Στάλιν: η τυραννία ως απελευθέρωση

Ποιο καθεστώς επέβαλε τελικά ο Στάλιν με την ανήκουστη βία και τι απέμεινε απ’ αυτό το είδαμε ως μια τραγική ιστορική απάτη. Oleg V. Khlevniuk, Στάλιν. Μια νέα βιογραφία, μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, Πατάκη, Αθήνα 2018, σελ. 480 Η βιογραφία του Στάλιν την οποία ανατέμνει ο συγγραφέας, με στοιχεία απ’ όλες τις νεότερες πηγές, είναι πληρέστατη. Ωστόσο αυτό που λείπει σε όλες σχεδόν τις παρόμοιες αναλύσεις είναι ο ρόλος της ιδεολογίας και ο ρόλος του κόμματος, η ακτινογραφία του ιστορικού ντετερμινισμού που καθόρισε τη νομοτελειακή πορεία των πραγμάτων και η στεγανοποίηση της δράσης του Στάλιν, σε ένα ασφυκτικό και οριοθετημένο πλαίσιο, όπου αναλύεται περισσότερο ο ρόλος της προσωπικότητάς του και όχι το ευρύτερο ιστορικό, κοινωνικό και ιδεολογικό περιβάλλον στο οποίο εξελίσσεται η πραγματική ιστορία. Με αυτή την έννοια, την ιστορία της περιόδου στην οποία έδρασε ο Στάλιν δεν την καθόρισαν τα προσωπικά χαρακτηριστικά του, αλλά η ικανότητά του να χρησιμοποιήσει και το κόμμα και την ιδεολογία για προσωπικούς στόχους. Πρωταρχικός στόχος του Στάλιν ήταν η κατάληψη και η διατήρηση της εξουσίας στο κόμμα και μέσω αυτού στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Μέσα απ’ αυτή τη δύναμη η κατάκτηση χωρών και η επιρροή του στον ευρύτερο κόσμο διευκολύνονταν άμεσα. Για να γίνει σαφέστερη η ανάλυσή μας για τον Στάλιν πρέπει να υπογραμμίσουμε τη μεγάλη ρήξη, που πραγματοποίησε ο Λένιν, όταν στις καθυστερημένες συνθήκες της Ρωσίας χρησιμοποίησε τον Μαρξ και τον ιστορικό υλισμό του, ενώ ουσιαστικά, εκτός τόπου και χρόνου, επέβαλε τον βολονταρισμό του. Από τις αρχές του 20ού αιώνα, με το «κόμμα νέου τύπου» η ταξική οπτική εντάχθηκε και αφομοιώθηκε στην κομματική αντιπαράθεση όπου η μάχη της εξουσίας περνούσε μέσα από το Κόμμα. Η δικτατορία του προλεταριάτου είχε ήδη μεταλλαχθεί σε δικτατορία του κόμματος και τελικά στη μάχη για την ηγεσία, όπου ο νικητής κυριαρχούσε ως τύραννος «δημιουργώντας» και ερμηνεύοντας την ιστορία. Ο Όλεγκ Χλεβνιούκ τονίζει: «Πυλώνας της κοσμοθεωρίας του Στάλιν ήταν ένας ακραίος αντικαπιταλισμός. Η εχθρότητά του προς το εν λόγω σύστημα υπήρξε αταλάντευτη, και απέρριπτε ακόμη και τις περιορισμένες παραχωρήσεις προς αυτή την κατεύθυνση που έκανε ο Λένιν θεσπίζοντας τη Νέα Οικονομική Πολιτική, τη ΝΕΠ» (σ. 28-29). Ουσιαστικά ο Στάλιν επέβαλλε ένα νέο ταξικό σύστημα όπου δεν υπήρχαν πολίτες αλλά μόνο εξουσία και ανώνυμες μάζες. Παρακάτω ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι «Το βασικό εργαλείο υποταγής του ατόμου και της κοινωνίας στο κράτος ήταν ο αποκαλούμενος “ταξικός πόλεμος” ενάντια στους ξένους και στους εγχώριους “εχθρούς”. Ο Στάλιν υπήρξε ο πρώτιστος θεωρητικός αυτού του πολέμου και ειδήμων στις τακτικές του, τις οποίες εφάρμοζε ανελέητα. Ισχυριζόταν μάλιστα ότι η πρόοδος του σοσιαλισμού συνεπαγόταν την κλιμάκωση του ταξικού πολέμου» (σ. 29). Αλλά ο «ταξικός πόλεμος» ήταν κομματικός και απλώς βοηθούσε με την απολογητική του τον Στάλιν να καταστεί τύραννος. Τα στοιχεία που παραθέτει ο συγγραφέας για τις ταξικές διαφορές στη Σοβιετική Ένωση στο πλαίσιο της διατήρησης της εξουσίας είναι χαρακτηριστικά: «Το 1951 τα μέλη της ασφάλειας του Στάλιν κέρδιζαν κατά μέσο όρο 5.300 ρούβλια τον μήνα (συμπεριλαμβανομένων των στολών, της στέγασης κτλ.), ενώ ο μέσος μηνιαίος μισθός στη Σοβιετική Ένωση ήταν 660 ρούβλια και το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα των εργατών στα συλλογικά αγροκτήματα ανερχόταν σε περίπου 90 ρούβλια τον μήνα» (σ. 60). Είναι σαφής η ταξική αμοιβή. Οι φύλακες της εξουσίας αμείβονται πλουσιοπάροχα, ενώ οι εργαζόμενοι φυτοζωούν. Ποιο καθεστώς επέβαλε τελικά ο Στάλιν με την ανήκουστη βία και τι απέμεινε απ’ αυτό το είδαμε ως μια τραγική ιστορική απάτη. Ο συγγραφέας καταγράφει: «Από το 1930 έως το 1952 περίπου 20 εκατομμύρια άνθρωποι εξέτισαν ποινές σε στρατόπεδα εργασίας, αποικίες καταδίκων ή φυλακές. Την ίδια περίοδο περίπου 6 εκατομμύρια άνθρωποι, κυρίως “κουλάκοι” και μέλη “εχθρικών ή επικίνδυνων εθνοτήτων”, υπέστησαν “διοικητική εξορία”: καταναγκαστική μετεγκατάσταση σε κάποια απομακρυσμένη περιοχή της ΕΣΣΔ. Κατά τη διάρκεια της εξουσίας του Στάλιν, που διάρκεσε πάνω από δυο δεκαετίες, κατά μέσο όρο 1 εκατομμύριο άνθρωποι τουφεκίζονταν, φυλακίζονταν ή εκτοπίζονταν σε σχεδόν μη κατοικήσιμες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης κάθε χρόνο» (σ. 63). Λίγο παρακάτω ολοκληρώνει την εικόνα του ταξικού αγώνα για την εξουσία του Στάλιν: «Πέρα από τα 26 εκατομμύρια άτομα που εκτελέστηκαν, φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν στο εσωτερικό, δεκάδες εκατομμύρια εξαναγκάστηκαν να εργαστούν σε δύσκολα και επικίνδυνα δημόσια έργα, συνελήφθησαν, φυλακίστηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς να τους έχουν απαγγελθεί κατηγορίες, απολύθηκαν από την εργασία τους ή υπέστησαν έξωση από το σπίτι τους επειδή ήταν συγγενείς “εχθρών του λαού”. Η σταλινική δικτατορία υπέβαλε τουλάχιστον 60 εκατομμύρια ανθρώπους συνολικά σε κάποια μορφή “σκληρής” ή “μαλακής” καταστολής και κοινωνικής διάκρισης» (σ. 63). Ο τύραννος, όπως γράφει ο συγγραφέας, διάβαζε με πάθος τα πρακτικά ανακρίσεων και καθοδηγούσε την κατασκευή πλαστών στοιχείων για τις δίκες. Ο Στάλιν αφιέρωνε πολύτιμο χρόνο για να υπερασπίσει την απόλυτη εξουσία του. «Διάβαζε με πάθος τα ολόκληρα κατεβατά από πρακτικά ανακρίσεων συλληφθέντων που έφταναν στα χέρια του, και οι σημειώσεις του πάνω σε αυτά τα έγγραφα δείχνουν ότι τα διάβαζε προσεκτικά και ουσιαστικά. Συχνά έγραφε σχόλια και εξέδιδε εντολές για επιπρόσθετες συλλήψεις ή τη χρήση βασανιστηρίων για να “αποκαλυφθεί η αλήθεια”. Ενέκρινε προσωπικά την εκτέλεση πολλών ανθρώπων. Ορισμένους τους γνώριζε προσωπικά· άλλους δεν τους είχε συναντήσει ποτέ» (σ. 65). Ο συγγραφέας βλέπει την αφετηρία της σταλινικής λογικής στη στάση του Λένιν που ήθελε στις αρχές του 20ού αιώνα την επανάσταση, αδιαφορώντας ή ρισκάροντας στην αμφίβολη εξέγερση στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γερμανία, τονίζοντας: «Οι προτάσεις του συνάντησαν σοβαρή αντίσταση, τόσο εκτός όσο και εντός του κόμματος. Ουσιαστικά ο Λένιν πρότεινε ένα αόριστα διατυπωμένο πρόγραμμα για την κατάληψη της εξουσίας. Πώς θα χρησιμοποιούνταν αυτή η εξουσία αν επιτύγχανε το σχέδιό του; Τι θα σήμαινε ο σοσιαλισμός υπό τις συνθήκες της Ρωσίας; Ποια εγγύηση υπήρχε ότι την επανάσταση στη Ρωσία θα ακολουθούσαν επαναστάσεις στις πιο ανεπτυγμένες χώρες (χωρίς τις οποίες η Ρωσία θα βρισκόταν απομονωμένη); Στα ερωτήματα αυτά η λενινιστική πλευρά απάντησε με αναίσχυντη δημαγωγία. Ήταν σαφές ότι η πορεία που είχε χαράξει ο Λένιν οδηγούσε σε εμφύλιο πόλεμο» (σ. 72). Η άρνηση κάθε συνεργασίας, η πόλωση, η αδιαφορία για το κόστος στην κοινωνία ήταν και παρέμειναν στοιχεία που χαρακτήριζαν την κομμουνιστογενή αριστερά. Όλα τα μέσα ήταν στην υπηρεσία του βέβαιου στόχου, της κομματικής και προσωπικής εξουσίας. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πόσο δίκιο είχαν οι Ζηνόβιεφ-Κάμενεφ τις παραμονές της Οκτωβριανής Επανάστασης που χαρακτήριζαν τις προσδοκίες για εξέγερση στη Δύση ως απλές εικασίες. Η άνεση με την οποία ο Λένιν επιχειρεί την έφοδο στον ουρανό χειραγωγώντας τις μάζες περιγράφεται από τον συγγραφέα: «Μια όψη της ασπλαχνίας του Λένιν, η οποία τον έφερε σε μια θέση ιδιαίτερα μεγάλης ισχύος, ήταν η έλλειψη ακόμη και του παραμικρού δισταγμού να προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο, τον οποίο έβλεπε ως φυσικό στοιχείο της μετάβασης στον σοσιαλισμό» (σ. 81). Τα αποτελέσματα περιγράφονται με αριθμούς: «Από τα 16 εκατομμύρια ανθρώπους στην επικράτεια της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και της σοβιετικής Ρωσίας που, σύμφωνα με τα δημογραφικά στοιχεία, πέθαναν από τραύματα, πείνα ή ασθένειες την περίοδο 1914-1922, τουλάχιστον οι μισοί (8 εκατομμύρια) πέθαναν τα τρία χρόνια του εμφυλίου. Άλλα 2 εκατομμύρια εγκατέλειψαν τη χώρα. Ο τρομερός λιμός της περιόδου 1921-1922, κατά βάση απόρροια του εμφυλίου, κόστισε περίπου 5 εκατομμύρια ζωές . Συγκριτικά, “μόνο” 2 εκατομμύρια και κάτι Ρώσοι σκοτώθηκαν στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο (1914-1917)» (σ. 81-82). Η νίκη της επανάστασης οδηγούσε σε ήττα του όποιου νοήματος κάποιας μορφής σοσιαλισμού, αλλάζοντας τον χαρακτήρα της από ανθρώπινο σε απάνθρωπο. «Το όνειρο της παγκόσμιας επανάστασης αποδείχθηκε απλώς όνειρο, και η ιδέα του Λένιν ότι ο σοσιαλισμός θα εγκαθιδρυόταν άμεσα στη Ρωσία αποδείχθηκε καταστροφικά ουτοπική, όπως ακριβώς είχαν προειδοποιήσει οι αντίπαλοί του» (σ. 94). Η προσαρμογή στη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ) βοηθούσε στη διατήρηση της νέας νομενκλατούρας στην εξουσία. «Την περίοδο 1921-1922 ο λενινιστικός σοσιαλισμός αντικαταστάθηκε από τη λενινιστική ΝΕΠ. Πολλοί τομείς της σοβιετικής οικονομίας επανήλθαν στον τρόπο λειτουργίας τους πριν την μπολσεβίκικη επανάσταση. Η μερίδα του λέοντος της οικονομίας παρέμεινε υπό κρατικό έλεγχο, αλλά επιτράπηκαν ορισμένες δραστηριότητες της αγοράς. Αποκαταστάθηκε η χρήση του χρήματος. Επιτράπηκε στους χωρικούς να πωλούν την παραγωγή τους, αφού θα είχαν πληρώσει φόρους στο κράτος. Οι μικρής κλίμακας βιομηχανικές κι εμπορικές επιχειρήσεις ξαναπέρασαν στα χέρια ιδιωτών (οι οποίοι πλέον, ελέω ΝΕΠ, αποκλήθηκαν νέπμανι). Ο περιφρονημένος καπιταλισμός επιστρατεύθηκε για τη διάσωση των μπολσεβίκων κι έσωσε τη χώρα και την εξουσία τους. Χάρη στη ΝΕΠ η ΕΣΣΔ ανέκαμψε και απομακρύνθηκε απ’ το χείλος του γκρεμού μέσα σε λίγα μόλις χρόνια. Πριν όμως ο λαός προλάβει να αισθανθεί τα ευεργετικά της αποτελέσματα, ο τρομερός λιμός της περιόδου 1921-1922, άμεση συνέπεια του εμφυλίου, πήρε εκατομμύρια ζωές» (σ. 94). Μετά τον θάνατο του Λένιν, το 1924, και την επιβολή του στο κόμμα που το ελέγχει από το 1927, ο Στάλιν ανοίγει τους δικούς του δρόμους με βία και ξεπέρασμα κάθε προηγούμενης εμπειρίας. Οι πράκτορές του δρουν χωρίς κανέναν περιορισμό. Ένας απ’ αυτούς τονίζει: «Τι γραφειοκρατισμός είναι αυτός; Ο σύντροφος Στάλιν μας έδωσε το σύνθημά μας: Χτυπάμε, ζουλάμε, στύβουμε» (σ. 141). Ο συγγραφέας προσπαθεί να ερμηνεύσει τη στάση του Στάλιν με πολιτικούς όρους, αριστερά-δεξιά, ενώ το ουσιαστικό είναι ότι όπου βρίσκεται ο Στάλιν είναι πάντα η ορθή γραμμή και συνεπώς η αριστερά ή η δεξιά είναι πάντα παρεκκλίσεις. Όλοι οι στόχοι ήταν υποταγμένοι στον απόλυτο έλεγχο της εξουσίας. Η νομιμοποίηση των πιο βίαιων πράξεων παραδιδόταν στα ιδεώδη του μέλλοντος. Αυτός που κατέχει την εξουσία έχει και την ερμηνεία του μέλλοντος. Η εσωκομματική πάλη της περιόδου 1924-1929, που κατέληξε στην οριστική επικράτηση του Στάλιν, έδειξε ότι στη θέση της ταξικής πάλης έχουμε ραδιουργίες, χτυπήματα κάτω από τη μέση και τελικά την προετοιμασία του Μεγάλου Τρόμου, 1936-1938, όπου η νίκη της ομάδας, του μηχανισμού επιβλήθηκε στο όνομα της «δικτατορίας του προλεταριάτου». Οι καταδικασμένοι άντρες κοιμούνταν μέσα σε κατάλυμα σκεπασμένο με χλοοτάπητα σε ένα σιβηρικό Γκουλάγκ, σε μια άγνωστη ημερομηνία. Οι κρατούμενοι ζούσαν σε άθλιες συνθήκες, υποσιτιζόμενοι, και έχαναν τη ζωή τους από την πείνα ή την εξάντληση εργαζόμενοι πάρα πολλές ώρες σε καταναγκαστικά έργα. Ωστόσο, οι φυλακισμένοι δεν ήταν μόνο ενήλικες. Ο Στάλιν ως απόλυτος εξουσιαστής έγινε και σοφός θεωρητικός διατυπώνοντας τους νόμους του σοσιαλισμού: «Όσο περισσότερο προχωρούσε η οικοδόμηση του σοσιαλισμού, τόσο πιο έντονος θα γινόταν ο ταξικός πόλεμος, γιατί οι εχθροί του σοσιαλισμού θα εντατικοποιούσαν την αντίστασή τους» (σ. 146). Εννοούσε βέβαια ότι όσο ενίσχυε την απόλυτη εξουσία τόσο θα έπρεπε να καταργήσει κάθε αντίθετη άποψη. Ο συγγραφέας συμπεραίνει: «Πολλοί άνθρωποι που είχαν υποστηρίξει τον Στάλιν μετάνιωσαν πικρά την επιλογή τους όταν έφτασε η ώρα και της δικής τους εξόντωσης. Αυτή ήταν η ιδιοφυΐα του Στάλιν: Εξασφάλιζε ότι τα θύματά του δε θα μετάνιωναν, παρά μόνο αφού η μοίρα τους θα είχε κριθεί» (σ. 147). Ο Στάλιν πια μόνος του θέτει στόχους και τους «εκπληρώνει» με τη βεβαιότητα του κενού μέλλοντος: «“Το πολύ μέσα σε δέκα χρόνια” διακήρυσσε προτρεπτικά ο Στάλιν “πρέπει να καλύψουμε την απόσταση που μας χωρίζει από τις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες. […] Ορισμένοι λένε πως δύσκολα κατακτιέται η τεχνολογία. Αυτό δεν είναι αλήθεια! Δεν υπάρχουν απόρθητα οχυρά για τους μπολσεβίκους”» (σ. 148). Αυτά το 1931, στην έρημο της εξουσίας του προετοιμάζοντας τη σφαγή του 1936-1938. Η έφοδος στον ουρανό του Στάλιν επαναλήφθηκε με τον ίδιο τραγικό τρόπο, στη δεκαετία 1960-1970, από τον Μάο. Το κόστος το πλήρωσαν οι λαοί που ως ανώνυμες μάζες δεν τις ρώτησε κανείς. «Το πολυδάπανο άλμα προς τα εμπρός του Στάλιν είχε ως αποτέλεσμα μια κάθετη πτώση του βιοτικού επιπέδου του συνόλου των κατοίκων της χώρας, όμως οι αγροτικοί πληθυσμοί πλήρωσαν ιδιαίτερα βαρύ τίμημα. Η ύπαιθρος αντιμετωπίστηκε ως κατακτημένη αποικία και όχι ως ο στυλοβάτης της χώρας» (σ. 148-149). Η αποσύνθεση της κοινωνίας ολοκληρώθηκε με την κολεκτιβοποίηση, η οποία από τα πάνω υπέταξε τα πάντα και κατάργησε κάθε δυνατότητα αντίδρασης. «Η κολεκτιβοποίηση, πέρα από το ότι κατέστησε σαφές πως η τρομοκρατία αποτελούσε την πρωταρχική μέθοδο διακυβέρνησης, διέρρηξε ολοκληρωτικά και σχεδόν ακαριαία αναρίθμητες παραδοσιακές κοινωνικές σχέσεις, επιτάχυνε τον κοινωνικό κατακερματισμό και διευκόλυνε πολύ την ιδεολογική χειραγώγηση» (σ. 156). Κάθε αρχή και δύσκολη. Αν βέβαια σκοτώσεις και εκτοπίσεις εκατομμύρια αγρότες, η συνέχεια με τους εσωτερικούς ταξικούς εχθρούς είναι παιχνιδάκι. Το 1933 ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα του πρώτου πενταετούς πλάνου που εκπληρώθηκε σε τέσσερα χρόνια. Τα στοιχεία ήταν όλα ψεύτικα. «Η παραγωγή ούτε καν πλησίασε τους στόχους: 6,2 εκατομμύρια μετρικοί τόνοι χυτοσίδηρος το 1932 αντί των επιθυμητών 17 εκατομμυρίων, 21,4 εκατομμύρια τόνοι πετρέλαιο αντί 45 εκατομμυρίων, 48.900 τρακτέρ αντί 170.000, 23.900 αυτοκίνητα αντί 200.000. Η παραγωγή καταναλωτικών αγαθών υπήρξε ιδιαίτερα ισχνή» (σ. 157). Ο λιμός που κορυφώθηκε τον χειμώνα του 1932-1933 κόστισε τη ζωή σε 5 με 7 εκατομμύρια ανθρώπους. Η φρίκη της απόλυτης εξουσίας οδήγησε σε ακραία απάνθρωπες καταστάσεις. «Και καμία στατιστική δεν μπορεί να μετρήσει την εξαχρείωση των ηθών που προκάλεσε ο λιμός. Μυστικές εκθέσεις (σβόντκα) της Ο Γκε Πε Ου και του κόμματος, ιδίως τους πρώτους μήνες του 1933, βρίθουν από αναφορές για ευρέως διαδεδομένο κανιβαλισμό. Μητέρες δολοφονούσαν τα παιδιά τους και ψυχωτικοί κομματικοί ακτιβιστές λήστευαν και βασάνιζαν τον πληθυσμό» (σ. 160). Η οπτική του Στάλιν, η οποία τα έβλεπε όλα μόνο μέσα από το πρίσμα της εξουσίας τού έδινε την άνεση να γράφει στις 6 Μαΐου 1933 στον συγγραφέα Μιχαήλ Σόλοχοφ: «Οι αξιότιμοι καλλιεργητές σιτηρών ουσιαστικά διεξήγαν έναν “αθόρυβο” πόλεμο ενάντια στη σοβιετική εξουσία. Λιμοκτονούσαν, με σκοπό να μας γονατίσουν» (σ. 160). Ένας κόσμος είναι αυτός που βιώνουν οι λιμοκτονούντες και ένας άλλος, ανώτερος, αυτός που προετοιμάζει ο Στάλιν. Η δολοφονία του Κίροφ την 1η Δεκεμβρίου 1934 αξιοποιήθηκε αμέσως από τον Στάλιν για να οργανώσει τη συνωμοσία, ότι ο δολοφόνος ανήκε σε οργάνωση που είχε σχέση με την αντιπολίτευση και ειδικά τον Ζηνόβιεφ. Τελικά η δολοφονία του Κίροφ χρησιμοποιήθηκε για την οργάνωση του Μεγάλου Τρόμου (1936-1938). Ο Στάλιν ζήτησε από τους Κομισάριους «Ψάξτε για δολοφόνους ανάμεσα στους Ζηνοφιεβικούς». Κι αφού το ζητάει ο Στάλιν είναι εύκολο να βρεθούν οι «ένοχοι». Βέβαια ο κυνισμός του Στάλιν δεν λησμόνησε τον Γιεζόφ και τον Κοσάρεφ, υπεύθυνους της Εν Κα Βε Ντε, που αφού τον υπηρέτησαν τουφεκίστηκαν το 1938 και 1939. Αλλά και όλοι οι συγγενείς του δολοφόνου του Κίροφ, του Νικολάεφ, η μητέρα, οι δυο αδελφές του, ο γαμπρός του, ακόμα και ο γείτονάς του τουφεκίστηκαν ή πέθαναν στη φυλακή. Ο φόβος του Στάλιν για τη ζωή του, αφού είχε καταστρέψει τόσες ζωές ήταν παρανοϊκός. Η λογική του τυράννου ήταν να καταστρέψει τα πάντα γύρω του, αφού παντού έβλεπε ύποπτες κινήσεις, ενώ το κάθε δικό του έγκλημα θα μπορούσε να καλύπτεται μόνο με μεγαλύτερο έγκλημα. Τελικά όλη η κοινωνία μετατράπηκε σε άμορφη μάζα πάνω στην οποία ο τύραννος απολαμβάνει τα παιχνίδια του. Οι αναμνήσεις του παρελθόντος από τα στελέχη που έζησαν με τον Λένιν ήταν ένας εφιάλτης για τον Στάλιν. Έπρεπε να καταργήσει αυτές τις αναμνήσεις και το έκανε με μοναδικό τρόπο, δολοφονώντας τους φορείς τους. Η ενότητα «Πρόβα για τον Μεγάλο Τρόμο» (σ. 177-186) του βιβλίου είναι ανατριχιαστική αφού ο συγγραφέας προσπαθεί να ερμηνεύσει καταστάσεις που είναι τερατώδεις και πρωτοφανέρωτες στην Ιστορία. Έχουμε έναν ηγέτη, ένα κόμμα και μια κοινωνία που υποτίθεται ότι στοχεύουν στην απελευθέρωση του ατόμου, ενώ ουσιαστικά είναι όλα υποταγμένα στη θέληση ενός παρανοϊκού τυράννου. Νεαρά αγόρια στις κουκέτες τους σε ένα στρατόπεδο στο Μολότωφ της ΕΣΣΔ. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι Σοβιετικοί μετέφεραν χιλιάδες κρατούμενους από τις χώρες της Βαλτικής σε Γκουλάγκ στην Άπω Ανατολή. Το 70% των φυλακισμένων εκεί ήταν γυναίκες και παιδιά ηλικίας κάτω των 16 ετών. Όλα όμως όσα συνέβησαν στη Σοβιετική Ένωση στη διάρκεια της εξουσίας του Στάλιν δεν μπορούν να ερμηνευτούν με τα προσωπικά χαρακτηριστικά του τυράννου. Ο Στάλιν είχε τον έλεγχο του κόμματος και της ιδεολογίας του. Είχε μετατραπεί στο θεοποιημένο κόμμα, που εξέφραζε την ιστορική προοπτική του κινήματος. Τα στοιχεία αυτά εξηγούν την πρωτοφανή δυναμική της εξουσίας, της νομιμοποίησής της, και τις αδυναμίες αμφισβήτησής της. Ο συγγραφέας παραθέτει στο κείμενο κατά διαστήματα αποσπάσματα από τον θάνατο του Στάλιν και τον φόβο της ηγεσίας, από την 1η έως την 5η Μαρτίου 1953. Το παρακάτω απόσπασμα είναι χαρακτηριστικό. «Τα παπούτσια του Μαλενκόφ έτριζαν, οπότε τα έβγαλε και τα κρατούσε κάτω από τη μασχάλη του. Οι δυο άντρες πλησίασαν τον Στάλιν και τον άκουσαν να ροχαλίζει ελαφρά. Όταν βγήκαν έξω, ο Μπέρια τα έψαλε στους σωματοφύλακες, καθώς θεώρησε ότι είχαν δημιουργήσει φασαρία για το τίποτα. Ο Στάλιν απλώς κοιμόταν. Οι σωματοφύλακες υπερασπίστηκαν τη στάση τους εξηγώντας ότι τα πράγματα ήταν πολύ χειρότερα λίγες ώρες νωρίτερα. Οι τέσσερις άντρες αψήφησαν την ανησυχία των σωματοφυλάκων κι επέστρεψαν στη Μόσχα» (σ. 188-189). Από τον φόβο τους δεν τόλμησαν να κάνουν το αυτονόητο, να καλέσουν γιατρό. Η προπαγάνδα, δηλαδή η κατάργηση της πραγματικότητας με τη μετατροπή της σε φαντασίωση του μηχανισμού είχε τεράστιο κόστος. «Οι αμοιβές που εισέπρατταν οι Σοβιετικοί συγγραφείς που είχαν το προνόμιο να ανήκουν στη νομενκλατούρα έφταναν τις εκατοντάδες χιλιάδες ρούβλια, και σε ορισμένες περιπτώσεις το εισόδημά τους άγγιζε το ένα εκατομμύριο ρούβλια το χρόνο, δηλαδή πολλές χιλιάδες φορές μεγαλύτερο από το εισόδημα με το οποίο έπρεπε να επιβιώσει ένας Σοβιετικός χωρικός» (σ. 193-194). Ο συγγραφέας παραθέτει τα στοιχεία που δείχνουν ότι το 1951 οι υπουργοί είχαν μηνιαίο μισθό 20.000 ρούβλια. Από την άλλη πλευρά το μέσο εισόδημα ενός νοικοκυριού της υπαίθρου το 1950 ήταν κάτω από 100 ρούβλια τον μήνα. Οι συγγραφείς-προπαγανδιστές είχαν αμοιβές εκατομμυρίων ρουβλίων. Πράγματι, χρειάζεται τρομερή φαντασία να ανατρέψεις την πραγματικότητα και να κάνεις το μαύρο άσπρο! Με άρθρο του την 4η Μαΐου 1937 στην Πράβντα, ο Στάλιν απλοποίησε πολύ τα πράγματα, προωθώντας τις πιο συνωμοτικές σκέψεις για συγκεκριμένα άτομα που ζούσαν στο εξωτερικό και έγιναν κατάσκοποι. Ο τίτλος του άρθρου ήταν σαφής: «Ορισμένες ύπουλες τεχνικές στρατολόγησης που χρησιμοποιούν οι ξένες μυστικές υπηρεσίες» (σ. 203). Αυτό έδωσε την αφετηρία για συλλήψεις, διώξεις και εκτελέσεις σε μαζική κλίμακα. Όλα είχαν την υπογραφή του Στάλιν, αλλά αυτός δολοφόνησε και τους υπεύθυνους ασφαλείας, επιρρίπτοντας σε αυτούς τις ευθύνες! Είναι εντυπωσιακή η διπλωματική ταχύτητα της υπογραφής του συμφώνου Ρίμπεντροπ-Μολότοφ. Στις 21 Αυγούστου 1939 ο Στάλιν έλαβε προσωπική επιστολή από τον Χίτλερ και την ίδια μέρα συμφώνησαν για τη συνάντηση στις 23 Αυγούστου. Το σύμφωνο ήταν ευχάριστο και για τις δυο πλευρές αφού τεμάχιζε την Πολωνία, ενώ στο μυστικό παράρτημα έδινε την άνεση στον Στάλιν να κατακτήσει τη Βεσσαραβία, τη δυτική Ουκρανία, τη Λευκορωσία, τη Λετονία, Εσθονία και Φιλανδία. Από τον Αύγουστο του 1939 έως την έναρξη του πολέμου μεταξύ Γερμανίας ΕΣΣΔ, ο αντιχιτλερισμός αντιμετωπιζόταν ως έγκλημα στην ΕΣΣΔ. Στις 5 Μαρτίου 1940 το Πολιτικό Γραφείο με τη σφραγίδα του Στάλιν αποφάσισε το έγκλημα στο Κατίν. Η σφαγή του Κατίν, συνολικά 21.857 πολωνών στρατιωτικών που τουφεκίστηκαν τον Απρίλιο και Μάιο του 1940, ήταν μια ρουτίνα για τον Στάλιν. Η απειλή πολέμου και οι προετοιμασίες γι’ αυτόν στερούσαν από την κοινωνία τα απαραίτητα προϊόντα διατροφής αφού όλοι οι μηχανισμοί κατευθύνονταν στη παραγωγή πολεμικού υλικού. Στα τέλη του 1939 επιβλήθηκε απαγόρευση πώλησης αλευριού και ψωμιού στην ύπαιθρο. Οι πεινασμένοι χωρικοί συνέρρεαν στις πόλεις για να αγοράσουν αυτά τα αγαθά, τα οποία όμως δεν υπήρχαν σε επαρκείς ποσότητες. Ο συγγραφέας καταθέτει τις μαρτυρίες: «Κάποιος από το Στάλινγκραντ έγραφε στην Κεντρική Επιτροπή: Δεν έχουμε πια χρόνο να κοιμηθούμε. Οι ουρές για το ψωμί αρχίζουν να σχηματίζονται στις δύο το πρωί, και μέχρι τις πέντε ή έξι έχουν ήδη μαζευτεί 600-700-1.000 άνθρωποι έξω από το κάθε κατάστημα. […] Ίσως σας ενδιαφέρει να μάθετε τι ταΐζουν τους εργάτες στα εστιατόρια των εργοστασίων. Αυτά που έδιναν στα γουρούνια τα δίνουν τώρα σε εμάς» (σ. 239). Αλλά το φαινόμενο της έλλειψης στοιχειωδών καταναλωτικών αγαθών ήταν μόνιμο σε όλη τη διάρκεια του υπαρκτού σταλινισμού, στοιχείο της ανορθολογικότητας του συστήματος, με συνέπεια την τραγική παραμόρφωση της ζωής των λαϊκών στρωμάτων. Η απόλυτη μοναξιά του Στάλιν και η ανυπαρξία επαφής με το περιβάλλον, αφού αυτός μόνο κατείχε την αλήθεια, εκφράστηκε μερικές μέρες πριν τη ναζιστική εισβολή, στις 17 Ιουνίου 1941, όταν οι υπηρεσίες του τόνιζαν ότι επίκειται γερμανική επίθεση. Ο Στάλιν απάντησε: «Να στείλεις την “πηγή” σου από το γερμανικό Επιτελείο Αεροπορίας πίσω στη γ…μένη την μάνα του. Παραπληροφόρηση είναι, όχι “πηγή”» (σ. 243). Στον Στάλιν έπρεπε να ειπωθεί μόνο αυτό που ήθελε να ακούσει. Ο συγγραφέας περιγράφει ότι την παραμονή της επίθεσης της 22ας Ιουνίου η στρατιωτική ηγεσία της Μόσχας έλαβε μια αναφορά πως ένας γερμανός λοχίας διέσχισε τα σύνορα φέρνοντας την είδηση ότι το επόμενο πρωί επίκειται εισβολή. Ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ζούκοφ ζήτησε μια διαταγή που θα επέτρεπε να τεθεί το στράτευμα σε ετοιμότητα μάχης. Ο Στάλιν δίσταζε στο αν οι Γερμανοί έστειλαν τον λιποτάκτη για να προκαλέσουν σύγκρουση και κατέληξε στην απόφαση να εκδοθεί διαταγή ώστε οι δυνάμεις στις παραμεθόριες περιοχές πρέπει να αποφεύγουν τις τυχόν προκλήσεις. Τελικά, λίγο μετά τις τρεις το πρωί, ο Ζούκοφ τηλεφώνησε στον Στάλιν για να τον ενημερώσει ότι οι Γερμανοί είχαν εξαπολύσει επίθεση, ζητώντας την άδεια να ξεκινήσει ένοπλη αντίδραση. Το 1956 ο Ζούκοφ πρόσθεσε μια σημαντική λεπτομέρεια που δεν είχε συμπεριληφθεί στα απομνημονεύματά του. Ο Στάλιν εξέδωσε διαταγή προς το στράτευμα: «Πρόκειται για προβοκάτσια από τον γερμανικό στρατό. Μην ανοίξετε πυρ προκειμένου να αποφευχθεί η κλιμάκωση των ενεργειών» (σ. 256). Μόνο την επόμενη μέρα, και αφού ο Μολότοφ επισκέφθηκε τον γερμανό πρεσβευτή, όταν ο Στάλιν έμαθε ότι η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο, σωριάστηκε στην καρέκλα και έπεσε σε βαθιά περισυλλογή. Αλλά ακόμη και τότε ο Στάλιν, αφού εξέδωσε τη διαταγή επίθεσης, πρόσθεσε: «Αρκεί τα στρατεύματά μας, με εξαίρεση την αεροπορία, να μην παραβιάσουν πουθενά τα γερμανικά σύνορα προς το παρόν» (σ. 257). Ενώ θα έπρεπε ο ίδιος ο Στάλιν να απευθύνει διάγγελμα προς τον λαό, τελικά προτίμησε να το κάνει αυτό ο Μολότοφ. Όλη αυτή η αμφιταλάντευση του Στάλιν σχετικά με τον σύμμαχό του Χίτλερ δείχνει τη βαθιά απομόνωσή του από την πραγματικότητα. Όλα αυτά είχαν τεράστιο κόστος το οποίο πλήρωναν άλλοι. Τα αποτελέσματα είναι σαφή. «Σύμφωνα με επίσημες σοβιετικές πηγές, στις 22 Ιουνίου ο Κόκκινος Στρατός έχασε 1.200 αεροσκάφη, πολλά από τα οποία καταστράφηκαν προτού καν απογειωθούν. Οι γερμανικές πηγές αναφέρουν πάνω από 1.800 καταστραμμένα σοβιετικά αεροσκάφη, από τα οποία περίπου 1.500 χτυπήθηκαν στο έδαφος. Μέσα σε μια μέρα οι Γερμανοί προέλασαν 60-80 χιλιόμετρα στο εσωτερικό των κρατών της Βαλτικής, 40-60 χιλιόμετρα στο εσωτερικό της Λευκορωσίας και 10-20 χιλιόμετρα στο εσωτερικό της Ουκρανίας» (σ. 259). Η προσπάθεια «ανάλυσης» της κατάστασης θα γινόταν με βάση τον κλασικό σταλινικό τρόπο αναζήτησης εχθρών. Στις 19 Αυγούστου 1941 ο Ζούκοφ προσαρμόζεται στη «λογική» αυτή και κάνει αναφορά στον Στάλιν. «Πιστεύω πως ο εχθρός γνωρίζει πολύ καλά ολόκληρο το αμυντικό μας σύστημα, όλες τις επιχειρησιακές-στρατηγικές διατάξεις των δυνάμεών μας και τις άμεσα αξιοποιήσιμες δυνατότητές μας. Φαίνεται πως ο εχθρός έχει τους δικούς του ανθρώπους ανάμεσα στους υψηλόβαθμους αξιωματούχους μας που διαθέτουν άμεση πληροφόρηση γύρω από τη συνολική κατάσταση» (σ. 269). Ο Στάλιν δικαιωμένος γράφει στον Μολότοφ δέκα ημέρες αργότερα: «Σου φαίνεται ότι κάποιος στρώνει εσκεμμένα τον δρόμο στους Γερμανούς;» (σ. 269). Ο πόλεμος προχώρησε, η ιδεολογία του μαρξισμού-λενινισμού δεν ενέπνεε και ο Στάλιν αποφάσισε να επιστρέψει στην καπηλεία του έθνους και της θρησκείας. Τη νύχτα της 4ης προς 5η Σεπτεμβρίου 1943, ο Στάλιν κάλεσε τρεις μητροπολίτες στο Κρεμλίνο και έκανε έναν ιστορικό συμβιβασμό με την Εκκλησία, όπως είχε κάνει προηγούμενα με τα σύμβολα της εθνικής ιστορίας και τους στρατηγούς του 18ου και 19ου αιώνα, για να ενισχύσει την ιδεολογία της ρωσικής Ιστορίας και να την αξιοποιήσει στον πόλεμο, αφού η κομμουνιστική δεν μπορούσε να παίξει αυτόν τον ρόλο. Έκανε έτσι δώρο στον Πατριάρχη ένα τριώροφο σπίτι, στο κέντρο της Μόσχας και προέτρεψε τους μητροπολίτες να χρησιμοποιήσουν την πίστη και να τη θέσουν στην υπηρεσία του έθνους. Ο καιροσκοπισμός του Στάλιν ήταν στην υπηρεσία της προσωπικής εξουσίας του και λειτουργούσε άνετα. Η καταγραφή της βιογραφίας του Στάλιν, οι ερωτικές του «εξορμήσεις» από τον καιρό της παρανομίας του στα σπίτια όπου κρυβόταν, ο γάμος του με την Αλιλούγεβα που κατέληξε στην αυτοκτονία της, το 1932, η σχέση του με τα παιδιά του, όπου όλα εμπλέκονται με την εξουσία του και την συνωμοτική του αντίληψη, αναλύεται στο επεισόδιο που περιγράφει η κόρη του Σβετλάνα, γεννημένη το 1926, όταν το 1942 ερωτεύθηκε τον σκηνοθέτη Κάπλερ που είχε φήμη για τα σενάριά του για τον Λένιν: «Σύμφωνα με τη Σβετλάνα, η αντίδρασή του διέρρηξε οριστικά και τον δεσμό στενής οικειότητας μεταξύ πατέρα και κόρης: Ποτέ μου δεν είχα ξαναδεί έτσι τον πατέρα μου. […] Ήταν οργισμένος στα όρια της αποπληξίας, σχεδόν δεν έβγαινε η φωνή του. […] “Ο Κάπλερ σου είναι Βρετανός κατάσκοπος. Συνελήφθη!”… “Μα τον αγαπώ!” βρήκα τη δύναμη να πω κάποια στιγμή, όταν ξαναβρήκα τη λαλιά μου. “Τον αγαπάει!” ούρλιαξε ο πατέρας μου, ξεχειλίζοντας από μίσος. Και για πρώτη φορά στη ζωή μου με χαστούκισε στο πρόσωπο, δυο φορές. “Δες εδώ πόσο χαμηλά έχει πέσει!” είπε στην νταντά μου. Είχε βγει εκτός εαυτού. “Όλοι ασχολούμαστε με τον πόλεμο, κι αυτή να μην έχει άλλη δουλειά παρά να ……….!” Μην μπορώντας να βρει άλλη έκφραση, χρησιμοποίησε την πρόστυχη χωριάτικη λέξη» (σ. 327). Ο Στάλιν έλυσε το πρόβλημα βαφτίζοντάς τον Κάπλερ κατάσκοπο, συλλαμβάνοντάς τον. Το τέλος του πολέμου ανέδειξε μια σειρά νέων προβλημάτων. Τα 27 εκατομμύρια νεκροί, για τα οποία μιλούν οι δημογράφοι, πολλοί από τους οποίους ήταν νέοι, οι χιλιάδες πόλεις και χωριά που είχαν ερειπωθεί, η αποστράτευση 11 εκατομμυρίων στρατιωτών και η μετάβαση σε μια οικονομία της ειρήνης απαιτούσαν σημαντικούς πόρους. Το 1946-1947 έφτασε στο αποκορύφωμά του ο μεταπολεμικός λιμός, ενώ πέθαναν από πείνα και αρρώστιες 1,5 εκατομμύρια άνθρωποι. Την ίδια περίοδο ο κανιβαλισμός έδειξε το απαίσιο πρόσωπό του. Ο συγγραφέας υπογραμμίζει την αναντιστοιχία της πολεμικής νίκης με τη σκληρή καθημερινότητα, τονίζοντας ότι: «Ο πόλεμος είχε οδηγήσει εκατομμύρια Σοβιετικούς πέρα από τα σύνορα της χώρας, στην Ευρώπη, και πολλοί είχαν σοκαριστεί από τις συνθήκες ζωής εκεί. Οι νικητές διαπίστωσαν ότι οι σκλάβοι του καπιταλισμού απολάμβαναν ένα βιοτικό επίπεδο απροσμέτρητα υψηλότερο από το δικό τους. Γνώριζαν πλέον ότι επί χρόνια η επίσημη σοβιετική προπαγάνδα τους έριχνε στάχτη στα μάτια» (σ. 331). Η ταπείνωση των πιο στενών συνεργατών του όπως ο Μολότοφ ή ο Ζούκοφ περιγράφεται στις σελίδες 339-346, όπου η καχυποψία και η προσπάθεια υποβάθμισης των συντρόφων του για να παραμείνει ο ίδιος αδιαφιλονίκητος ηγέτης εμφανίζει τον Στάλιν με το αληθινό του πρόσωπο. Ήταν μεγάλη η χάρη που τους έκανε αφού δεν τους εκτέλεσε. Στο όραμα του Στάλιν η κοινωνία, ο σοσιαλισμός, οι προοδευτικές ιδέες λείπουν. Το μόνο που μένει είναι η διατήρηση της εξουσίας και γι’ αυτό απαιτούνται ραδιουργίες, κυνισμός και ταπείνωση των «συντρόφων». Το κόμμα λειτουργούσε σύμφωνα με τις ορέξεις του Στάλιν. Εκεί κατέληξε η ιστορική διαδρομή και η «διαλεκτική» ανάπτυξη του κόμματος στον «αναπτυγμένο» σοσιαλισμό. Ο Στάλιν φορολογούσε τους χωρικούς για τους οποίους είχε μια σαφή ταξική αντίληψη: «Τι είναι ένας χωρικός; Θα παραδώσει την επιπλέον κότα του και τέλος» (σ. 378). Αυτή ήταν η προνομιακή οπτική του ηγέτη που τους έβλεπε όλους σαν κότες. Αυτά συμβαίνουν στα τέλη του 1952, όταν οι σύντροφοί του περιμένουν τον θάνατό του, αφού όσο ζει φοβούνται για τη ζωή τους και δεν ανακινούν θέματα «μεταρρυθμίσεων». Πάνω αριστερά: Νικολάι Βασίλιεβιτς Αμπράμοφ. Ρώσος, γεννήθηκε το 1890 στο χωριό Λουκέρινο (περιοχή Μόσχας), εκπαίδευση στοιχειώδης, ακομμάτιστος, δούλεψε ως επιστάτης στο κοχλόζ. Συνελήφθη στις 5 Οκτωβρίου 1937, καταδικάστηκε σε θάνατο στις 17 Οκτωβρίου 1937 και εκτελέστηκε με σφαίρα στις 21 Οκτωβρίου. Πάνω δεξιά: Μάρφα Ιλίνιτσνα Ριαζάντσεβα. Γεννήθηκε το 1866 στην Μαχατσκάλα. Χωρίς εκπαίδευση. Ήταν συνταξιούχος και ζούσε στην Μόσχα. Συνελήφθη στις 27 Αυγούστου 1937. Καταδικάστηκε σε θάνατο στις 8 Οκτωβρίου και εκτελέστηκε με σφαίρα στις 11 Οκτωβρίου του ίδιου έτους. «Αποκαταστάθηκε» το 1989. Κάτω αριστερά: Αλεξάντρα Ιβάνοβνα Τσουμπάρ. Αρμένισσα, γεννήθηκε το 1903 στην πόλη του Αρτέμιεσκ, περιοχή Ντονέτσκ, εκπαίδευση ανώτατη, ακομμάτιστη. Δούλευε ως σύμβουλος στην Λαϊκή Επιτροπή των Ελαφρών Βιομηχανιών, ζούσε στην Μόσχα στον Οίκο των Σοβιετικών. Συνελήφθη στις 4 Ιουλίου 1938. Καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε με σφαίρα στις 28 Αυγούστου 1938. Κάτω δεξιά: Βασίλι Σεμιόνοβιτς Κουρενκόφ. Γεννήθηκε το 1886 σε χωριό της περιοχής Δυτικό Φαλέεβο (Σμολένσκ). Πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ακομμάτιστος, εργάτης. Ζούσε στο χωριό Πολόζοβο, περιοχή της Μόσχας. Συνελήφθη στις 10 Αυγούστου 1937, καταδικάστηκε σε θάνατο στις 19 Αυγούστου και δύο ημέρες αργότερα εκτελέστηκε με σφαίρα. «Αποκαταστάθηκε» το 1989. «Όταν τελικά συνέβη το μοιραίο, οι προ πολλού αναγκαίες μεταρρυθμίσεις τέθηκαν σε εφαρμογή άμεσα και σε μεγαλύτερη κλίμακα απ’ ό,τι είχε σχεδιαστεί. Οι κληρονόμοι του Στάλιν ανέβασαν τις τιμές αγοράς και χαμήλωσαν τους φόρους των χωρικών. Παρότι διατηρήθηκαν οι δομικές ανεπάρκειες του συστήματος των κολχόζ, τα νέα μέτρα έφεραν θετικά αποτελέσματα. Για πρώτη φορά μετά από πολλές δεκαετίες υπήρξε μια ανακούφιση για τους χωρικούς και η αγροτική παραγωγή σημείωσε κάποια βελτίωση» (σ. 379). Τελικά όλη η «σοφία» του κόμματος είχε καταλήξει να εκπροσωπείται από τον ηγέτη του, ενώ η δικτατορία του προλεταριάτου είχε υποκατασταθεί από την τυραννία του Στάλιν που διέθετε όλους τους μοχλούς επιβολής πάνω στην κοινωνία. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ενισχύεται η δραστηριοποίησή του για την αποκάλυψη εχθρών και συνωμοσιών. Οι ραδιουργίες του γύρω από την σύνθεση των ηγετικών κλιμακίων του κόμματος, οι αλλαγές προσώπων και τελικά η εκστρατεία αντισημιτισμού με τους γιατρούς ήταν η μόνιμη ικανοποίησή του στο παιχνίδι της εξουσίας χωρίς αντίπαλο. Στο κεφάλαιο «Η επιθανάτια αγωνία της δικτατορίας» (σ. 380-388) περιγράφονται οι εικόνες μιας ανιαρής επανάληψης του σταλινικού τρόπου ελέγχου της εξουσίας. Η τυραννία του Στάλιν συνεχίστηκε και μετά τον θάνατό του. Ο συγγραφέας περιγράφει το χάος στους δρόμους που οδηγούσαν στο Κρεμλίνο, ενώ ο αριθμός των νεκρών παραμένει άγνωστος. Μόνο ο Χρουστσόφ στη διάρκεια δείπνου στη Βάρνα της Βουλγαρίας, στις 16 Μαΐου 1962, ανέφερε ότι την ημέρα εκείνη σκοτώθηκαν 109 άνθρωποι. Τον Μάρτιο του 1953 αυξήθηκε ο αριθμός των συλλήψεων και οι καταδίκες ατόμων για αντισοβιετική δραστηριότητα. Υπήρξαν μεμονωμένες αντιδράσεις απλών ανθρώπων που καταδίκαζαν τον νεκρό για την τυραννία που είχε επιβάλει για δεκαετίες. Αλλά ο ασφυκτικός έλεγχος της εξουσίας κυριαρχούσε και παρήγαγε τη σιωπή των μαζών. Ο Στάλιν γνώριζε την κατάσταση στην οποία αυτός συνέβαλλε αποφασιστικά και διατύπωσε το 1947 στον «μαθητή» του Ενβέρ Χότζα την άποψη: «“Για να κυβερνήσεις, πρέπει να γνωρίζεις τις μάζες· και για να τις γνωρίζεις, πρέπει να περπατάς ανάμεσά τους”. Δάσκαλε που δίδασκες… Ο Στάλιν πέρα από την επίσημη επίσκεψή του στη Σιβηρία το 1928, την οποία αφιέρωσε ως επί το πλείστον σε συναντήσεις με κομματικά στελέχη, δεν περπάτησε σχεδόν ποτέ “ανάμεσα στις μάζες”» (σ. 408). Η ενημέρωσή του για τις μάζες και τις αντιδράσεις τους ολοκληρώνονται μέσα από τις εκθέσεις της κρατικής ασφάλειας, όπου ο φαύλος κύκλος παραγωγής εχθρών και σταθερής αναπαραγωγής της καταπίεσης κατέληγαν στον έλεγχο του Στάλιν ως ηγέτη του κόμματος και του ιδεολογικού ψεύδους. Ο κλειστός κόσμος της τυραννίας έκλεινε με τη ρουτινιάρικη συμμετοχή του λαού. «Πολλοί Σοβιετικοί πολίτες, εκμεταλλευόμενοι τον διακαή πόθο του καθεστώτος να ανακαλύπτει εχθρούς και τη σχεδόν απόλυτη ασυλία που απολάμβαναν οι συκοφάντες, χρησιμοποιούσαν καταγγελίες για να επιτύχουν τους ιδιοτελείς σκοπούς τους. Οι πληροφοριοδότες χρησιμοποιούσαν την κυβέρνηση προς όφελος των συμφεροντολογικών επιδιώξεών τους – για να πάρουν εκδίκηση, να ξεφορτωθούν ενοχλητικούς συγκατοίκους στο ίδιο συλλογικό διαμέρισμα ή να βγάλουν από τη μέση ανταγωνιστές για κάποια θέση εργασίας. Η δύσμοιρη συντριπτική πλειονότητα των Σοβιετικών πολιτών, που βρισκόταν στον πάτο της κοινωνικής ιεραρχίας, έβλεπε τις καταγγελίες ως το μοναδικό μέσο της για να εκδικηθεί ισχυρούς αξιωματούχους. Το κράτος ενθάρρυνε εμμέσως πλην σαφώς τους πολίτες να χρησιμοποιούν αυτό τον εξευτελιστικό τρόπο διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους» (σ. 411). Δημιουργήθηκε μια νέα μυθολογία για να υποκαταστήσει την παλιά. Το προλεταριάτο, το κόμμα, οι άνθρωποι, ήταν όλα μέσον. Σκοπός ήταν η εξουσία του Στάλιν και της νομενκλατούρας του. Έτσι, με ενθουσιασμό, εμβατήρια, τραγούδια και θυσίες τελείωσε ένας αιώνας, αφήνοντας το φρικτό κενό του μαρξισμού-λενινισμού-σταλινισμού. Στη θέση του εμφανίστηκε το κενό εξουσιών, χωρίς ιδεολογίες και με την κυνική προσπάθεια μεταμοντέρνας ερμηνείας, όπου όλα έγιναν πολύ πιο απλά. Το βιβλίο αυτό αποκαλύπτει την ανυπαρξία δημοκρατίας, θεσμών και οποιασδήποτε ορθολογικής συμμετοχής τάξεων ή λαού στην υποτιθέμενη οικοδόμηση του σοσιαλισμού-κομμουνισμού. Όλα καλύπτονται από το κόμμα και τους εκπροσώπους του, με ανώτατο άρχοντα τον Στάλιν. Η βία, ο φόβος, η ταπεινή αναζήτηση προϊόντων για τη διατροφή και την επιβίωση, οι θυσίες για ένα αύριο που δεν θα έλθει ποτέ, χαρακτηρίζουν όλη την περίοδο του υπαρκτού σταλινισμού. Για όλα αυτά τον κυρίαρχο ρόλο τον έπαιζαν το κόμμα και η ιδεολογία, ενώ τα προσωπικά χαρακτηριστικά του Στάλιν απλώς αξιοποιούν την «ιστορική νομοτέλεια». Η μετάφραση είναι πολύ καλή, με την παρατήρηση ότι επιτέλους το GULAG, που σημαίνει Κεντρική Διοίκηση Στρατοπέδων Επανορθωτικής Εργασίας, πρέπει να γράφεται Γκουλάγκ και όχι Γκουλάκ.

Στάλιν: η τυραννία ως απελευθέρωση

Σύνδεση