Κλέμεντ Άττλη: το ποντίκι που βρυχάται

Υπήρξε ποτέ δημόσιο πρόσωπο που πέρασε τόσο ολοφάνερα απαρατήρητο; «Ένα άδειο ταξί σταμάτησε στο Νούμερο 10 [της Ντάουνινγκ Στριτ] και κατέβηκε ο κ. Άττλη». ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS John Bew, Clement Attlee: The Man Who Made Modern Britain [Κλέμεντ Άττλη: Ο άνθρωπος που διαμόρφωσε τη σύγχρονη Βρετανία], Oxford University Press, σελ. 670 Υπήρξε ποτέ δημόσιο πρόσωπο που πέρασε τόσο ολοφάνερα απαρατήρητο; «Ένα άδειο ταξί σταμάτησε στο Νούμερο 10 [της Ντάουνινγκ Στριτ] και κατέβηκε ο κ. Άττλη». Νομίζω πως ήταν το πρώτο πολιτικό αστείο που με έκανε να γελάσω· πρέπει να ήμουν τότε 9-10 ετών. Είχε αποδοθεί στον Ουίνστον Τσώρτσιλ, αλλά χρονολογείται από τον 19ο αιώνα και αναφερόταν στη Σάρα Μπερνάρ, όχι βέβαια επειδή περνούσε απαρατήρητη, αλλά επειδή ήταν υπερβολικά αδύνατη. «Ο κ. Άττλη είναι ένας σεμνός μικρόσωμος άνδρας που έχει πολλούς λόγους να είναι σεμνός». Ο Τσώρτσιλ είχε πει πράγματι κάτι παρόμοιο και, πάντως, είτε έτσι είτε αλλιώς διατυπωμένη, πρόκειται για μια ακόμη προσβολή που έρχεται από πολύ παλιά. Ένα «πρόβατο ντυμένο πρόβατο», είχε επίσης αποδοθεί στον Τσώρτσιλ, αν και στην πραγματικότητα το είχε πει ο Μάλκολμ Μάγκεριτζ[1]. Αλλά και οι σύντροφοι του Κλέμεντ Άττλη στο Εργατικό Κόμμα δεν ήταν περισσότερο φιλόφρονες. Ο Χιου Ντάλτον[2], που επρόκειτο να γίνει για σύντομο χρονικό διάστημα ο υπουργός του των Οικονομικών, όταν ο Άττλη έγινε αρχηγός του Κόμματος, σημείωνε στο ημερολόγιό του: «Και ένα ποντικάκι θα τους οδηγεί!»· σε άλλες περιπτώσεις αναφέρθηκε σ’ αυτόν με τη φράση «καημένο κουνελάκι». Είχε κάτι ο Κλεμ που ενέπνεε τις παρομοιώσεις από το ζωικό βασίλειο. Την ώρα που ανακοίνωνε νίκη στη Βόρειο Αφρική το 1943, ένα από τα σημεία καμπής του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στον Χάρολντ Νίκολσον[3] φάνηκε σαν «μικρό μπεκατσίνι που ράμφιζε ένα ξύλινο κλουβί». Το 1945, αφού είχε διατελέσει αντιπρόεδρος της κυβέρνησης επί τρία χρόνια και επρόκειτο να γίνει πρωθυπουργός για τα επόμενα έξι, είχε διακωμωδηθεί στο αριστερό εβδομαδιαίο περιοδικό Tribune[4] ως «Ο αόρατος άνθρωπος»: Αμφιβολία δεν υπάρχει καμιά πως ο Άττλη υπάρχει (της αξιωματικής αντιπολίτευσης κάποτε κεφαλή) Αλλά στους κύκλους της κυβέρνησης η φήμη επιμένει Ο Άττλη πως είναι οπτασία απλή. Μόνο ο απολύτως έμπιστός του Έρνεστ Μπέβιν, ο ηγέτης των εργατικών συνδικάτων που έγινε ο πιο αλησμόνητος μεταπολεμικός υπουργός Εξωτερικών, τον εκτιμούσε πραγματικά. Τα υπόλοιπα μέλη της ματαιόδοξης και ζηλόφθονης παρέας –Χιου Ντάλτον, Χέρμπερτ Μόρρισον, Στάφφορντ Κριππς, Ανάιριν Μπέβαν– ποτέ δεν θεώρησαν ότι είχε τις ικανότητες να είναι αρχηγός τους· όμως ο Άττλη επί 20 χρόνια διετέλεσε αρχηγός τους. Με μια απλή σύσπαση του μουστακιού του, το ποντικάκι επικράτησε σε τέσσερις ευθείες αμφισβητήσεις της ηγεσίας του. Υπήρχε ένας μόλις κεκαλυμμένος σνομπισμός πίσω από κάποιες απορρίψεις. Ο Μπέβαν καταφρονούσε τις «αξίες των μεσοαστών των προαστίων» που ασπαζόταν ο Άττλη. Στον Αϊζάια Μπερλίν δεν άρεσε η «κοινού ιδιωτικού σχολείου[5] ηθική» του. Η Μπίατρις Γουέμπ έλεγε ότι «φαινόταν και μιλούσε σαν ασήμαντος ηλικιωμένος υπάλληλος». Ο ίδιος ο Άττλη αντιπαρήλθε αυτά τα υποτιμητικά σχόλια. Δεν ένιωθε την παραμικρή ντροπή για την καταγωγή του ή για το ποιος ήταν. «Είμαι ένας πολύ συνεσταλμένος άνθρωπος», παραδεχόταν ευχαρίστως. «Μου είναι πολύ δύσκολο να συμμετέχω σε μακρές συζητήσεις». Όταν δημοσιογράφοι όπως ο Νίκολσον τον ικέτευαν να βελτιώσει τη δημόσια εικόνα του, αντιδρούσε, αποδίδοντας μεγαλύτερη σημασία στην προστασία της ιδιωτικής του ζωής. Εν πάση περιπτώσει, «για κάθε ειδικό δημοσίων σχέσεων θα πρέπει να είμαι μια θλιβερή περίπτωση». Θα έκανε τον Κάλβιν Κούλιτζ[6] να φαίνεται πολυλογάς. Στο συνέδριο του Εργατικού Κόμματος στο Μάργκεϊτ το 1953 έτρωγε πρωινό, μεσημεριανό και βραδινό κάθε μέρα μόνος. Φημιζόταν για τη λακωνικότητά του στις συνεντεύξεις. Απάντησε κάποτε σε 28 ερωτήσεις μέσα σε 5 λεπτά. Όταν ένας υπουργός εκτός εαυτού τον ρώτησε γιατί τον είχε απολύσει, ο Άττλη αποκρίθηκε κοφτά: «Δεν ήσουν ικανός». Όταν ο Μόρισον του έστειλε μια πονηρή επιστολή αναγγέλλοντάς του την πρόθεσή του να θέσει και αυτός υποψηφιότητα για την ηγεσία του Κόμματος το 1945, ο Άττλη απάντησε: «Ευχαριστώ για την επιστολή, το περιεχόμενο της οποίας έχει ληφθεί υπ’ όψιν». Ωστόσο, δεν του έλειπε μια κρυφή αυτοεκτίμηση. Στα γεράματα, δεν μπόρεσε να αντισταθεί στον πειρασμό να στείλει ένα λίμερικ στον αγαπημένο του μεγαλύτερο αδελφό Τομ: Λίγοι όσοι έστω για την εκκίνηση[7] άξιο τον θεωρούσαν Άλλοι τον εαυτό τους εξυπνότερο περνούσαν Αλλά αυτός τερμάτισε Πρωθυπουργός Και δυο Ταγμάτων Τιμής και Αξίας μέλος Κόμη και της Περικνημίδος Ιππότη τον τιμούσαν. Σήμερα ο «χαμένος από την εκκίνηση» θεωρείται από πολλούς ο σπουδαιότερος βρετανός πρωθυπουργός του 20ού αιώνα. Αυτό ήταν το συμπέρασμα μιας έρευνας του 2004 μεταξύ των μελών της βρετανικής ακαδημαϊκής κοινότητας, των σύγχρονων ομολόγων δηλαδή των Ε.Π. Τόμσον[8], Ρέυμοντ Ουίλλιαμς[9] και Ραλφ Μίλιμπαντ[10], οι οποίοι είχαν καταγγείλει την εποχή εκείνη τις κυβερνήσεις του Άττλη σαν φοβισμένες και άτολμες. Στα κουρασμένα σύγχρονα μάτια το στιλ του Άττλη φαίνεται ολοένα και πιο ελκυστικό: απόλυτη απουσία δημαγωγικής φλόγας ή φανταχτερής επίδειξης, απαλλαγή από γλοιώδεις και πονηρούς παρατρεχάμενους, ανεπιτήδευτη απλότητα και μετριοφροσύνη. Πόσο έντονη η αντίθεση μεταξύ των επιδεικτικών έφιππων πομπών τού σήμερα και της Βάιολετ Άττλη στο σαραβαλιασμένο γέρικο Hillman[11] να πηγαίνει τον σύζυγό της στο Παλάτι του Μπάκιγχαμ για να λάβει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Πόσο μάλλον αφού η Βάιολετ ήταν διαβόητη ως η χειρότερη οδηγός στις κομητείες γύρω από το Λονδίνο (Home Counties). Και δεν είναι αυτός ο πρόσφατος θαυμασμός ζήτημα στιλ και μόνο. Ο υπότιτλος της έξοχης βιογραφίας του Τζων Μπιου δεν αποτελεί υπερβολή εντυπωσιασμού. Συνειδητοποιούμε πλέον ότι, κατά βάθος, ήταν πράγματι η διακυβέρνηση του Άττλη και ο ίδιος ο Άττλη που «διαμόρφωσε τη σύγχρονη Βρετανία». Η Τερέζα Μέι, στον πρώτο της λόγο ως πρωθυπουργού στο συνέδριο του Συντηρητικού Κόμματος το 2016, συμπεριέλαβε τον Άττλη στους ήρωές της, μαζί με τα παραδοσιακά σύμβολα των Τόρις, τον Ντισραέλι, τον Τσώρτσιλ, τη Θάτσερ. Η μερική κατάργηση της κληρονομιάς του Άττλη από τη Θάτσερ και τους διαδόχους της δεν έχει ιδιαίτερα αλλοιώσει την υποκείμενη νοοτροπία του έθνους, όπως έχει επανειλημμένα αποκαλύψει η ετήσια έρευνα British Social Attitudes[12]. Ο τίτλος της 34ης Έκθεσης, για το 2017, συνοψίζει με δυο λόγια το συνεχιζόμενο ήθος: «Μια καλόκαρδη, αλλά όχι μαλθακή χώρα». Ο Κλεμ ήταν όλα όσα έλεγαν οι επικριτές του. Η φωνή του ήταν λεπτή και ήταν λεπτοκαμωμένος, αν και, όπως μπορεί κανείς να δει σε φωτογραφίες του Πολεμικού Υπουργικού Συμβουλίου, ήταν στην πραγματικότητα λίγο ψηλότερος από τον Τσώρτσιλ, 1,75 και 1,68 - 1,70 αντίστοιχα, αλλά λεπτός σαν γουίπετ[13] σε αντίθεση με το υπέρβαρο μπουλντόγκ δίπλα του. Είχε πράγματι γεννηθεί σε προάστιο του Λονδίνου, από εκείνα πάντως που ευημερούσαν ιδιαίτερα. Η γκουβερνάντα του υπήρξε κάποτε γκουβερνάντα και του Τσώρτσιλ, και ο πατέρας του, Χένρυ, ήταν δικηγόρος και αρκετά πλούσιος ώστε να αγοράσει εξοχική έπαυλη στο Έσσεξ. Οι Άττλη ήταν στοργικοί και συγχρόνως υψηλόφρονες, και οι περισσότεροι αφιέρωσαν τη ζωή τους στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου. Ο Χένρυ Άττλη ήταν αηδιασμένος με τον εκφυλισμό της Βρετανικής Αυτοκρατορίας σε μια φρενίτιδα για χρυσό και διαμάντια, όμως αυτό δεν τον εμπόδισε να στείλει τον Κλεμ, το έβδομο παιδί και τέταρτο γιο του, στο Κολέγιο Χέιλυμπερυ (Haileybury College), το φυτώριο στελεχών Δημόσιας Διοίκησης της Ινδίας. Ο Κλεμ ανέπτυσσε διαρκή αφοσίωση και αγάπη για όλα τα ιδρύματα απ’ όπου πέρασε, αλλά το Χέιλυμπερυ ήταν ο πρώτος και τελευταίος του έρωτας. Αφού τελείωσε τις σπουδές στην Οξφόρδη, πήγε κατευθείαν στο Χέιλυμπερυ Κλαμπ στο Στέπνυ, ένα από τα σκληρότερα μέρη του Ανατολικού Λονδίνου (East End), και εγκαταστάθηκε εκεί. Κάθε βικτοριανό δημόσιο σχολείο που σεβόταν τον εαυτό του είχε το δικό του Κλαμπ στις φτωχογειτονιές. Οι εύποροι απόφοιτοι άφηναν τα θρανία τους στο City και πήγαιναν να παίξουν πινγκ-πονγκ και ποδόσφαιρο με τα μη προνομιούχα αγόρια. Η ειδικότητα του Κλεμ ήταν να υποβάλλει την παρέα του σε στρατιωτικά γυμνάσια, και χάρις σε αυτήν έγινε υπολοχαγός στην Εθνοφρουρά. Παρέμεινε αφοσιωμένος στο Κλαμπ μέχρι και το 1914. Όταν η παρέα κατατάχθηκε στον στρατό, κατατάχθηκε και αυτός. Κανείς δεν θα μπορούσε να γνωρίζει καλύτερα από πρώτο χέρι την ένταση του πατριωτισμού της εργατικής τάξης και τον εξωπραγματικό χαρακτήρα της μαρξιστικής φαντασίωσης ότι οι εργάτες του κόσμου θα ενώνονταν για να αποτρέψουν έναν παγκόσμιο πόλεμο μεταξύ των ιμπεριαλιστών: «Φυλή, γλώσσα, χρώμα, θρησκεία και ιστορία είναι πράγματα πολύ επίμονα, και δεν εξαφανίζονται μ’ ένα άγγιγμα από μαρξιστικό μαγικό ραβδί», έγραφε 30 χρόνια αργότερα. Κανείς δεν θα μπορούσε να νιώθει μεγαλύτερο πάθος για την πατρίδα του από τον Κλεμ: «Αγαπώ την Αγγλία και μου είναι ιδιαίτερα αγαπητό το άσχημο Ανατολικό Λονδίνο, περισσότερο απ’ όσο θα μπορούσα να περιγράψω». Από τους πρωθυπουργούς του 20ού αιώνα, μόνο τον Στάνλεϋ Μπάλντουιν είχε συγκινήσει μέχρι τοιαύτης ευγλωττίας το τοπίο της πατρίδας του. Στην περίπτωση όμως του Άττλη, δεν επρόκειτο τόσο για φόρο τιμής προς ένα φανταστικό αγροτικό παρελθόν: η γη των πατέρων του δεν ήταν μόνο η αυθεντική Αγγλία της Φύσης, δέντρα, φράχτες από θάμνους, χλωρό χορτάρι και το ανάγλυφο του εδάφους, αλλά επίσης η μεταβατική Αγγλία του 20ού αιώνα με τους σιδηροδρόμους, τις πόλεις και τους φωταγωγημένους δρόμους· πάνω απ’ όλα, τα φωτισμένα πεζοδρόμια που λαμπυρίζουν υγρά στη βροχή. Τα πιο έντονα συναισθήματά του ο Άττλη τα διοχέτευε στην ποίηση που διάβαζε και έγραφε. Ο Μπιου ξαναζωντανεύει εκείνα τα συναισθήματα τιτλοφορώντας τα κεφάλαιά του με αποσπάσματα από τους αγαπημένους στίχους του Άττλη, από το “Recessional” του Κίπλινγκ ώς το The Hunting of the Snark[14], στροφές από το οποίο παρέθεταν ο ένας στον άλλον, Τσώρτσιλ και Άττλη, ταυτίζοντας τους συναδέλφους τους πολιτικούς με τον Beaver (Κάστορα) ή τον Barrister (Δικηγόρο). Αντίθετα, ο Άττλη ήταν αδιάλλακτα εχθρικός προς τις ασυναρτησίες της οργανωμένης θρησκείας. Συγκεκριμένα, περιγελούσε «την ανοησία του κλήρου» της Εκκλησίας της Αγγλίας, έχοντας βιώσει την έσχατη προσποίησή της στα πρόσωπα των ιερέων του στρατού στον Μεγάλο Πόλεμο. Οι αγαπημένοι του ποιητές ήταν όλοι εχθροί του κλήρου, αν όχι ενεργά άθεοι: Μπλέηκ, Κητς, Σέλλεϋ, Σουίνμπερν, Χάρντυ (του οποίου πάντως προτιμούσε τα μυθιστορήματα του Ουέσσεξ). Αργότερα στη ζωή του τον απορρόφησε ο Γίββων, διαβάζοντας στο Τσέκερς[15] το οκτάτομο έργο του Η παρακμή και πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που είχε αφήσει εκεί ο Τσώρτσιλ. Εντρυφούσε επίσης στα διεγερτικά του νου δοκίμια του Σέσιλ Ντελίλ Μπερνς[16], σπουδαστή καθολικού σεμιναρίου που εγκατέλειψε τον καθολικισμό και έγινε ο επίσημος γκουρού της South Place Ethical Society[17]. Λοχαγός στο 6ο Σύνταγμα του Νότιου Λάνκασιρ το 1915, ο Άττλη πέρασε κουλουριασμένος τρεις εβδομάδες υπό τους τουρκικούς βομβαρδισμούς σε εκείνη τη στενή λωρίδα άμμου στην Καλλίπολη. Εκεί έγραψε το «Λάβετε θέσεις» [18]. Από σκαλί σε όρυγμα φιγούρες στριμωγμένες έρποντας Χασμουριούνται[19] και την Αγγλία ονειρεύονται· η ξιφολόγχη αστράφτει… Και ρατ-τατ-τατ, πολυβόλα αναγγέλλουν Μια μέρα ακόμη ζέστης και σκόνης και μύγας. Δεν πρόκειται για Όουεν ή Σασσούν[20]· ούτε κι αμελητέο εντελώς ωστόσο. Ως αξιωματικός του Πεζικού, ο Άττλη γρήγορα ανέπτυξε αρετές για τις οποίες αργότερα στην πολιτική έγινε διάσημος: την απαρέγκλιτη επιμέλεια και αφοσίωση στο καθήκον, τη δραστήρια επιτέλεση κάθε έργου και μια ζωηρή ανυπομονησία. Καθώς άρχισε να χιονίζει, και από τα χαρακώματα των υψωμάτων άρχισαν να μεταφέρουν όσους είχαν υποστεί κρυοπαγήματα, αμέσως ο λοχαγός Άττλη αναγνώρισε τον κίνδυνο που διέτρεχε ο λόχος του: Για να ζεστάνει τους άνδρες του, που έτρεμαν απ’ το κρύο, τους διέταξε να αρχίσουν επιτόπιο τροχάδην, και επέτρεψε να πίνουν το ρούμι που τους είχε διανεμηθεί. Τους έβαλε να σκάβουν νέα ορύγματα, μοίρασε καύσιμα και βενζίνη και άναψε φωτιές σε παλιά μεταλλικά δοχεία[21] που είχαν μαζέψει από την παραλία. Ύστερα διέταξε επιθεώρηση των ποδιών και υποχρέωσε όλους τους άνδρες με μουλιασμένα πόδια να τα τρίψουν με χιόνι ώστε να βεβαιωθεί ότι το αίμα κυκλοφορούσε. Όταν έφτασε η στιγμή της αναπόφευκτης εκκένωσης, εκείνος και ο αντιστράτηγος Φρέντερικ Μοντ ήταν οι τελευταίοι άνδρες που εγκατέλειψαν τις ακτές στη διάρκεια του μόνου αποτελεσματικού μέρους της όλης καταστροφικής εκστρατείας. Ο Άττλη εξακολουθούσε να πιστεύει ότι, αν είχε διεξαχθεί και υποστηριχθεί κατάλληλα, η εκστρατεία στην Καλλίπολη θα είχε επιτύχει. Καθώς όλο και λιγότεροι είχαν πια αυτή την άποψη, η πεποίθησή του οδήγησε σε έναν σταθερό σύνδεσμο με τον Τσώρτσιλ, ο οποίος ως πολιτική κεφαλή του Πολεμικού Ναυτικού είχε προωθήσει την ιδέα και είχε υποστηρίξει την εκστρατεία εξαρχής μέχρι τέλους. Ο Έρνεστ Μπέβιν με τον Κλέμεντ Άττλη τον Ιούλιο 1945. Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Μερικούς μήνες αργότερα ο Άττλη βρέθηκε στη σφοδρή μάχη της Κουτ αλ Αμαρά[22] στη Μεσοποταμία, όπου οδήγησε τους άνδρες του έξω απ’ τα χαρακώματα κρατώντας την κόκκινη σημαία του Νότιου Λάνκασιρ και τραυματίστηκε στα οπίσθια από φίλια πυρά. Έγραψε στον αδελφό του Τομ, που αντιμετώπιζε φυλάκιση ως αδιάλλακτος αντιρρησίας συνείδησης: «Θα ήταν ενδιαφέρον για τους συντρόφους να γνωρίζουν ότι χτυπήθηκα ενώ κρατούσα την κόκκινη σημαία προς τη νίκη». Ο Τομ καταδικάστηκε τελικά σε περιορισμό στην απομόνωση και βρισκόταν στη φυλακή του Ουάντσγουερθ ενόσω ο Κλεμ ανάρρωνε από τα τραύματά του στο παρακείμενο Νοσοκομείο του Ουάντσγουερθ. Η μητέρα τους Έλλεν σχολίασε: «Δεν ξέρω για ποιον από τους δύο γιους μου είμαι πιο περήφανη». «Άνθρωποι των προαστίων»; Ο χαρακτηρισμός φαίνεται μάλλον ανεπαρκής για να περιγράψει τους Άττλη. Όταν το 1922 εκλέγεται μέλος του Κοινοβουλίου στην εκλογική περιφέρεια του Λάιμχαουζ (ο πρώτος απόφοιτος της Οξφόρδης που έγινε μέλος του Κοινοβουλίου εκ μέρους των Εργατικών), οι απόψεις και ο χαρακτήρας του Άττλη είχαν πλέον διαμορφωθεί πλήρως. Στην πραγματικότητα, είχαν σε μεγάλο βαθμό διαμορφωθεί ήδη το 1914. Έγραφε στον Τομ: «Δεν διαπιστώνω ότι κατά τη διάρκεια του Πολέμου άλλαξε πολύ ο τρόπος που βλέπω τα πράγματα, αν και νομίζω ότι έχω αποκτήσει ελαφρώς καθολικότερη αντίληψη». Ο Μπιου ορθά εφιστά την προσοχή στη λεπτολόγο ακρίβεια εκείνης της τελευταίας φράσης. Η αντίληψη του Άττλη περί σοσιαλισμού αναπτύχθηκε μέσα από ένα ιδανικό ισότιμης ιθαγένειας, συμμετοχής όλων στην επιδίωξη του κοινού καλού. Αναγνώριζε τη συνεισφορά του φιλελευθερισμού, αλλά το ιδεώδες του φιλελευθερισμού είχε φάει πια τα ψωμιά του. Είχε έρθει η ώρα ενός παγκόσμιου κράτους που θα περιλάμβανε όλες τις κοινωνικές τάξεις και θα προστάτευε την «ευημερία» τους, με κάθε έννοια εκείνης της θαυμάσιας παλιάς αγγλοσαξονικής λέξης (welfare). Είχε αρχίσει να σκέπτεται κάπως έτσι αφότου άρχισε να διαβάζει Ουίλιαμ Μόρρις και συγκεκριμένα το μυθιστόρημά του Νέα από πουθενά[23] (1897). Αλλά θεώρησε τελικά τον παράδεισο του τεχνίτη της υπαίθρου που περιγράφει ο Μόρρις μη ρεαλιστικό και ολίγον καταπιεστικό, και έτσι επέστρεψε σε μια ελαφρώς προγενέστερη ουτοπία, εκείνη του Κοιτώντας το παρελθόν[24] του Έντουαρντ Μπέλλαμυ (1887), η οποία αγκάλιαζε τον αστικό βίο και καλωσόριζε την εκμηχάνιση ως απελευθέρωση από τον εξουθενωτικό μόχθο. Υπήρχε ένα ακόμη όραμα που κέντρισε το ενδιαφέρον του Άττλη μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: τα «Δεκατέσσερα Σημεία»[25] του Γούντροου Ουίλσον. Δημοκρατία, αυτοδιάθεση, ανοικτές συμφωνίες, ελεύθερο εμπόριο, Κοινωνία των Εθνών – όλα συνυφασμένα στον καμβά του Άττλη. Έγινε ισόβιος θαυμαστής της πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και των Αμερικανών, χωρίς ίχνος του αντιαμερικανισμού που μόλυνε αργότερα την Αριστερά. Εξ ου και κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου υπήρξε πρόθυμος εταίρος της Δυτικής Συμμαχίας και της σφυρηλάτησης του ΝΑΤΟ. Η αποστροφή της Αμερικής για τον σοσιαλισμό ποτέ δεν αποδυνάμωσε την αφοσίωσή του. Και η αφοσίωση ήταν η πρώτη αρετή που έκανε τον Άττλη αγαπητό σε κάθε λογής ανθρώπους: λιμενεργάτες του Ανατολικού Λονδίνου, ανθρακωρύχοι του Ντάραμ, συνδικαλιστές μέλη του Κοινοβουλίου (αν και όχι μεσοαστοί διανοούμενοι σοσιαλιστές όπως ο Χάρολντ Λάσκι[26]), και αμερικανοί πολιτικοί από τον Τρούμαν μέχρι τον τελευταίο – όλοι τους ένιωθαν ότι μπορούν να βασίζονται στον Κλεμ. Εξίσου σταθερός ήταν και στην προσωπική του εκδοχή για τον σοσιαλισμό, που ήταν ανοιχτόκαρδη και απλή. Δεν ενδιαφερόταν και πολύ για τον Σίντνυ Γουέμπ[27]. Αναπολώντας το εργατικό κίνημα πριν το 1914, συλλογίστηκε: «Ήμασταν τότε υπερβολικά γουεμπικοί – σίγουρα εγώ ήμουν, μ’ έναν μοιραίο έρωτα για τις στατιστικές και για μια καθαρή κοινωνική δομή». Πάντως δεσμευτήκαμε σταθερά στο Σύνταγμα του 1918 που σχεδίασε ο Γουέμπ, του περίφημου Άρθρου IV (για την ακρίβεια IV.4) συμπεριλαμβανομένου: Να εξασφαλίσουμε για τους εργαζόμενους χειρώνακτες ή εργάτες του πνεύματος πλήρη τον καρπό της εργασίας τους και τη δικαιότερη δυνατή διανομή του επί τη βάσει της κοινής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, διανομής και ανταλλαγής, και του βέλτιστου δυνατού συστήματος λαϊκής διακυβέρνησης και ελέγχου κάθε βιομηχανικού κλάδου ή υπηρεσίας. Είκοσι χρόνια αργότερα, στο The Labour Party in Perspective [Προοπτική του Εργατικού Κόμματος (1937)], ο Άττλη παρέθετε τους κομματικούς στόχους του 1918, επιμένοντας ότι ήταν «κατά προσέγγιση όπως ισχύουν σήμερα» (και πράγματι συνέχισαν να ισχύουν μέχρι το 1995, όταν ο Τόνυ Μπλαιρ κατόρθωσε με μεγάλη δυσκολία να πείσει το Κόμμα να τους αμβλύνει). Ο Άττλη πάντως το εννοούσε. Εντός τριών ετών από τότε που έγινε πρωθυπουργός, «οι δεσπόζουσες κορυφές της οικονομίας» (φράση που πρώτος χρησιμοποίησε ο Λένιν) ήταν όλες στα χέρια του κράτους: κάρβουνο, φυσικό αέριο, ηλεκτρική ενέργεια, σιδηρόδρομοι, οδικές μεταφορές και η Τράπεζα της Αγγλίας, με τον σίδηρο και το ατσάλι να περιμένουν τη σειρά τους. Όλα αυτά έχουν τώρα επιστραφεί στον ιδιωτικό τομέα, τα περισσότερα επί Θάτσερ και στις περισσότερες περιπτώσεις με μετρήσιμα οφέλη για τον καταναλωτή (ιδιαίτερα το νερό και οι τηλεπικοινωνίες, που ανήκαν στο κράτος πριν από τον Άττλη). Όσο για το κάρβουνο, βασιλιά κάποτε της βρετανικής βιομηχανίας, όμως τώρα σχεδόν ανύπαρκτο, είναι δύσκολο να εικάσει κανείς τι ακριβώς θα είχε συμβεί χωρίς την αντεπανάσταση των Τόρις. Ανθρακωρυχεία είχαν ήδη αρχίσει να κλείνουν κατά δεκάδες υπό το Εθνικό Συμβούλιο Άνθρακα. Η πιο εύλογη εικασία είναι ότι η μείωση της παραγωγής δεν θα ήταν τόσο ραγδαία εάν η βιομηχανία άνθρακα είχε παραμείνει κρατική. Η κληρονομιά των χρόνων του Άττλη που επιβιώνει είναι το τετραμερές σύστημα πρόνοιας που στήθηκε μέσα σε μια χρονιά, το 1948: εθνικό σύστημα υγείας, εθνική ασφάλιση για συντάξεις και επιδόματα ασθενείας, εθνικό σχέδιο για τα εργατικά ατυχήματα, και εθνική αρωγή για τους πολύ φτωχούς. Αυτά παραμένουν στο επίκεντρο του βρετανικού κοινωνικού συστήματος και, μολονότι έχουν σε μεγάλο βαθμό τροποποιηθεί, σμιλευτεί, μεταρρυθμιστεί και αλλάξει περιτύλιγμα από τις κυβερνήσεις που ακολούθησαν, ποτέ δεν έχουν θεμελιωδώς αμφισβητηθεί. Η εκθαμβωτική μασκαράτα του Ντάννυ Μπόυλ στην τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου το 2012, με τις φάλαγγες των νοσοκόμων που παρέλαυναν, αντανακλούσαν τον συνεχιζόμενα κεντρικό ρόλο του Εθνικού Συστήματος Υγείας (NHS) στις ευαισθησίες του έθνους. Ήταν ένα θέαμα αφιερωμένο στον Άττλη. Όλα αυτά είναι πιθανό να θεωρηθούν αποτέλεσμα πατριωτικής συναίνεσης σφυρηλατημένης στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε τελευταία ανάλυση, οι βάσεις είχαν τεθεί από τους υπουργούς των Τόρις στον συνασπισμό της εποχής του πολέμου, όπως τον σερ Χένρυ Ουίλλινκ (υγεία) και τον Ρ.Α. Μπάτλερ (εκπαίδευση), και από Φιλελεύθερους όπως τον σερ Ουίλιαμ Μπέβεριτζ (κοινωνική ασφάλιση) και τον Τζων Μέυναρντ Κέυνς (μακροοικονομία). Είναι αλήθεια επίσης ότι σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 επικρατούσε μια τάση συγχώνευσης οργανισμών σε εθνικό επίπεδο, όπως συνέβη με τις εταιρείες της British Airways και το BBC. Στο βιβλίο του Χάρολντ Μακμίλλαν The Middle Way [Η μέση οδός (1938)] μπορεί κανείς να βρει πολλά κοινά σημεία με τον τρόπο σκέψης του Άττλη. Αυτές όμως οι βάσιμες επιφυλάξεις οφείλουν να παραχωρήσουν τα πρωτεία στις προσπάθειες του ίδιου του Άττλη, ως αντιπροέδρου του Τσώρτσιλ στον συνασπισμό, να προλειάνει το έδαφος για μια μεταπολεμική συμφωνία του είδους που, προς απογοήτευσή του, δεν είχε ακολουθήσει μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Συχνά τοποθετούσε διακριτικά τα απαραίτητα στοιχεία στη θέση τους πίσω από την πλάτη του Τσώρτσιλ, όχι όμως και παρά τη θέλησή του, γιατί ο Τσώρτσιλ διατηρούσε αρκετές από τις φιλελεύθερες τάσεις του ώστε να συναινεί στη γενική κατεύθυνση. Το μόνο ζώο με το οποίο δεν έχω δει να παρομοιάζουν τον Άττλη είναι ο τυφλοπόντικας, αναλογία που τόσο αγαπούσε ο Καρλ Μαρξ. Στη Βρετανία τουλάχιστον, ο πιο αδιάλλακτος αντιμαρξιστής της Αριστεράς τρύπωσε μακρύτερα και βαθύτερα από τους αντιπάλους του. Όταν το 1949 επανεκδόθηκε Η προοπτική του Εργατικού Κόμματος, ο ανταποκριτής της Washington Post έγραψε την εξυπνάδα ότι ούτε το Mein Kampf δεν είχε δώσει πιο ακριβή ένδειξη των απώτατων προθέσεων του συγγραφέα. Απ’ την αρχή ως το τέλος πάντως, ο Άττλη επέμενε ότι παρέμενε οπαδός της δημοκρατίας και της πολυφωνίας: «Είμαι επίσης υπέρ της ποικιλίας και εντελώς αντίθετος στην κατάργηση των παλαιών παραδόσεων και στην ισοπέδωση των πάντων σε μια ανιαρή ομοιομορφία». Από τις πρώτες ημέρες του στο Ανατολικό Λονδίνο υπήρξε ακλόνητα εχθρικός προς τον μαρξισμό στη θεωρία και προς τον κομμουνισμό στην πράξη, επειδή είχε εξοικειωθεί με τις ωμές και δόλιες τακτικές των κομμουνιστών στα εργατικά συνδικάτα. Το 1950, προς το τέλος της πρωθυπουργίας του, εκείνος πρώτος, και όχι όπως νόμιζε ο πολύς κόσμος η Μάργκαρετ Θάτσερ, προειδοποίησε το κοινό να φυλάγεται από «τον εσωτερικό εχθρό», δηλαδή, την κομμουνιστική διείσδυση στα εργατικά συνδικάτα. Κανείς από τους αντιπάλους του στην Αριστερά δεν υπήρξε τόσο σκληρός. Όχι μόνο στην ανένδοτη προσήλωση στις αρχές του, αλλά επίσης στον αμείλικτο χαρακτήρα του, που δεν δίστασε ποτέ να ξεδιπλώνει σε πόλεμο και ειρήνη. Στη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου της 15ης Μαΐου 1940, ήταν ένας από τους θερμότερους υπέρμαχους επιθετικής στρατηγικής βομβαρδισμού της Γερμανίας, ακόμη και αν προξενούσε μεγάλης κλίμακας απώλειες αμάχων – πράγμα που συνέβη το ίδιο εκείνο απόγευμα όταν η RAF εξαπέλυσε 100 βομβαρδιστικά στην πρώτη μεγάλη επιδρομή εναντίον του Ρουρ, οι πόλεις του οποίου επρόκειτο να μετατραπούν σε ερείπια σε ποσοστό 80% μέχρι το τέλος του Πολέμου. Πρόθυμα ανέλαβε την υπουργική ευθύνη για τη δημιουργία αποθεμάτων τόνων δηλητηριωδών αερίων, που επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν σε περίπτωση εισβολής στη Βρετανία. Χρόνια αργότερα, κατέστησε σαφές ότι δεν θα είχε κανέναν δισταγμό να τα χρησιμοποιήσει. Όταν ο Πόλεμος τελείωσε, ο Άττλη ακολούθησε σθεναρή γραμμή υπέρ του διαμελισμού του γερμανικού κράτους, αν και δεν έφτασε στο σημείο να υποστηρίξει το σχέδιο του Χένρυ Μόργκενταου για αποβιομηχανοποίηση της γερμανικής υπαίθρου. Υποστήριξε ολόψυχα τον Τρούμαν για τη ρίψη της ατομικής βόμβας και ευθύς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η Βρετανία πρέπει να έχει δικά της ατομικά όπλα και να είναι έτοιμη να τα χρησιμοποιήσει. Φοβούμενος μήπως οι συνάδελφοί του στο Εργατικό Κόμμα δεν τον υποστήριζαν, οργάνωσε μια μυστική υπουργική επιτροπή, την GEN 163, με σκοπό να εγκρίνει την έναρξη εργασιών προτού προλάβει οποιαδήποτε ένσταση να διατυπωθεί. Η επιτροπή συνήλθε μόνο μία φορά, στις 8 Ιανουαρίου 1947, και για τις αποφάσεις της δεν ενημερώθηκε το Υπουργικό Συμβούλιο, ούτε τότε ούτε αργότερα. Με παρόμοιο τρόπο, ούτε το Υπουργικό Συμβούλιο ούτε το Κοινοβούλιο συνέβη να ακούσουν για την συμφωνία του Άττλη με τον Τζέημς Φόρρεσταλ, τον υπουργό Αμύνης των ΗΠΑ, να σταθμεύσουν τρία σμήνη μεγάλων βομβαρδιστικών επί βρετανικού εδάφους. Όταν η κορεατική διένεξη ήταν προ των πυλών, μπορούσε κανείς με ασφάλεια να προεξοφλεί τη συμμετοχή της Βρετανίας του Άττλη, μολονότι το κόστος επανεξοπλισμού επρόκειτο να αποτελέσει μείζονα παράγοντα της αποτυχίας των Εργατικών στις εκλογές του 1951.[28] Στη σκληράδα συγκρινόταν μονάχα με τον ίδιο τον Τσώρτσιλ. Ωστόσο μέχρι σήμερα, το ποντίκι παραμένει στη σκιά του λιονταριού. Ακόμη και η σύντομη παρουσίαση στο εξώφυλλο του βιβλίου του Μπιου αφιερώνει αρκετές προτάσεις μιλώντας για τον Τσώρτσιλ, προτού συνεχίσει με τον ισχυρισμό ότι στην πραγματικότητα ο Άττλη είχε ίσως υπάρξει ο πιο σημαντικός ηγέτης. Θα μπορούσαμε όμως να προχωρήσουμε. Χωρίς τον Άττλη, ο Τσώρτσιλ ίσως να μην είχε γίνει καν πρωθυπουργός, και θα τον θυμόμασταν σήμερα ίσως μονάχα σαν μια αλλοπρόσαλλη προσωπικότητα υπεύθυνη για μια σειρά εσφαλμένων εκτιμήσεων με καταστροφικά αποτελέσματα: Καλλίπολη, επιστροφή στον κανόνα του χρυσού, αντίδραση στην ανεξαρτησία της Ινδίας, και, ίσως εκείνο που εγκυμονούσε τους περισσότερους κινδύνους, ανηλεή βομβαρδισμό της Μεσοποταμίας τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1920, οι συνέπειες του οποίου μας κατατρύχουν μέχρι σήμερα[29]. Όσο διάστημα ο ειρηνιστής Τζωρτζ Λάνσμπερυ ήταν επικεφαλής του Εργατικού Κόμματος, ο Άττλη υποστήριξε πιστά τη θέση του κατά του επανεξοπλισμού. Αφού όμως τον διαδέχθηκε το 1935 –διαδοχή όχι τόσο απίθανη όσο οι μεταγενέστεροι έχουν αποφασίσει να θεωρούν–, οι Εργατικοί άρχισαν να γίνονται σθεναροί αντίπαλοι της πολιτικής κατευνασμού και υπέρμαχοι του επανεξοπλισμού. Στο πλαίσιο της διαδικασίας αυτής, ο Άττλη αμέσως πρόσφερε την απαρέγκλιτη υποστήριξή του προς την Ισπανική Δημοκρατία και δεν δίστασε να επισκεφθεί το μέτωπο, όπου χαιρέτισε με σφιγμένη γροθιά τον Λόχο του Συνταγματάρχη Άττλη[30] της Διεθνούς Ταξιαρχίας. Η χειρονομία αυτή έδωσε την ευκαιρία στον γερουσιαστή Τζόζεφ Μακάρθυ να κερδίσει κάποια δημοσιότητα στον Τύπο, ωστόσο ποτέ δεν φαντάστηκε κανείς τον Άττλη συνοδοιπόρο. Το 1938 Τσώρτσιλ και Άττλη βρίσκονταν σε μυστική συνεννόηση. Για τον Άττλη, η Συμφωνία του Μονάχου ήταν «μία από τις μεγαλύτερες διπλωματικές ήττες που έχουν υποστεί ποτέ τούτη η χώρα και η Γαλλία». Έτσι ξεκίνησε μια έντονη διαδικασία μέσω της οποίας ο Άττλη έγινε ο άνθρωπος που κινούσε τα νήματα. Είναι αλήθεια ότι ο Τσώρτσιλ είναι εκείνος που ίσως έχει τελικά αναδειχθεί ο κορυφαίος από ένα σωρό αναποφάσιστους υπουργούς των Τόρις, αλλά στην υποστήριξη των Εργατικών οφείλεται η γρήγορη και αποφασιστική επιχείρηση αντικατάστασης του Νέβιλ Τσέιμπερλαιν από τον ίδιο. Και ο Τσώρτσιλ αυτό ποτέ δεν το ξέχασε. Όσο και αν ακούγεται παράδοξο, το βιβλίο του Μπιου χάνει κάποια από την προηγούμενή του ζωντάνια και ένταση στα κεφάλαια που καλύπτει τις κυβερνήσεις του Άττλη. Η περιγραφή της εσωτερικής πολιτικής σκηνής στα τέλη της δεκαετίας του 1940 είναι κάπως ανιαρή. Ο Μπιου δεν παρουσιάζει με γλαφυρότητα, όπως ο Ντέιβιντ Κύναστον στο Βρετανία της λιτότητας [Austerity Britain (2007)], τις πιο ζοφερές πλευρές της διακυβέρνησης Άττλη, τη φυσική και ηθική εξάντληση, τις ουρές, τα συσσίτια, τη γραφειοκρατία, τις ελλείψεις καυσίμων και, διόλου ασήμαντο, τη δραματική υποτίμηση της αγγλικής λίρας το 1949, την οποία βίωσαν οι Βρετανοί σαν εθνική ταπείνωση, αν και στην πραγματικότητα αποτέλεσε σανίδα σωτηρίας. Ο Μπιου αναφέρει μονάχα εν παρόδω εκείνους –όπως ο Κορρέλλι Μπάρνετ στον Έλεγχο του πολέμου [The Audit of War (1987)] και στη Νίκη που χάθηκε: Βρετανικά όνειρα, βρετανικές πραγματικότητες 1945-1950 [The Lost Victory: British Dreams, British Realities 1945-1950 (1995)]– που ισχυρίζονται ότι η Βρετανία κατασπατάλησε τους περιορισμένους πόρους της στην κοινωνική πρόνοια μάλλον παρά στην επείγουσα ανοικοδόμηση όπως επιδίωξαν Γαλλία και Γερμανία. Ούτε εξετάζει ο Μπιου ένα ανεπαίσθητα διαφορετικό επιχείρημα: ότι μια κυβέρνηση που απελευθέρωσε την οικονομία με μεγαλύτερη τόλμη –όπως ο Χάρολντ Ουίλσον ξεκίνησε να το κάνει το 1948 όταν έριξε στην πυρά εκατοντάδες ελέγχους (bonfire of controls), και στηρίχθηκε περισσότερο στην ελεύθερη οικονομία και λιγότερο στην κυβερνητική διεύθυνση και στον έλεγχο– θα μπορούσε να είχε αναζωογονήσει το ζωικό πνεύμα[31] όχι μονάχα των επιχειρηματιών, αλλά και του κοινού. Οι Εργατικοί κέρδισαν πράγματι την ευρύτερη λαϊκή ψήφο που τους δόθηκε ποτέ το 1950 και το 1951 (αν και οι Συντηρητικοί παρ’ όλα αυτά μετά τις εκλογές του 1951 βρέθηκαν με κοινοβουλευτική πλειοψηφία, και ο Άττλη παραιτήθηκε από πρωθυπουργός), αλλά μήπως θα τα είχαν καταφέρει ακόμα καλύτερα εάν είχαν ανταποκριθεί στην καθολική επιθυμία για μεγαλύτερη οικονομική ελευθερία κινήσεων; Όπως και ο Άττλη, ο Μπιου φαίνεται ότι διστάζει να υπεισέλθει σε οικονομικές διαμάχες και αξιολογήσεις. Στην πραγματικότητα ο Άττλη ήταν εξαιρετικά αδιάφορος για το εμπόριο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, ακόμη περισσότερο αδιαφορούσε για την κατανάλωση. Αν μισό ποτήρι σέρι ήταν αρκετό για τον ίδιο και τους επισκέπτες του, γιατί να μην είναι αρκετό και για οποιονδήποτε άλλον; Για τον Άττλη, η λιτότητα δεν ήταν απλώς αναγκαιότητα των καιρών, ήταν προσωπική του ενστικτώδης προτίμηση. Πράγμα που ίσως εξηγεί γιατί οι επόμενες γενιές επέλεξαν να διατηρούν θερμότερη την ανάμνηση του Τσώρτσιλ, με τα πούρα του και το μπράντι του και τα άλογα του ιπποδρόμου. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2018 — Μετάφραση-σημειώσεις: Μάνος Βασιλάκης [1] Thomas Malcolm Muggeridge (1903-1990). Βρετανός δημοσιογράφος και σατιρικός συγγραφέας. [2] Edward Hugh John Neale Dalton (1887-1962). Βρετανός οικονομολόγος και πολιτικός του Εργατικού Κόμματος. Υπουργός Οικονομικών (Chancellor of the Exchequer) την περίοδο 1945-1947. Συνετέλεσε στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής των Εργατικών της δεκαετίας του 1930 ως υπέρμαχος του επανεξοπλισμού ενόψει της γερμανικής απειλής. Αντίθετος της πολιτικής κατευνασμού του πρωθυπουργού Νέβιλ Τσέιμπερλαιν το 1938. [3] Sir Harold George Nicolson (1886-1968). Βρετανός πολιτικός, διπλωμάτης, δημοσιογράφος και συγγραφέας. [4] Σοσιαλδημοκρατικό δεκαπενθήμερο (και όχι εβδομαδιαίο) περιοδικό. Ιδρύθηκε και κυκλοφόρησε το 1937 στο Λονδίνο. Ανεξάρτητο, αλλά συνήθως υποστήριζε το Εργατικό Κόμμα από τα αριστερά. Από τις 14.1.2018 συνεχίζει μόνο διαδικτυακά (www.tribunemagazine.org). [5] “Minor public school morality”. Public schools στην Αγγλία ονομάζονται τα ιδιωτικά σχολεία. Ο όρος minor («κοινό») αφορά σχεδόν όλα εκτός από τα λίγα διάσημα (major). Τα δημόσια σχολεία δωρεάν φοίτησης ονομάζονται “state schools”. [6] John Calvin Coolidge Jr. (1872-1933), 30ός Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών (1923-1929), ο επιλεγόμενος και «Σιωπηλός Καλ» (Silent Cal). [7] Starter: δρομέας ή ίππος, στον στίβο ή στις ιπποδρομίες, που κρίνεται άξιος να λάβει μέρος, χωρίς όμως να θεωρείται ούτε φαβορί ούτε αουτσάιντερ για τη νίκη. [8] Edward Palmer Thompson (1924-1993). Βρετανός μαρξιστής ιστορικός και συγγραφέας. [9] Raymond Henry Williams (1921-1988). Ουαλός θεωρητικός του Μαρξισμού, ακαδημαϊκός, συγγραφέας και κριτικός. [10] Ralph Miliband (1924-1994). Βρετανός μαρξιστής κοινωνιολόγος, ακαδημαϊκός και συγγραφέας. [11] Ξεκινώντας για τον διορισμό του 1950, το αυτοκίνητο ήταν 12 ετών, είχε διανύσει 71.604 χλμ. και έφερε τις γρατζουνιές από τα τρακαρίσματα της Βάιολετ, μας πληροφορεί ο Τζων Μπιου στο βιβλίο. [12] British Social Attitudes Survey (BSA). Ετήσια στατιστική έρευνα που διεξάγει στη Μεγάλη Βρετανία το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (National Centre for Social Research) από το 1983. [13] Whippet: φυλή σκύλων, λεπτόσωμη και ταχύτατη, εξ ου και προτιμάται στις κυνοδρομίες. [14] Ελληνική έκδοση: Λούις Κάρολ, Το κυνήγι του Φιρχαρία, Ύψιλον, Αθήνα 1993. [15] Chequers ή Chequers Court. Η εξοχική κατοικία του πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου. [16] Cecil Delisle Burns (1879-1942). Άγγλος συγγραφέας, άθεος, αντικληρικαλιστικής, εκφραστής μιας κοσμικής ιδεολογίας. [17] Σήμερα ονομάζεται The Conway Hall Ethical Society. Θεωρείται ο αρχαιότερος εν λειτουργία οργανισμός ελεύθερης σκέψης στον κόσμο. [18] «Stand to (order / arms)». Λάβετε θέσεις μάχης. Ειδικότερα, στις μάχες χαρακωμάτων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το παράγγελμα καλούσε τους άνδρες να ανέβουν από τον σκαμμένο βαθύτερα διάδρομο των χαρακωμάτων στο σκαλί πυρός (firestep), από όπου μπορούσαν να βλέπουν και να πυροβολούν πάνω από το παραπέτο. [19] Η ανία είναι χαρακτηριστική της ζωής στα χαρακώματα. [20] Wilfred Edward Salter Owen (1893-1918). Ο κορυφαίος άγγλος ποιητής του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Επηρεάστηκε από τον Ζήγκφριντ Σασσούν (Siegfried Loraine Sassoon, 1886-1967). Αντίθετος στην κοινή αντίληψη του πολέμου και των πατριωτικών στίχων ποιητών όπως ο θαμμένος στη Σκύρο Ρούπερτ Μπρουκ (Rupert Brooke, 1887-1915). Βλ. το άρθρο του Άρη Μπερλή «Η Ποίηση βρίσκεται στο Κρίμα του Πολέμου», ARB, τχ. 88 (Οκτ. 2017). [21] Συγκεκριμένα, «biscuit tins»: μεταλλικά κουτιά μπισκότων. [22] ΝΑ της Βαγδάτης, στην ανατολική όχθη του Τίγρη, στο σημερινό Νότιο Ιράκ, όπου η ελληνιστική πόλη Απάμεια. Η πεντάμηνη πολιορκία και κατάληψη της Κουτ από τους Οθωμανούς τον Απρίλιο του 1916 θεωρείται σημαντικότατη ήττα των Βρετανών. [23] News from Nowhere (1890). Κλασικό έργο ουτοπικού σοσιαλισμού και επιστημονικής φαντασίας του καλλιτέχνη και πρωτοπόρου σοσιαλιστή William Morris. Ελληνική έκδοση, Ελεύθερος Τύπος, 1989. [24] Ελληνική έκδοση, εκδόσεις Μέδουσα, 1989. [25] «Fourteen Points». Διάγγελμα του Προέδρου των ΗΠΑ Woodrow Wilson τον Ιανουάριο του 1918. Περιείχε 14 σημεία, όρους ή αρχές μελλοντικών ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων. [26] Harold Joseph Laski (1893-1950). Βρετανός σοσιαλιστής διανοούμενος και συγγραφέας. Καθηγητής στο London School of Economics (1926-1950). Αντίπαλος του Άττλη εντός του Εργατικού Κόμματος. [27] Sidney James Webb (1859-1947). Βρετανός σοσιαλιστής οικονομολόγος. Ένας από τους ιδρυτές του London School of Economics και από τα πρώτα μέλη της Φαβιανής Εταιρείας μαζί με τον Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω. [28] Τον Φεβρουάριο του 1950 οι Εργατικοί υπό τον Άττλη είχαν αποσπάσει το 46,1% των ψήφων και ισχνή πλειοψηφία μόλις 5 βουλευτών. Ο Άττλη προκηρύσσει νέες εκλογές τον Οκτώβριο του 1951 πιστεύοντας ότι θα ενισχυθεί. Πράγματι οι Εργατικοί αύξησαν το ποσοστό τους σε 48,8%, αλλά και οι Συντηρητικοί υπό τον Τσώρτσιλ σε 48%, κερδίζοντας μάλιστα και την πλειοψηφία των εδρών. Έκτοτε το Συντηρητικό Κόμμα παρέμεινε στη εξουσία επί 13 χρόνια. [29] Η εχθρότητα των πληθυσμών της περιοχής προς τη Δύση οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στους βομβαρδισμούς εκείνους. Η Βρετανική Εντολή (Mandatory Iraq) κράτησε από το 1921 έως το 1932. [30] Τον Δεκέμβριο του 1936, 145 βρετανοί εθελοντές σχημάτισαν τον 1ο Λόχο του Μασσαλιώτικου Τάγματος της 14ης Διεθνούς Ταξιαρχίας. Μετά την επίσκεψη του Άττλη τον Δεκέμβριο του 1937, ο Λόχος μετονομάστηκε σε «Major Attlee Company of the International Brigade» προς τιμήν του. [31] Animal spirits. Όρος που έγινε ευρύτερα γνωστός από τον Κέυνς και αναφέρεται στην εμπιστοσύνη, τη ζωτικότητα και την αφελή αισιοδοξία των επενδυτών υπό συνθήκες ελεύθερης οικονομίας, όταν «η προοπτική απωλειών παραμερίζεται […] όπως από τους υγιείς η προοπτική του θανάτου». Έχει αποδοθεί και ως: «ζωικά πνεύματα» ή και «ζωώδη ένστικτα». Βλ. John Maynard Keynes, The General Theory of Employment. Interest and Money. Book III, Chap 12. Section IV.

Κλέμεντ Άττλη: το ποντίκι που βρυχάται

Σύνδεση