Το ηπειρωτικό ρήγμα της φιλοσοφίας

Κάποια γεγονότα μοιάζουν τόσο σημαντικά για την ιστορία των ιδεών, που ακόμη κι αν δεν είχαν συμβεί, θα έπρεπε ίσως να τα επινοήσουμε. Μάικλ Φρήντμαν, Χωριστοί δρόμοι. Κάρναπ, Κασσίρερ και Χάιντεγκερ, μτφρ. Στέλλα Τσιλεδάκη, επιμ. Διονύσης Χρηστιάς, Εκκρεμές, Αθήνα 2017, σελ. 368 1. Κάποια γεγονότα μοιάζουν τόσο σημαντικά για την ιστορία των ιδεών, που ακόμη κι αν δεν είχαν συμβεί, θα έπρεπε ίσως να τα επινοήσουμε. Ένα τέτοιο συμβάν είναι η συνάντηση που έλαβε χώρα στην αλπική πολίχνη του Νταβός, την άνοιξη του 1929. Πρωταγωνιστές της συνάντησης ήταν οι δύο διασημότεροι Γερμανοί στοχαστές τής περιόδου, ο 55χρονος Ερνστ Κασσίρερ και ο 40χρονος Μάρτιν Χάιντεγκερ, ενώ μέλος του ακροατηρίου ήταν ο 38χρονος Ρούντολφ Κάρναπ. Ο Κασσίρερ ήταν ήδη ηγετική μορφή της ακαδημαϊκής φιλοσοφίας στην Ευρώπη, ως έγκριτος μελετητής και εκδότης του έργου του Καντ, και συγγραφέας πρωτότυπων μονογραφιών, με κυριότερη την πολύτομη Φιλοσοφία των συμβολικών μορφών. Η ευρύτερη πνευματική παρουσία του είχε ένα σαφές προοδευτικό πρόσημο, ως δημόσιος υποστηρικτής των πολιτικών αρχών της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, και πρεσβευτής της ιδέας του ρεπουμπλικανικού πολιτεύματος, ακόμη και από τη θέση του ως πρύτανης του Πανεπιστημίου του Αμβούργου – ήταν μάλιστα ο πρώτος Εβραίος που κατέλαβε τέτοια θέση στη Γερμανία. Ο Χάιντεγκερ έμελλε επίσης να αναλάβει την πρυτανεία ενός άλλου πανεπιστημίου ‒του Φράιμπουργκ‒ και εν μέσω μιας άλλης συγκυρίας, χάρη στον διορισμό του από το καθεστώς του Αδόλφου Χίτλερ, στα 1933. Οι δέκα μήνες που ακολούθησαν ως την παραίτησή του από το πρυτανικό αξίωμα αποτελούν ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα και πολυσυζητημένα επεισόδια της πνευματικής παρακαταθήκης του Χάιντεγκερ. Το 1929, πάντως, όταν γίνεται η συνάντηση στο Νταβός, ο Χάιντεγκερ εκπροσωπεί για πολλούς την μεγαλύτερη ελπίδα ανανέωσης της γερμανικής φιλοσοφίας, μέσω των οντολογικών και μεθοδολογικών ανατροπών που επέφερε η δημοσιευμένη το 1927 μονογραφία του Είναι και Χρόνος. Ο Κάρναπ βρισκόταν ακόμη σε αναζήτηση μόνιμης εργασίας όταν συνάντησε τον Κασσίρερ και τον Χάιντεγκερ στον Νταβός, φαίνεται όμως ότι έχαιρε της εκτίμησης και των δύο, όπως πιστοποιείται τόσο από την μεσολάβηση του πρώτου ώστε να διασφαλιστεί εκδότης για ένα χειρόγραφο του Κάρναπ, όσο και από τους κοινούς περιπάτους που είχε με τον δεύτερο στο περιθώριο του σεμιναρίου. Ο Κάρναπ διέθετε ήδη στο ενεργητικό του τρεις μονογραφίες, με σημαντικότερη την Λογική κατασκευή του κόσμου (1928), η φήμη του όμως ως μείζων εκπρόσωπος του λογικού εμπειρισμού, και υποστηρικτής αφενός τής προτεραιότητας της επιστήμης έναντι της παραδοσιακής μεταφυσικής, αφετέρου των σοσιαλιστικών ιδεών έναντι της συντηρητικής πολιτικής τάξης, θα εδραιωθεί μετά την φυγή του από τη Γερμανία προς την Αμερική, το 1935. Γενικότερα, είναι αξιοσημείωτη η καλή σχέση μεταξύ των τριών ανδρών σε προσωπικό επίπεδο, παρά τις διαφορετικές αφετηρίες τους στο περιεχόμενο των εγκύκλιων σπουδών τους, της κοινωνικής τους προέλευσης, και της πολιτικής ιδεολογίας τους. Οι καλοί τρόποι σίγουρα δεν μας εκπλήσσουν όταν αναφερόμαστε στον Κασσίρερ, έναν καταξιωμένο πανεπιστημιακό δάσκαλο, ευγενικό συνομιλητή νεότερων συναδέλφων του, και γνωστό για τις φιλελεύθερες απόψεις του, οι οποίες και τον έθεσαν στο στόχαστρο του εθνικοσοσιαλιστικού καθεστώτος, ωθώντας τον τελικά στην εξορία. Ευχάριστη έκπληξη, ίσως, να προκαλούν οι μαρτυρίες σχετικά με την συμπεριφορά του Χάιντεγκερ: ο γενικά απόμακρος και ενίοτε οξύθυμος στοχαστής, φαίνεται ότι έτρεφε ειλικρινή σεβασμό για τους φιλοσοφικούς αντιπάλους του, όπως πιστοποιείται τόσο από την απροθυμία του να συνεχίσει τις παραδόσεις όπου ασκούσε κριτική στη φιλοσοφία του Κασσίρερ ενόσω ο Κασσίρερ απουσίαζε από το σεμινάριο, λόγω σύντομης ασθενείας του (επισκέφθηκε μάλιστα τον Κασσίρερ για τα του εξηγήσει ο ίδιος το περιεχόμενο της διάλεξής του), όσο και από τον χρόνο που φαίνεται να πέρασε σε διάφορα καφέ κουβεντιάζοντας με τον σχετικά άσημο, έως τότε, και κάθε άλλο παρά ομονοούντα, Κάρναπ. 2. Το βιβλίο Χωριστοί δρόμοι δημοσιεύεται στους «Ευμενείς ελέγχους», την κορυφαία ίσως εκδοτική σειρά αποκλειστικά φιλοσοφικών τίτλων, επιμελημένων από τους πλέον ειδικούς στο εκάστοτε αντικείμενο, με έμφαση στην σύγχρονη έρευνα. Ο Μάικλ Φρήντμαν μάς προσφέρει μια ενδελεχή παρουσίαση θεμελιωδών όψεων των φιλοσοφικών συστημάτων του Κασσίρερ, του Χάιντεγκερ, και του Κάρναπ, εστιάζοντας ιδιαίτερα στις κοινές γνωσιολογικές προϋποθέσεις που κατέστησαν δυνατό τον διάλογο μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών. Σημαντικό ρόλο έπαιξε επ’ αυτού η Καντιανή κληρονομιά την οποία μοιράζονταν οι τρεις στοχαστές – τα κεφάλαια όπου ο Φρήντμαν μας εξηγεί τους τρόπους πρόσληψης και επανερμηνείας του Καντ από τις διαφορετικές σχολές των αρχών του 20ού αιώνα είναι κατά την άποψή μου και το ισχυρότερο τμήμα της πραγματείας του. Βασικός στόχος του Φρήντμαν είναι να καταδείξει ότι το τρέχον σχίσμα μεταξύ της αναλυτικής και της ηπειρωτικής φιλοσοφίας οφείλεται στην πνευματική ρήξη που επήλθε μεταξύ των πρωταγωνιστών του Νταβός. Κύρια επιθυμία, δε, του συγγραφέα είναι να αναδείξει την ιδιότυπη πρόταση του Κασσίρερ ως μια ηρωική απόπειρα γεφύρωσης του χάσματος μεταξύ της αναλυτικής και της ηπειρωτικής παράδοσης. Το βιβλίο του Φρήντμαν εντυπωσιάζει με τον πλούτο των κειμενικών αναφορών και την άνεση με την οποία συνοψίζει ή ανασυγκροτεί περίπλοκους συλλογισμούς τριών, πολύ διαφορετικών μεταξύ τους, διανοητών. Αξίζει πάντως να τεθεί το ερώτημα κατά πόσον ο συγγραφέας επιτυγχάνει τον κύριο στόχο που ο ίδιος θέτει στην εισαγωγή του κειμένου του. Αποδεικνύει, άραγε, ότι η κατανόηση των όσων διημείφθησαν στο σεμινάριο του Νταβός προσφέρει το κλειδί στην επίλυση καίριων ζητημάτων μεθοδολογίας και αυτοπροσδιορισμού του ερευνητικού πεδίου (τι είναι αυτό που κάνουμε, ή που οφείλουμε να κάνουμε, όταν λέμε ότι κάνουμε φιλοσοφία), ζητημάτων που ταλανίζουν την σύγχρονη σκέψη, είτε στην αναλυτική είτε στην ηπειρωτική εκδοχή της; Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, θα πρέπει καταρχάς να δούμε πώς αναλύει ο συγγραφέας όσα έλαβαν χώρα στο Νταβός. Θα περίμενε κανείς ότι το κύριο μέρος της εργασίας τού Φρήντμαν θα αφορούσε την ανάλυση της συναφούς καταγεγραμμένης συνομιλίας, πλαισιωμένης βεβαίως από μια εισαγωγική παρουσίαση των συμμετεχόντων, και μια αποτίμηση των φιλοσοφικών τους προτάσεων. Αυτό που συναντάμε όμως στο βιβλίο είναι κάτι αρκετά διαφορετικό. Για να το θέσω ως απορία: από τις 335 σελίδες, πόσες ακριβώς είναι αφιερωμένες στο «εξαιρετικά σημαντικό καθοριστικό συμβάν» (όπως ο ίδιος ο συγγραφέας αποκαλεί τη συνάντηση του Νταβός); Πέντε (αριθμητικά: 5), και μάλιστα στο προτελευταίο κεφάλαιο. Η υπόλοιπη μονογραφία συζητά τα έργα των τριών φιλοσόφων, ανασυγκροτεί την γενικότερη επιχειρηματολογία τους, εντοπίζει τα σημεία συνάντησης και απόκλισης της σκέψης τους, και αναδεικνύει τη σπουδαιότητα των ευρύτερων φιλοσοφικών τους θέσεων. Νομίζω ότι η προσπάθεια ερμηνείας της ρήξης μεταξύ αναλυτικής και ηπειρωτικής φιλοσοφίας μέσα από την συζήτηση του περίφημου σεμιναρίου του Νταβός θα ήταν, ούτως ή άλλως, αρκετά δύσκολο να ευοδωθεί. Ο λόγος είναι απλώς: αν θα έπρεπε να ταυτοποιήσουμε την αναλυτική σχολή με έναν από τους τρεις φιλοσόφους, αυτός θα ήταν σίγουρα ο Κάρναπ. Στο σεμινάριο του Νταβός όμως, ο Κάρναπ δεν είχε ενεργό ρόλο: οι μόνοι φιλόσοφοι που προσήλθαν με εισηγήσεις, ακολουθούμενες από εκτενείς ερωταποκρίσεις, ήταν ο Χάιντεγκερ και ο Κασσίρερ. Στο μέτρο που μπορούμε να μιλάμε για «ρήξη» μετά τη συνάντηση του Νταβός, θα ήταν ίσως γονιμότερο να αναφερόμαστε για κάτι που συνέβη εντός της ηπειρωτικής παράδοσης, οδηγώντας στην πρωτοκαθεδρία του Χαϊντεγκεριανού στοχασμού, ο οποίος επισκίασε το εξίσου μεγαλόπνοο σε σύλληψη και πιθανόν αρτιότερο σε επιχειρηματολογική αυστηρότητα, έργο του Κασσίρερ. Θεωρώ ότι το βιβλίο του Φρήντμαν, μέσω της εξαιρετικής παρουσίασης των διαφορετικών εκδοχών του Νεοκαντιανισμού, μας προσφέρει κάτι πολύ διαφορετικό αλλά και αρκετά σπουδαιότερο από αυτό που πιθανόν σκόπευε ο ίδιος ο συγγραφέας του: έναν νέο τρόπο αντίληψης κάποιων αρχών που διέπουν τη σύγχρονη φιλοσοφία.

Το ηπειρωτικό ρήγμα της φιλοσοφίας

Σύνδεση