής προσέγγισης του Παπατσώνη, υποδεικνύοντας συγχρόνως και τις βασικές προϋποθέσεις της, γεγονός που αποτελεί όχι ανάξια λόγου ερμηνευτική συμβολή. Στην αμηχανία του ως προς τον ακριβή προσδιορισμό του χριστιανισμού του Παπατσώνη ο Αργυρίου διατυπώνει το ερώτημα: Μήπως χρειάζεται να προσεγγιστεί η ποίηση του Παπατσώνη από κριτικό και φιλόλογο που να είναι χριστιανοί όχι απλώς στα δελτία ταυτότητας; Μήπως, ακόμη περισσότερο, χρειάζεται να γνωρίζουν αυτοί καλά και τη λατινική γλώσσα και τα τυπικά της Καθολικής Εκκλησίας; Απαντώ αδίστακτα: είναι υποχρεωτικά επιβαλλόμενο, προκειμένου για μια φιλολογική/ιδεολογική ανάδειξη και επισήμανση στοιχείων που χωρίς αμφιβολία αποβαίνουν καίρια (η υπογράμμιση του Αργυρίου).[1] Αυτά γράφονται το 1984. Θα χρειαστεί να περάσουν τριάντα τέσσερα χρόνια για να βρεθεί ο άνθρωπος τον οποίο οραματίζεται ο Αργυρίου, που να συναιρεί τις ιδιότητες του κριτικού και του φιλολόγου και να είναι γνώστης της λατινικής και των τελετουργικών της Καθολικής Εκκλησίας. Ο άνθρωπος αυτός είναι ο συγγραφέας τού υπό πραγμάτευση, σε τούτες τις σελίδες, βιβλίου, το οποίο προσφέρει το γεύμα μιας πραγματικά ουσιώδους ερμηνευτικής προσέγγισης του Παπατσώνη. Μιλώ για γεύμα, γιατί, τρεις μήνες μετά την έκδοση του βιβλίου του, ο Ζουμπουλάκης έδωσε, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, μια τρίτη ομιλία για τον Παπατσώνη[2] ‒ το επιδόρπιο, θα έλεγα, της ερμηνευτικής του προσέγγισης του ποιητή, καθώς ο σκοπός της ήταν, όπως και των προηγουμένων, να δείξει «αδρομερώς», αλλά επακριβώς, «με ποιες πνευματικές προϋποθέσεις μπορεί να κατανοηθεί το έργο του». Ο Ζουμπουλάκης τονίζει την ανάγκη «να επανασυστηθεί το έργο του Παπατσώνη στο αναγνωστικό κοινό εκδοτικά και ερμηνευτικά». Και καθώς η εκδοτική ανασύσταση είναι έργο ερευνητών και ειδικών μελετητών, αναλαμβάνει με το εν λόγω βιβλίο του την ερμηνευτική του μελέτη. Προηγουμένως προσδιορίζει τους λόγους της παραγνώρισης αυτού του έργου, το οποίο μόνο τον τελευταίο καιρό έχει αρχίσει να ελκύει την προσοχή που του έπρεπε. Η απροθυμία να διαβαστεί το έργο του Παπατσώνη προσεκτικά, γράφει, βρίσκεται μέσα σε αυτό το ίδιο. Ο Παπατσώνης, ο κατεξοχήν θρησκευτικός ποιητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ήταν βαθιά πιστός χριστιανός, Καθολικής όμως παιδείας και πνευματικότητας ‒ ποιος να τον καταλάβει στην Ελλάδα; Κάτι “χειρότερο”: ήταν ενωτικός και οικουμενιστής. Στην Ορθόδοξη Ελλάδα το πρώτο θεωρείται προδοσία και το δεύτερο παναίρεση. Είναι επομένως εξαιρετικά δύσκολο ένα τέτοιο έργο να βρει κριτικούς και μελετητές να το κατανοήσουν. Αυτά ως προς ‒κυρίως‒ τους ενδιαφερόμενους για τα θρησκευτικά ζητήματα κριτικούς και αναγνώστες της λογοτεχνίας, που ήταν σε ευνοϊκότερη τροχιά επικοινωνίας με την ποίηση του Παπατσώνη. Όσο για τους μη ενδιαφερόμενους για τα θέματα αυτά, προσθέτει ο Ζουμπουλάκης, το θρησκευτικό περιεχόμενό της, με τη συνεπαγόμενη ιδέα της χαράς και της ευφροσύνης που το διατρέχει, δεν ήταν η μόνη αιτία αδιαφορίας για το έργο του, την εποχή που αυτό δημοσιευόταν. Ήταν, επιπλέον, ο καρυωτακισμός της δεκαετίας 1928-1938, η επιβλητική εμφάνιση της γενιάς του ’30, που αναζητούσε τη λύτρωση σε άλλα συναισθηματικά πεδία, και το γεγονός ότι τα ποιήματα του Παπατσώνη (τα σε ελεύθερο στίχο εμφανίζονται ήδη από το 1920) παρέμεναν ασύλλεκτα ώς το 1934 (έτος δημοσίευσης της πρώτης ‒Εκλογή Α΄‒ από τις δύο συλλογές ποιημάτων του· η δεύτερη ‒Εκλογή Β΄‒ με ποιήματα δημοσιευμένα από το 1935 και εξής, τυπώνεται είκοσι επτά χρόνια αργότερα). Άλλωστε, θα πρόσθετε κανείς, θρησκευτική ποίηση και συγχρόνως πρωτοποριακή είναι ένα κράμα ασυνήθιστο. Το οποίο στον Παπατσώνη γινόταν ακόμη πιο ιδιότυπο με την υβριδική τυπολογία της γλώσσας του. Η γνωστή ομολογία του Παπατσώνη ότι ήταν «χριστιανός πριν από το Σχίσμα» άφηνε σημαντικά στοιχεία της ποίησής του δυσερμήνευτα. Και μπορεί αυτό για τους θελγόμενους από το παιχνίδι του σημαίνοντος να αποτελούσε ενίοτε πηγή ποιητικής γοητείας, όμως για τους στοχαστικότερους αναγνώστες προκαλούσε απορίες. Οι οποίες γίνονταν ακόμη μεγαλύτερες από τη δεδηλωμένη αγάπη του Παπατσώνη για τον «ένδοξό μας Βυζαντινισμό», η οποία τον είχε παλαιότερα οδηγήσει στην κατηγορία εναντίον της γενιάς του ’30 ως δυτικοτραφούς. Τις απορίες αυτές έρχεται τώρα να λύσει ο Ζουμπουλάκης μέσα από ενδελεχή μελέτη συγκεκριμένων ποιημάτων του, η οποία τον οδηγεί στη διαπίστωση ότι ο Παπατσώνης ήταν Καθολικός, από εκείνους, ωστόσο, που πιστεύουν ότι τίποτε δεν χωρίζει ουσιαστικά την Καθολική εκκλησία από την Ορθόδοξη. Άλλωστε στην Ελλάδα ζούσε, και βίωνε εκ των έσω την Ορθοδοξία της. Με την πρώτη από τις δύο μελέτες του βιβλίου ο Ζουμπουλάκης διαβάζει εκ του σύνεγγυς την πρώτη ενότητα ποιημάτων της Εκλογής Α΄ («Αρχή Σοφίας»), ξεκινώντας από ένα ποίημα που έχει τον τίτλο «Σχήμα», το οποίο προτάσσεται ως προοίμιο όλης της συλλογής. Η εξήγηση του τίτλου και η ανάλυση αυτού του ποιήματος θα γίνει ο δείκτης της ερμηνευτικής του ανάγνωσης όλης της Εκλογής Α΄, και συνεκδοχικά, όλου του ποιητικού έργου του Παπατσώνη. Δεν θα μπορούσαμε να καταλάβουμε το ακριβές νόημα του τίτλου, αν δεν γνωρίζαμε ότι ο Παπατσώνης χρησιμοποιεί τη λέξη με την έννοια της λέξης schema, που αποτελεί όρο του Ονομαστικού της Καθολικής Εκκλησίας και σημαίνει την πρόταση την οποία έχει συντάξει μια ειδική επιτροπή και έχει υποβάλει σε μια σύνοδο (ή άλλη σύγκληση) προς τελική συζήτηση και επικύρωση· στη συγκεκριμένη περίπτωση «μια πνευματική πρόταση», την οποία ο Παπατσώνης υποβάλλει στους αναγνώστες του προς αποδοχήν. Η πρόταση, γράφει ο Ζουμπουλάκης, είναι η εξής: «η ποίηση είναι αξεχώριστη από την Αλήθεια. Αυτή την Αλήθεια, που ταυτίζεται με τον Θεό, θα τη βρει όποιος τη ζητάει (“ο ζητών ευρίσκει”, Ματθ. 7,8), όποιος περάσει μέσα από τη Μεγάλη Νύχτα»: ψάχνεις μ’ έρωτα και μανία να τηνε βρεις; είναι η έρευνά σου σαν τη Νύχτα καρποφόρα, που έχει το ασφαλές ότι θα σκάσει ο Ήλιος πομπωδώς. Μέσα από αυτό το πρίσμα διαβάζει ο Ζουμπουλάκης και τον τίτλο «Σχήμα περί της πλάνης» του τρίτου ποιήματος αυτής της ενότητας, όπου «πλάνη» (το αντίθετο της Αλήθειας) είναι, για τον Παπατσώνη, «το κεντρί της φιλαυτίας μας», και «ομολογία πλάνης» η δημόσια αυτοταπείνωση· αλλά και τον τίτλο «Λιτανείες της Παναγίας» της τέταρτης ενότητας, όπου η λέξη λιτανεία δεν σημαίνει, όπως στο Ορθόδοξο τελετουργικό, περιφορά εικόνας ή άλλου ιερού αντικειμένου, αλλά έχει την έννοια της litania, μιας ορισμένης προσευχής των Καθολικών στην Παναγία ή στους αγίους ‒ ο τίτλος δηλαδή υποδεικνύει ότι κάθε ποίημα αυτής της ενότητας πρέπει να διαβαστεί ως μία τέτοια προσευχή. Υπέρτατη πλάνη είναι, βέβαια, η αμφισβήτηση «των υπεράνω των επιγείων», η πεποίθηση ότι δεν έχουμε εκδιωχθεί από τον Παράδεισο, που ισοδυναμεί με άρνηση της Ζωής, δηλαδή του Θεού (βλ. το ποίημα «Οι Εκβεβλημένοι»). Γι’ αυτό είναι απαραίτητος ο απόλυτος εγγυητής της Αλήθειας, ο Πάπας. «Δεν θέλει μικρή τόλμη», γράφει ο Ζουμπουλάκης, «να υπερασπίζεσαι, το 1930, το Αλάθητο του Πάπα στην Ορθόδοξη Ελλάδα». Η δεύτερη μελέτη του βιβλίου πραγματεύεται την Άσκηση στον Άθω, το οδοιπορικό του Παπατσώνη στο Άγιον Όρος, που γράφτηκε το 1927, κατά τη δίμηνη διαμονή του εκεί, αλλά δημοσιεύτηκε το 1963. Περιγράφοντας τα κυριότερα ζητήματα της ιστορίας του Αγίου Όρους, που πρωτοεμφανίζονται ή αναζωπυρώνονται τη δεκαετία του 1920, ο Ζουμπουλάκης κάνει κριτική των γνώσεων και των απόψεων του Παπατσώνη για την Αθωνική πολιτεία, παρατηρώντας ότι το οδοιπορικό του, που έχει τον υπότιτλο Πηδάλιον νηπτικόν για την περιδιάβαση του Όρους, δεν μπορεί να αποτελεί οδηγό για μια τέτοια περιδιάβαση, «τιμονεύει όμως καλά εκείνον που θέλει να μπει και να γνωρίσει τον κόσμο του Τάκη Παπατσώνη». Άλλωστε ο ίδιος ο συγγραφέας του το χαρακτηρίζει «ημερολόγιο της ψυχής»· της ψυχής του Παπατσώνη, βέβαια, το οποίο δίνει την ευκαιρία στον Ζουμπουλάκη να συνεχίσει την περιδιάβασή του στον καθολικισμό του. «Ο Παπατσώνης επισκέπτεται το Όρος ως Καθολικός», γράφει, «χωρίς να το ομολογεί στους μοναχούς που συναντάει. […] Τα τεκμήρια του καθολικισμού του σε τούτο το βιβλίο είναι πολλά. Εξακολουθεί να προσεύχεται στο Όρος ως καθολικός». Ο λόγος για τον οποίο ο Παπατσώνης πηγαίνει στο Άγιον Όρος είναι, υπογραμμίζει ο Ζουμπουλάκης, «η δύσκολη απόφασή του να ξεχάσει, μετά το τέλος ενός έρωτα, έρωτα άσαρκου και ανομολόγητου, με μια άγνωστη και ανώνυμη γυναίκα» («η ξανθή ξαδέρφη»), η οποία κάνει την εμφάνισή της από την πρώτη σελίδα του οδοιπορικού. Όμως η μορφή αυτή είναι τόσο ζωντανή στον τόπο εκείνο της μοναστικής ζωής, που κάνει τον Παπατσώνη να αναστοχάζεται καθημερινά «τον έρωτά του, τη σχέση του έρωτα με τον μοναχισμό» και «τη σχέση τελικά του έρωτα με τον θάνατο». Κι αυτό γιατί και μόνο η σαρκική επιθυμία για τον Παπατσώνη είναι αμάρτημα, πόσο μάλλον η ικανοποίησή της. Ο έρωτας για τον Παπατσώνη «συνδέεται με τον θάνατο γιατί είναι και αυτός ασκητεία, […] εκούσια αυτοθανάτωση, κατάργηση του εγώ, και άρα όμοιος προς τον μοναχισμό». Ο μοναχός και ο ερωτευμένος εισέρχονται στην επικράτεια του θανάτου, «ενός θανάτου όμως ζωηφόρου», γιατί πάνω του θα βλαστήσει «το στάχυ μιας υπερούσιας αγάπης, να ανθίσει η Άλλη Ζωή». Η περιγραφή αυτών των αναστοχασμών, που δίνουν την ευκαιρία στον Παπατσώνη να διασταυρώσει τις σκέψεις του με τις ανάλογες σκέψεις του Σεστώφ και του Κλωντέλ, κυρίως με του δεύτερου, είναι από τις ωραιότερες σελίδες του βιβλίου του Ζουμπουλάκη. Γιατί αφενός απεικονίζουν, ερμηνεύοντάς την, την βαθιά πνευματική επικοινωνία του Παπατσώνη με αυτούς τους δύο συγγραφείς, και αφετέρου ρίχνουν νέο φως στην ιδέα του Παπατσώνη για την έννοια του έρωτα. Μας βοηθούν έτσι να διαβάσουμε προσεκτικότερα την ποίησή του, τον πυρήνα της οποίας, όπως έγραφε ο Παπατσώνης στο κείμενό του «Ο υπερρεαλισμός κ’ εγώ», εμποδίζει να φανεί καθαρά «η λεγόμενη θρησκευτικότητά της»: «Η ουσία στην ποίησή μου», σημείωνε, «αν θελήσει κανείς να την καλοεξετάσει, είναι άλλη, και το κέντρο άλλο: ερωτισμός, ίσως θεληματικά τοποθετημένος μέσα στη φύση και στο σύμπαν και τυλιγμένος στο ακατάλυτο μυστήριο της υπάρξεως».[3] Καταλαβαίνουμε τώρα ότι όσα έγραφε ο Παπατσώνης σ’ εκείνο το κείμενο του 1945, αποσκοπώντας να διασκεδάσει τον χαρακτηρισμό της ποίησής του ως συντηρητικής εξαιτίας της θρησκευτικότητάς της, δεν ήταν προσχηματικά αλλά ειλικρινής προσπάθεια υπεράσπισης της νεοτερικότητάς της· και ότι ήταν η γνωριμία του με τον μοναχισμό και τον ασκητισμό του Αγίου Όρους, μετά την απώλεια της αγαπημένης, εκείνο που τον βοήθησε να διαμορφώσει την άποψή του για το ερωτικό βίωμα και τη σχέση του βιώματος αυτού με τη θρησκευτική εμπειρία. Εναργή παραδείγματα της Καθολικής ποιητικής οπτικής του Παπατσώνη και της ιδέας του για τις σχέσεις του έρωτα με τον μοναχισμό, και αυτών των δύο με τον ζωηφόρο θάνατο, μας δίνει ο Ζουμπουλάκης με την τρίτη διάλεξή του, την οποία ανέφερα. Κρίνω σκόπιμο να πω δυο λόγια γι’ αυτήν, παρότι, όπως είπα, δόθηκε μετά τη δημοσίευση του βιβλίου του, γιατί συνεχίζει την ερμηνευτική του ανάγνωση των ποιημάτων του Παπατσώνη υπό το πρίσμα των δύο προηγούμενων ομιλιών. Η διάλεξη εξετάζει την τρίτη ενότητα της Εκλογής Α΄, που έχει τον τίτλο «Ο Ενιαυτός», την οποία συνθέτουν ποιήματα προσευχής και λατρείας, που ακολουθούν και αυτά, κατά κύριο λόγο, τη λειτουργική τάξη και το τυπικό της Καθολικής Εκκλησίας. Με την εξήγηση του τίτλου της, που δεν χρησιμοποιείται με την τρέχουσα έννοιά του, αλλά με εκείνη του εκκλησιαστικού έτους, μας δίνεται το εορτολογικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα πρέπει να δούμε τα ποιήματα της ενότητας. Η εξέταση επικεντρώνεται στο πρώτο και στο τελευταίο ποίημα της ενότητας («Το ροζάριό μου», «Το Υπέρ χιόνα»), δύο “προσευχές” στην Παναγία με κοινό το θέμα του αμαρτήματος και της εξιλέωσης, η οποία είναι καρπός προσευχής και μετάνοιας. Το αμάρτημα είναι κι εδώ (στο δεύτερο ποίημα, αλλά το ίδιο μπορούμε να υποθέσουμε και για τον νεαρό προσευχόμενο του πρώτου) ο σαρκικός πόθος, ενώ η αγάπη, όσο μένει αγνή, είναι κάτι σαν προσευχή. Ο Ζουμπουλάκης σωστά παρατηρεί ότι «η ομολογιακή ταυτότητα του Παπατσώνη είναι λιγότερο σημαντική πτυχή του ζητήματος της θρησκευτικότητάς του». Η ταυτότητα αυτή αποτελεί, ωστόσο, σημαντικό στοιχείο της ποιητικής ταυτότητάς του, γιατί διαποτίζει τη γλώσσα του με στοιχεία ξενότητας, που τη διαφοροποιούν αναπάντεχα από τη γλώσσα όχι μόνο των Ορθόδοξων ποιητικών μας έργων αλλά και των κοσμικών, προσδίδοντάς της ανοίκειους τόνους που ενισχύουν το ποιητικό της σφρίγος. Περισσότερο από σπουδαίος θρησκευτικός ποιητής ο Παπατσώνης είναι σπουδαίος ποιητής (χωρίς τον επιθετικό προσδιορισμό που, ως επί το πλείστον, τον συνοδεύει). [1] Αλέξανδρος Αργυρίου, Τάκης Παπατσώνης, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2009, σ. 76. [2] Το βιβλίο εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 2017· η ομιλία δόθηκε στις 31 Ιανουαρίου 2018. [3] Τ. Κ. Παπατσώνης, «Ο υπερρεαλισμός κ’ εγώ» , Τα Νέα Γράμματα, τόμ. 1, 1945, σ. 345.

Ένας υπερβατικά ερωτικός ποιητής

Σύνδεση