Το καινούργιο που δεν έπαψε να είναι παλιό

Παλαιότερα, κατά τη διάρκεια συνεντεύξεων η ερώτηση ήταν σχεδόν αναπόφευκτη: «Πώς γράφετε;». Δηλαδή, «τι εργαλεία χρησιμοποιείτε;». Στυλό (ή και μολύβι), γραφομηχανή, υπολογιστή; Matthew G. Kirschenbaum, Track Changes: A Literary History of Word Processing, Harvard University Press 2016, 368 pp. Παλαιότερα, κατά τη διάρκεια συνεντεύξεων ή και απλών συνομιλιών με πάσης φύσεως γραφιάδες, η ερώτηση ήταν συχνή, σχεδόν αναπόφευκτη: «Πώς γράφετε;». Δηλαδή, «τι εργαλεία χρησιμοποιείτε;». Στυλό (ή και μολύβι), γραφομηχανή, υπολογιστή; Σήμερα η ερώτηση φαίνεται περιττή, έτσι όπως η εικόνα όσων πατούν πλήκτρα σκυμμένοι μπροστά από μια οθόνη είναι καθημερινή και πανταχού παρούσα. Παρά τα συνεχή τεχνολογικά άλματα, πέρασαν αρκετές δεκαετίες μέχρις ότου διαμορφωθεί αυτή η κατάσταση, η οποία όμως έχει ένα σωρό εξαιρέσεις και παραλλαγές.[1] Το τι έγινε στις πρώτες και πιο κρίσιμες από αυτές τις δεκαετίες (χοντρικά, από το 1964 ως το 1984) είναι το αντικείμενο του βιβλίου του Μάθιου Κίρσενμπαουμ, που είναι φιλόλογος (διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Μαίρυλαντ) και παράλληλα ασχολείται ερευνητικά με την ιστορία της γραφής και της σχέσης της με τους υπολογιστές. Γνωρίζει πολύ καλά όλες τις πτυχές του θέματός του και είναι πλήρως εξοικειωμένος με τεχνικά ζητήματα και τη σχετική ορολογία, όπως φαίνεται και από τα συνεχή ακρώνυμα που χρησιμοποιεί (εξηγούνται όλα, αν και θα μπορούσαν να είχαν συγκεντρωθεί σε κάποιο πίνακα), αλλά και από τις αλγεβρικές ονομασίες μηχανημάτων και συσκευών. Ο Κίρσενμπαουμ έχει μοιράσει την ύλη του βιβλίου του σε 10 μάλλον σύντομα κεφάλαια, συνήθως των 20 με 25 σελίδων, τα οποία υποστηρίζονται από περίπου 80 σελίδες σημειώσεων, όπου θα βρει κανείς άφθονο συμπληρωματικό υλικό, αλλά και ένα πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών που συνήθως κεντρίζουν την ερευνητική περιέργεια του αναγνώστη. Το συγγραφικό ύφος είναι ευανάγνωστο και ρέον, με συχνή αν και όχι ενοχλητική χρήση του πρώτου ενικού προσώπου. Ορισμένες φορές το λεξιλόγιό του στιγμιαία σε δυσκολεύει, αλλά τα εμπόδια ξεπερνιούνται εύκολα.[2] Πέραν των αναμενόμενων, οι πηγές του Κίρσενμπαουμ περιλαμβάνουν διαφημίσεις σε περιοδικά, ειδικά και μη, εγχειρίδια με οδηγίες χρήσεως, συνεντεύξεις που πήρε από συγγραφείς αλλά και από ανθρώπους της πληροφορικής (ακόμα και με τη μορφή ανταλλαγής μηνυμάτων στο Twitter), τηλεοπτικές εκπομπές περασμένων δεκαετιών ‒ μπορεί να τις δει κανείς στο YouTube. Μαθητής, είχα τη συνήθεια να γράφω την εκφώνηση εργασιών για το σπίτι επίτηδες πρόχειρα και με δυσανάγνωστο γραφικό χαρακτήρα (θυμάμαι ότι τουλάχιστον μία φορά δεν κατάφερα να αποκρυπτογραφήσω τις αράδες μου), ακριβώς για να δω το κείμενο να μεταμορφώνεται όταν θα ’ρχόταν η στιγμή να το καθαρογράψω. Το περιεχόμενό του δεν άλλαζε, όμως έβρισκα μαγική την αλλαγή της εμφάνισής του· το αντιμετώπιζα αλλιώς. Αυτή η υλικότητα των κειμένων, από τα πιο κρίσιμα χαρακτηριστικά τους, υπάρχει ακόμα και όταν γράφονται και παίρνουν σάρκα και οστά, τρόπον τινά, σε άυλο περιβάλλον. Οι υπολογιστές διευκόλυναν πολύ όσους γράφουν, κυρίως μέσα από τις δυνατότητες που προσέφεραν για την επεξεργασία των κειμένων. Από την άλλη μεριά, τα κείμενα δεν γράφονται από τους υπολογιστές· τα γράφουμε εμείς με τη βοήθειά τους. Προγράμματα, δε, όπως το Word δεν έχουν φτιαχτεί ειδικά για συγγραφείς – σε αντίθεση με προγράμματα που απευθύνονται σε γιατρούς ή αρχιτέκτονες, το Word μπορεί να το χρησιμοποιήσει οποιοσδήποτε γνωρίζει γραφή, χωρίς να έπεται ότι είναι και συγγραφέας. Η νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε από τους υπολογιστές προκάλεσε αλλαγές και αλλού: στη μορφή που άρχισαν να παίρνουν τα αρχεία και τα κατάλοιπα των συγγραφέων. Είναι γεγονός πολύ συνηθισμένο, στη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, το υλικό αυτό να καταλήγει σε κάποια δημόσια συλλογή, πολύ συχνά κάποιου πανεπιστημίου.[3] Ορισμένες από τις γνωστότερες από αυτές τις συλλογές είναι η Βιβλιοθήκη Σπανίων Βιβλίων Beinecke (Μπάινεκι) στο Πανεπιστήμιο Γαίηλ, το Harry Ransom Humanities Research Center στο Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Ώστιν, η Βιβλιοθήκη Σπανίων Βιβλίων Houghton (Χώτον) στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, διευρύνθηκαν (ή μήπως περιορίστηκαν;) οι κατηγορίες του υλικού που φυλάσσονται στους χώρους αυτούς: στα χειρόγραφα, τα σημειωματάρια, τα διορθωμένα τυπογραφικά δοκίμια, ήρθαν να προστεθούν οι κεντρικές μονάδες και οι εξωτερικοί σκληροί δίσκοι, τα λάπτοπ και τα στικάκια. Η έννοια του αρχείου αλλάζει, και είναι εντυπωσιακό –και ως ένα βαθμό αναπάντεχο‒ το πόσος λόγος γίνεται τα τελευταία χρόνια για τα αρχεία, έννοια που μοιάζει κάποτε ασύμβατη με την σχεδόν αντισηπτική καθαρότητα του ψηφιακού περιβάλλοντος. Επιπλέον, αναρωτιέται κανείς αν, σε κείμενα στα οποία δεν έχει γίνει καμιά χειρόγραφη παρέμβαση και είναι ανά πάσα στιγμή καθαρογραμμένα, θα μπορεί να έχει εφαρμογή ό,τι οι Γάλλοι έχουν ονομάσει γενετική των κειμένων, δηλαδή το να μελετάμε και να προσπαθούμε, στο μέτρο του δυνατού, να ανασυνθέσουμε τα διαδοχικά στάδια από τα οποία πέρασε ένα γραπτό μέχρι να πάρει την τελική του μορφή.[4] Τούτες οι αρχειακές αλλαγές πήραν πολλές μορφές: ο Κίρσενμπαουμ αναφέρεται στα 17.000 μέιλ της Σούζαν Σόνταγκ (1933-2004) που τώρα φυλάσσονται σε μια από τις βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες (UCLA)[5]· αναφέρεται ακόμα στην ταινία της γραφομηχανής του Τζων Άπνταϊκ (1932-2009), απ’ όπου ο Κίρσενμπαουμ μεταφέρει, δημοσιεύοντάς τα για πρώτη φορά, ορισμένα από τα τελευταία σημειώματα που έγραψε ο Άπνταϊκ κατ’ αυτόν τον τρόπο (η γραφομηχανή έχει αγοραστεί από συλλέκτη). O Κίρσενμπαουμ αναφέρει ‒άλλοτε με λεπτομέρειες, άλλοτε όχι‒ άφθονα παραδείγματα συγγραφέων και των σχέσεων που είχαν ή δεν είχαν με τους υπολογιστές: Η Αίημυ Ταν (1952), γνωστή στην Ελλάδα κυρίως από τη μετάφραση (Ψυχογιός, 1999) του μπεστ σέλλερ Η λέσχη της χαράς και της τύχης (1989), είχε από πολύ νωρίς πάθος με τις μηχανές και το γράψιμο με μηχανικά μέσα, συμμετέχοντας και σε κάποια από τις πρώτες λέσχες που δημιουργήθηκαν από ανθρώπους με ανάλογα ενδιαφέροντα. Από την ογκώδη εργογραφία (περίπου 40 βιβλία) της Ανν Ράις (1941), είναι γνωστή στην Ελλάδα, λόγω της κινηματογραφικής της μεταφοράς (1994), μόνο η Συνέντευξη μ’ ένα βρικόλακα (1976). Η Ράις ήταν εξ αρχής ενθουσιασμένη με τις δυνατότητες που τις παρείχε ο υπολογιστής, δηλώνοντας ότι «στο μέλλον δεν θα υπάρχει δικαιολογία να μην γράψει κανείς το τέλειο βιβλίο» ‒ μακάρι, αν και το εν λόγω σενάριο μοιάζει υπερβολικά εύκολο: η επιτυχία ενός φαγητού δεν εξαρτάται μόνο από το αν είναι καλός ο φούρνος. Ο Λεν Ντέιτον (1929), είναι ο δημιουργός του Χάρυ Πάλμερ, του πράκτορα με τα γυαλιά που ήταν το αντίθετο του Τζαίημς Μποντ. Το δωμάτιο του σπιτιού του, που ο Ντάιτον χρησιμοποιούσε ως χώρο εργασίας, είχε φουτουριστική όψη ήδη από το 1968, όπως φαίνεται σε μια από τις φωτογραφίες του βιβλίου. Ο κατ’ ουσίαν άγνωστος στην Ελλάδα ποιητής και ιστορικός Έντουαρντ Καμάου Μπράθγουαιητ (Brathwaite, 1930), που γεννήθηκε στα Μπαρμπάντος, έφτιαξε με τη βοήθεια του υπολογιστή μια καινούργια γραμματοσειρά με τίτλο Sycorax Video Style και σχεδίασε o ίδιος τις τυπογραφικώς ιδιόμορφες συλλογές του. Όσο για τον Στήβεν Κινγκ (1947), υπήρξε ίσως ο πρώτος συγγραφέας που μετέτρεψε την εμπειρία τού να γράφεις με υπολογιστή σε λογοτεχνία, με ένα διήγημα (λεγόταν αρχικώς «The Word Processor») που δημοσιεύθηκε στο Playboy το 1983: Ο ήρωάς του μπορούσε να δημιουργεί και να εξαφανίζει ανθρώπους απλώς πατώντας πλήκτρα, σαν να επρόκειτο για πρόσωπα που είχε πλάσει με τη φαντασία του. Το 2000, η νουβέλα του Κινγκ «Riding the Bullet» δημοσιεύθηκε, τρόπον τινά[6], αποκλειστικά στο Διαδίκτυο, απ’ όπου μπορούσε κανείς να την κατεβάσει για 2,50 δολάρια· ήταν το πρώτο ηλεκτρονικό βιβλίο.[7] Οι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας εμφανίζονται επίσης στο βιβλίο. Το επιχείρημα των περισσοτέρων (σχεδόν ενστικτώδης, ακαριαία αντίδραση) ήταν ότι η άυλη γραφή πάνω σε μια οθόνη, που στη συνέχεια γίνεται απτή μέσω της εκτύπωσης, αποτελούσε κάτι όντως μελλοντολογικό και έξω από τα συνηθισμένα, ανάλογο με τα γραπτά τους. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, όταν οι υπολογιστές, έχοντας μικρύνει σε μέγεθος, έχοντας αποκτήσει τον χαρακτηρισμό προσωπικοί, ήταν πλέον προϊόντα που μπορούσε κανείς να βρει στο εμπόριο, συγγραφείς όπως ο Φρανκ Χέρμπερτ (1920-1986) έσπευσαν να αγοράσουν τα νέα μηχανήματα.[8] Ο Χέρμπερτ, μάλιστα, έγραψε (όχι με τη βοήθεια υπολογιστή) κι ένα είδος εγχειριδίου ή εισαγωγής στους υπολογιστές με τον χαρακτηριστικό τίτλο Without Me You'Re Nothing [Χωρίς εμένα δεν είσαι τίποτα] (1980), θέλοντας, πέρα από το να δώσει πρακτικές συμβουλές, να δηλώσει ότι οι άνθρωποι είναι σημαντικότεροι από την τεχνολογία. Γελοιογραφία από τον Τζακ Γκώγκαν η οποία συλλαμβάνει το άγχος σχετικά με την τότε πρώιμη επεξεργασία κειμένου. Χρωστάμε τη λέξη κυβερνοχώρος σ’ έναν ακόμα συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας, τον Γουίλιαμ Γκίμπσον (1948), ο οποίος βοήθησε να διαδοθεί μέσα από το μυθιστόρημά του Necromancer (1984), που γράφτηκε σε γραφομηχανή, επειδή, όπως διαβάζουμε, εκείνη την εποχή ο Γκίμπσον δεν είχε αρκετά χρήματα για κάτι άλλο. Στο 5ο κεφάλαιο υπάρχουν σελίδες για αρκετούς ακόμα συνάδελφούς του, όμως στο 3ο θα βρούμε δύο από τους διασημότερους. Από τα όσα γράφει ο Κίρσενμπαουμ για τον Άρθουρ Κλαρκ (1917-2008), το πιο εξωτικό (από μια άποψη, στην κυριολεξία) και, σύμφωνα με παλαιότερα κριτήρια, το πιο περιπετειώδες αφορά τη συνεργασία του με τον Πήτερ Χάιαμς, ο οποίος το 1984 σκηνοθέτησε το 2010, τη μάλλον λησμονημένη σήμερα συνέχεια του 2001: Οδύσσεια του Διαστήματος (1968). Οι δύο άντρες έγραψαν μαζί το σενάριο και ξεπέρασαν ένα κρίσιμο γεωγραφικό εμπόδιο (ο Κλαρκ ζούσε στη Σρι Λάνκα, ο Χάιαμς στο Λος Άντζελες) με τη βοήθεια του μόντεμ, έστω και αν το υλικό έφτανε από τον ένα υπολογιστή στον άλλον με ρυθμούς πολύ πιο αργούς απ’ ό,τι σήμερα. Όσο για τον Ισαάκ Ασίμοφ (1920-1992), τον άνθρωπο που ήταν ταυτισμένος με το ασυνήθιστο και το προχωρημένο και το άγνωστο, δεν μπορεί κανείς να μην επισημάνει ορισμένες αντιθέσεις. Για παράδειγμα, το ότι οι τόσο χαρακτηριστικές μακριές φαβορίτες του παρέπεμπαν μάλλον στον 19ο αιώνα, όχι στο μέλλον· ακόμα, το ότι φοβόταν τα αεροπλάνα· ή ακόμα, για να φτάσουμε στο προκείμενο, το ότι στην αρχή αντιμετώπισε με δισταγμό και με φόβο τους υπολογιστές ως συγγραφικά εργαλεία. Γρήγορα όμως τον κατέκτησαν όλες οι δυνατότητες που είχε στη διάθεσή του, μεταξύ άλλων και η αυτόματη διόρθωση των ορθογραφικών λαθών· έφτασε μάλιστα να συμμετάσχει (1983) στην έντυπη διαφημιστική καμπάνια της αλυσίδας ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών ειδών Radio Shack για έναν υπολογιστή δικής τους κατασκευής, τον TRS-80. Συγγραφέας με εξωπραγματική, σχεδόν εξωφρενική παραγωγικότητα και 500 βιβλία στο ενεργητικό του (πέρα από την επιστημονική φαντασία, μεγάλο ποσοστό απ’ αυτά πραγματεύονταν θέματα εκλαϊκευμένης επιστήμης), ο Ασίμοφ ουσιαστικά δεν πρόλαβε το Διαδίκτυο, ούτε την θαυμαστή και τρομακτική ψηφιακή πραγματικότητα των τελευταίων δεκαετιών. Αναρωτιέται κανείς πώς θα είχε αξιοποιήσει δημιουργικά μια κατάσταση την οποία, σε μεγάλο ποσοστό, είχε προβλέψει. Το βιβλίο προσφέρει μία ακόμα ευκαιρία για να διαπιστώσουμε ότι ορισμένα πράγματα είναι λιγότερο καινούργια απ’ όσο νομίζουμε. Η πρώτη σύνδεση γραφομηχανής με υπολογιστή έγινε το 1957. Ο όρος hypertext, προβληματικός στα ελληνικά, έτσι όπως δίνει την εντύπωση αξιολόγησης (υπερκείμενο), επινοήθηκε το 1965, έχοντας την έννοια της μη γραμμικής (non-sequential) ανάγνωσης και γραφής. Υπολογιστές με οθόνη, και με πολύ μικρότερο όγκο από τα θηριώδη μηχανήματα που καταλάμβαναν μια ολόκληρη αίθουσα, εμφανίστηκαν τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1970, μπορούσε όμως κανείς να τους χρησιμοποιήσει μόνο σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, όπως αυτό της Xerox στο Πάλο Άλτο, κοντά στο Σαν Φρανσίσκο. Φυσικά, η πληκτρολόγηση ενός κειμένου –κυρίως, η επεξεργασία του‒ ήταν τότε πολύπλοκη διαδικασία, όπως δείχνει λεπτομερώς ο Κίρσενμπαουμ στις σ. 135-136, όμως στο τέλος πάντα συνηθίζει κανείς. Ο πλούτος των πληροφοριών που έχει συγκεντρώσει ο Κίρσενμπαουμ μου θύμισε ορισμένα παλαιότερα τεκμήρια και με παρακίνησε να τα αναζητήσω. Στην πίσω σελίδα ενός αποκόμματος από το Life που έχω κρατήσει, δυστυχώς αχρονολόγητου (1988;), υπάρχει διαφήμιση του Videowriter, του επεξεργαστή κειμένου της εταιρείας Magnavox. Ήταν κομψά σχεδιασμένος, όχι ιδιαίτερα ογκώδης, και τον αποτελούσαν το πληκτρολόγιο και η (ας πούμε) κεντρική μονάδα με την οθόνη, την υποδοχή για τη δισκέτα (άλλα μέσα αποθήκευσης ήταν ανύπαρκτα τότε) καθώς και τον ενσωματωμένο εκτυπωτή. Έγραφες σε περιβάλλον DOS, λευκά ή μάλλον (κρίνοντας από τη φωτογραφία) κίτρινα γράμματα σε μαύρο φόντο, και είχες στη διάθεσή σου, σε ηλεκτρονική μορφή, ένα λεξικό 50.000 λέξεων, σύμφωνα με το συνοδευτικό κείμενο. Αυτή ήταν η προχωρημένη γραφομηχανή, στην οποία, αργότερα, τα πολυμέσα έδωσαν άλλες διαστάσεις. Ο Κίρσενμπαουμ αναφέρεται κατ’ επανάληψη στο πρώτο τεύχος του Time για το 1983 (4 Ιανουαρίου), όπου για πρώτη, και νομίζω μοναδική φορά, αντί για το «πρόσωπο της χρονιάς» υπήρχε το μηχάνημα της χρονιάς, ο προσωπικός υπολογιστής· στην πρώτη σελίδα της σχετικής ύλης διαβάζουμε την εύγλωττη φράση «the computer moves in», η οποία θα μπορούσε να μεταφραστεί ως «o υπολογιστής γίνεται συγκάτοικός μας». Δίπλα σ’ αυτή την παραπομπή του Κίρσενμπαουμ θα ήθελα να προσθέσω ακόμα μία, για συναφές θέμα: Το άρθρο του Philip Elmer DeWitt, «Terminals among the Stacks» [Τερματικά ανάμεσα στα ράφια], και πάλι στο Time (25 Φεβρουαρίου 1985), με αφορμή το πέρασμα των αμερικανικών βιβλιοθηκών (και των δελτιοκαταλόγων τους) στην ηλεκτρονική εποχή. Τα κείμενα δεν έχουν τελειωμό, σύμφωνα με μια παλιά διαπίστωση. Η ψηφιακή εποχή πολύ εύκολα κατέστησε σαφές ότι περίπου όλοι γράφουν και, το κρισιμότερο (ή το χειρότερο: αναλόγως πώς το βλέπει κανείς), περίπου όλοι δημοσιεύουν, χωρίς αυτό που προκύπτει κάθε φορά να είναι απαραιτήτως ευανάγνωστο ή απαραιτήτως ορθογραφημένο ή απαραιτήτως ψύχραιμο – οι περισσότεροι φαίνεται ότι ανέμελα αγνοούν πως το γράψιμο έχει κανόνες και ότι λίγοι ξέρουν πραγματικά να γράφουν, όσο κι αν ξέρουν γράμματα. Ανεξαρτήτως αυτού, πάντως, το γράψιμο είναι αξιοπαρατήρητο γεγονός, και τα περί κειμένων κείμενα (και βιβλία) εξακολουθούν να εμφανίζονται κατά δεκάδες. Σχετικά με την ηλεκτρονική γραφή δύο ενδιαφέροντες πρόσφατοι τίτλοι ήταν το βιβλίο των Stuart Moulthrop και Dene Grigar, Traversals: The use of preservation for early electronic writing [Διασταυρώσεις: Η χρήση της διαφύλαξης τεκμηρίων για τα χρονολογικώς πρώτα ηλεκτρονικά κείμενα] (MIT Press, 2017), καθώς και το βιβλίο της Annette Vee, Coding Literacy: How computer programming is changing writing [Η κωδικοποίηση της εγγραμματοσύνης: Πώς οι προγραμματιστές αλλάζουν τον τρόπο που γράφουμε] (MIT Press, επίσης 2017). Για φέτος το φθινόπωρο έχει ανακοινωθεί η έκδοση μιας μονογραφίας της οποίας το περιεχόμενο εν μέρει συμπίπτει με αυτής του Κίρσενμπαουμ, προέρχεται, μάλιστα, από τον ίδιο εκδότη (Harvard University Press): Joy Lisi Rankin, A People’s History of Computing in the United States [Ιστορία των υπολογιστών στις Ηνωμένες Πολιτείες μέσα από τις εμπειρίες των απλών ανθρώπων]. Θα είχε ενδιαφέρον μια ανάλογη εργασία για τα καθ’ ημάς. Ενδέχεται ένας υπολογιστής να συμβάλλει στο να αλλάξει το ύφος εκείνου που τον χρησιμοποιεί; Ορισμένες από τις μαρτυρίες που έχει συγκεντρώσει ο Κίρσενμπαουμ οδηγούν σ’ αυτό το συμπέρασμα. Δεν είμαι πολύ βέβαιος. Η συγγραφική ωρίμανση είναι ανάλογη με την ωρίμανση που έρχεται (ελπίζουμε) με την ηλικία και, φυσικά, προκύπτει μέσα από τη συνεχή εξάσκηση. Είναι σημαντικός παράγων, γενικότερα, τα σύνεργα της γραφής; Αν μείνουμε στην ουσία, όχι. Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Με τους υπολογιστές σίγουρα επιταχύνονται οι διαδικασίες, μια και δεν θα χρειαστεί να ξαναγράψουμε απ’ την αρχή 5 ή και 500 σελίδες μετά από κάθε διόρθωση – και, σε πολλές περιπτώσεις, υπάρχουν πιεστικές προθεσμίες και ημερομηνίες παράδοσης. Από πρακτική άποψη, το ανά πάσα στιγμή καθαρό χειρόγραφο είναι από τις μεγαλύτερες ευλογίες της ψηφιακής εποχής. Ωστόσο, η δημιουργία είναι και εσωτερική διαδικασία: το τι μπορεί να σκεφτείς ανά πάσα στιγμή (και πόσο θα σου πάρει για να το σκεφτείς) είναι κεφάλαιο εντελώς ξεχωριστό και, σε μεγάλο βαθμό, ακόμα μυστηριώδες: δεν εξαρτάται μόνο από την πένα ή το μολύβι ή το πληκτρολόγιο. Πριν από χρόνια, έτυχε να δω, στη δημόσια τηλεόραση, αποσπάσματα μιας ταινίας για τη ζωή του Σούμπερτ (με ηθοποιούς, όχι ντοκιμαντέρ). Συγκράτησα μια σειρά από πολύ χαρακτηριστικά πλάνα, τα οποία έδειχναν τον συνθέτη στο τραπέζι του, ενώ έγραφε μουσική. Το πρόσωπό του σχεδόν ακουμπούσε στο χαρτί, και το μόνο που ακουγόταν ήταν ο ήχος της πένας, έτσι όπως αποτύπωνε τις νότες. Το σύνολο, έτσι όπως το έβλεπες και (κυρίως) έτσι όπως το άκουγες, ήταν πολύ ελκυστικό. Η απεικόνιση, ακόμα και αν είναι αποκύημα φαντασίας όπως εν προκειμένω, έχει βέβαια μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα από οποιαδήποτε περιγραφή και αναφορά που γίνεται με λέξεις. Ωστόσο, αν το ζητούμενο ήταν η λύση του μυστηρίου της δημιουργικότητας, η ταινία δεν μας φώτιζε σε τίποτε, όπως δεν μας φώτισε καμία ταινία με παρόμοιες σκηνές, αφού το κρίσιμο ζήτημα είναι να δεις, τρόπον τινά, τα όσα γίνονται πριν την αποτύπωση γραμμάτων ή μουσικών φθόγγων στο χαρτί ή στην οθόνη – πράγμα αδύνατον. Εκείνο που σίγουρα ξέρουμε είναι ότι οι επιφάνειες γραφής και τα σύνεργα του κάθε τεχνίτη συνεχώς αλλάζουν. Οι υπολογιστές διευκόλυναν την κατάσταση σε πολλά επίπεδα, χωρίς να εξαφανίσουν τις δυσκολίες, και κυρίως τη βασικότερη: το γεγονός ότι γράφουμε με το μυαλό μας (το οποίο δεν είναι πάντοτε συνεργάσιμο), ελπίζοντας κάθε φορά ότι οι ιδέες μας για τίτλους, για παραγράφους, για φράσεις, για απλές λέξεις, θα είναι έστω μετρίως καλές. [1] Ας μην ξεχνάμε ότι o κλασικός τρόπος απεικόνισης της διαδικασίας του γραψίματος, έτσι όπως αποτυπώνεται σε εξώφυλλα βιβλίων και σε διαφημίσεις κινηματογραφικών ταινιών, είναι, ακόμα και σήμερα, μια γραφομηχανή. Επιπλέον, ότι το ταπεινό μολύβι και το ταπεινό στυλό (τα οποία ουδέποτε χρειάστηκαν αναβάθμιση) εξακολουθούν να βρίσκονται ανάμεσά μας. [2] Με την ευκαιρία, δυο λόγια για τη δυσκολία του εξωφύλλου: Μία από τις σημασίες της λέξης literary είναι ό,τι δήλωνε παλαιότερα το επίθετο φιλολογικός, που αναφερόταν σε οτιδήποτε είχε σχέση με τα βιβλία και την εκδοτική κίνηση, σε αντίθεση με τη σημερινή, εξειδικευμένη έννοιά του. Πιστεύω ότι η ακριβέστερη μετάφραση του υπότιτλου θα ήταν φιλολογική ιστορία της επεξεργασίας κειμένου, έστω και αν ο Κίρσενμπαουμ αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά σε λογοτέχνες και μόνο κατ’ εξαίρεση και εν παρόδω σε ανθρώπους που γράφουν εν γένει (παρεμπιπτόντως, δημοσιογραφικές αναφορές στο «λογοτεχνικό ένθετο των Τάιμς» ‒στο Times Literary Supplement‒ είναι διπλά λανθασμένες, γιατί το περιοδικό δεν είναι ούτε λογοτεχνικό, ούτε ένθετο· έτσι άρχισε να εκδίδεται το 1902, αλλά αυτονομήθηκε το 1914, διατηρώντας την αρχική του ονομασία). Όσο για τον τίτλο, η φαινομενική ασάφεια της διατύπωσής του είναι εύκολο να διαλευκανθεί· μας βοηθάει, άλλωστε, και ο συγγραφέας στις πρώτες σελίδες: Η «παρακολούθηση αλλαγών» είναι η δυνατότητα που δίνει το Word να αποτυπώνονται οι διαδοχικές αλλαγές που γίνονται σ’ ένα κείμενο κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας του. [3] Υπάρχει συνεχής και, ελπίζει κανείς, υγιής ανταγωνισμός στον τομέα αυτόν μεταξύ βρετανικών και αμερικανικών φορέων. Εξαιτίας, μάλιστα, των συνήθως μεγαλύτερων οικονομικών δυνατοτήτων των Αμερικανών, συχνές είναι οι διαμαρτυρίες των Βρετανών για το ότι πλήθος αρχεία συμπατριωτών συγγραφέων τους έχουν καταλήξει στις ΗΠΑ, φαινόμενο που συνεχίζεται. Σχετικά με το θέμα αυτό, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο άρθρα (το ένα συνέχεια του άλλου) που έγραψε η Sara Waterson και δημοσιεύθηκαν στο σήμερα δυσεύρετο περιοδικό Rare Book Review, που σταμάτησε να εκδίδεται το 2008: «Daylight lottery» (368, Δεκέμβριος 2006/Ιανουάριος 2007, σ. 26-30) και «Overpaid and over there…» (369, Φεβρουάριος/Μάρτιος 2007, σ. 31-35· τα αποσιωπητικά στο πρωτότυπο). [4] Υπήρχε δυσκολία και κατά το παρελθόν να γίνουν έρευνες αυτού του είδους, μια και δεν είχαν (ούτε έχουν) όλοι οι συγγραφείς την επιθυμία να φυλάξουν προηγούμενες μορφές και γραφές σελίδων και άρθρων και βιβλίων. Εξάλλου, πολλών συγγραφέων, κυρίως αυτών που έζησαν πριν από τον 19ο αιώνα, σώζονται μόνο καθαρά χειρόγραφα, όχι πρόχειρα και προσχέδια. Πάντως, τα τελευταία χρόνια, ψηφιακές τεχνικές μπορούν να αποκαλύψουν τη διαδρομή ακόμα και ενός κειμένου που βρίσκεται μέσα σε ψηφιακό αποθηκευτικό μέσο. [5] Η ευκολία και οι διευρυμένες δυνατότητες οδήγησαν σ’ αυτό και σε παρόμοια φαινόμενα πληθωρισμού. Παλαιότερα, έχοντας, για παράδειγμα, 24 πόζες σ’ ένα φωτογραφικό φιλμ, μπορεί να ένιωθε κανείς περιορισμένος, ταυτόχρονα όμως μπορούσε να είναι περισσότερο προσεκτικός και επιλεκτικός. Σήμερα, η μεγάλη χωρητικότητα του σκληρού δίσκου οδηγεί ένα σωρό ταξιδιώτες να βγάζουν ακόμα και τετραψήφιο αριθμό φωτογραφιών σε κάθε τους εξόρμηση που έχει κάποια διάρκεια – είναι αμφίβολο αν θα δει κανείς, έστω εν μέρει, το υλικό αυτό αργότερα, ή αν θα έχουν πολλοί την υπομονή να κάνουν συνεχώς κλικ σε κάποιον λογαριασμό μέσου κοινωνικής δικτύωσης, αυτή την ιδιόρρυθμη μετεξέλιξη του φωτογραφικού λευκώματος. [6] Το ρήμα δημοσιεύω, μέχρι πρόσφατα συνδεδεμένο με το χαρτί, μπορεί ακόμα να ξενίσει όταν χρησιμοποιείται σε ηλεκτρονικά συμφραζόμενα. Από την άλλη μεριά, υπάρχει πλέον χώρος περισσότερο δημόσιος από το Διαδίκτυο; [7] Εξακολουθώ να πιστεύω πως κάτι που διαβάζουμε στην οθόνη, ανεξαρτήτως της έκτασής του, είναι κείμενο σε ηλεκτρονική μορφή, όχι «βιβλίο». [8] Στους μη ειδικούς, δηλαδή σε όσους δεν είναι θιασώτες της (έντυπης) επιστημονικής φαντασίας, ο Χέρμπερτ έγινε γνωστός μέσα από την κινηματογραφική διασκευή (1984) του Dune (πρώτη αυτοτελής έκδοση: 1965), που είναι το γνωστότερο βιβλίο του.

Το καινούργιο που δεν έπαψε να είναι παλιό

Σύνδεση