Ἡ γνήσια ριζοσπαστικὴ ἀριστερά: τὸ βρετανικὸ Ἐργατικὸ Κόμμα στὴν ἐξουσία, 1945-1951

Ἡ ἱστορία τοῦ βρετανικοῦ λαοῦ εἶχε δείξει ὅτι τὸ καθεστὼς τῆς πολιτικῆς ἐλευθερίας ἦταν τὸ κατάλληλο πλαίσιο γιὰ νὰ ξεδιπλωθοῦν οἱ κοινωνικοὶ ἀγῶνες. 1. Ἡ πολιτικὴ παιδεία τῶν Ἐργατικῶν Ἡ ἀριστερὰ στὴν ἠπειρωτικὴ Εὐρώπη ἀντιμετώπιζε τὸ βρετανικὸ Ἐργατικὸ Κόμμα μὲ ἐπιφύλαξη καὶ συχνὰ μὲ περιφρόνηση. Ἡ ρητορική του ἀπέφευγε τὴν δημαγωγικὴ φαντασμαγορία καὶ τὰ αἰτήματά του πήγαζαν ἀπὸ τὸν κοινὸ νοῦ καὶ τὴν ἐξοικείωση μὲ τὶς συνθῆκες ζωῆς τῆς ἐργατικῆς τάξης ἀπὸ τὴν ὁποία προερχόταν ἡ ἡγεσία του. Τὸ ζητούμενο ἦταν ἡ χειροπιαστὴ καὶ μόνιμη βελτίωση τῆς κατάστασης τῶν ἐργατικῶν στρωμάτων, καὶ ὄχι μιὰ βροντερὴ «ἐπανάσταση τοῦ ἑνὸς σαββατοκύριακου» ὅπως τὸ ἐκφράζει τὸ μανιφέστο τοῦ κόμματος γιὰ τὶς ἐκλογὲς τοῦ Ἰουλίου τοῦ 1945 ‒ ἕνα παραδειγματικὸ κείμενο πολιτικῆς ριζοσπαστικότητας καὶ σωφροσύνης ποὺ ἀκριβῶς ἐξαιτίας αὐτοῦ τοῦ συνδυασμοῦ ἔγινε κοσμοϊστορικὴ πράξη. Ἡ ἱστορία τοῦ βρετανικοῦ λαοῦ εἶχε δείξει ὅτι τὸ καθεστὼς τῆς πολιτικῆς ἐλευθερίας ἦταν τὸ κατάλληλο πλαίσιο γιὰ νὰ ξεδιπλωθοῦν οἱ κοινωνικοὶ ἀγῶνες γιὰ διεύρυνση τῶν δικαιωμάτων καὶ τὴν κοινωνικὴ χειραφέτηση τῶν ἐργατῶν. Ἡ ἀριστοκρατικὴ κυριαρχία περιορίσθηκε δραστικὰ ἀπὸ τὴν πολιτικὴ κατίσχυση τῶν ἀστικῶν τάξεων μετὰ τὴν σημαδιακὴ κοινοβουλευτικὴ μεταρρύθμιση τοῦ 1832. Μέχρι τὸ τέλος τοῦ 19ου αἰώνα εἶχαν ἀρθεῖ τὰ νομικὰ ἐμπόδια γιὰ τὴν ὀργάνωση καὶ πολιτικὴ δράση τῶν ἐργατῶν. Στὸ μέλλον ἔπρεπε νὰ ἐξαργυρωθεῖ ἡ πολιτικὴ χειραφέτηση, γιὰ τὴν ὁποία πρῶτο εἶχε ἀγωνισθεῖ τὸ ἔνδοξο κίνημα τῶν Χαρτιστῶν, μὲ τὴν μορφὴ κοινωνικῶν ἀλλαγῶν ποὺ θὰ περιόριζαν τὴν αὐθαιρεσία τῆς μεγάλης ἰδιοκτησίας. Γι’ αὐτὸ καὶ ἱδρύθηκε στὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰώνα τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα, ἡ πολιτικὴ ἔκφραση τῶν ἐργατικῶν ἑνώσεων, ἀπὸ ἡγέτες τῶν ἀνθρακωρύχων ὅπως ὁ Κὶρ Χάρντυ καὶ ὁ Ράμσαιη Μακντόναλντ. Κι ἔτσι ἀναδείχθηκε τὸ «παράδοξο», γιὰ τοὺς κατὰ κύριον λόγο διανοουμένους ἀρχηγοὺς τῆς ἠπειρωτικῆς ἀριστερᾶς, ὅτι ἡ ἐργατικὴ τάξη τῆς Ἀγγλίας, πάνω στὴν ἐμπειρία τῆς ὁποίας, ὅπως ἐκεῖνος τὴν καταλάβαινε, εἶχε στηρίξει ὁ Μὰρξ τὴν πολιτική του ἐσχατολογία, ποτὲ δὲν ὑπέκυψε στὴν γοητεία τῆς μαρξιστικῆς ἱστορικῆς μεταφυσικῆς. Τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα συμμεριζόταν τοὺς πρακτικοὺς στόχους τοῦ μαρξιστικοῦ κινήματος. Τὸ περίφημο ἄρθρο 4 (Clause 4) τοῦ καταστατικοῦ του, τὸ ὁποῖο καταργήθηκε μονάχα στὴν δεκαετία τοῦ 1990 ἀπὸ τὴν ἡγεσία Μπλαίρ, διακήρυσσε ὅτι σκοπὸς τῆς ἐργατικῆς τάξης εἶναι ἡ κοινωνικοποίηση τῶν μέσων «παραγωγῆς, διανομῆς καὶ ἀνταλλαγῆς» (production, distribution and exchange), μιὰ ὑπόσχεση ποὺ ἐκπληρώθηκε σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τὴν κυβέρνηση τῶν Ἐργατικῶν τοῦ 1945. Ἐκεῖνο ὅμως ποὺ ποτὲ δὲν υἱοθέτησαν οἱ Ἐργατικοὶ ἦταν ἡ ἀντίληψη ὅτι γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτὸ ἦταν ἀναγκαία ἡ «συντριβή» τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας καὶ τῆς ἐλεύθερης οἰκονομίας. Γνώριζαν καλὰ ὅτι τὸ αἴτημα γιὰ τὴν βελτίωση τῆς κοινωνικῆς κατάστασης τῶν ἐργαζομένων ἔβρισκε ἀνταπόκριση σὲ ὅλα τὰ στρώματα, ἀκόμα καὶ μέσα στὴν ἴδια τὴν ἄρχουσα τάξη. Ἀξίζει να θυμηθεῖ κανεὶς ὅτι τὰ στοιχεῖα ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Μὰρξ στὸ Κεφάλαιο γιὰ νὰ θεμελιώσει τὴν ἐξαθλίωση τῶν ἐργατῶν προέρχονται ἀπὸ τὶς ἐπίσημες ἐκθέσεις τῶν ἐπιθεωρητῶν ἐργασίας τῶν φιλελεύθερων κυβερνήσεων τῆς ἐποχῆς. Ἡ ἄθλια αὐτὴ πραγματικότητα ἦταν εὐρέως γνωστὴ (ἀξίζει νὰ διαβάσει κανεὶς ὄχι μόνο τὸν Ντίκενς ἀλλὰ καὶ τὸν Μάθιου Ἄρνολντ). Καὶ εἶχε πυροδοτήσει τὸ αἴτημα γιὰ κοινωνικὴ ἀναμόρφωση σὲ ὅλα τὰ στρώματα, καὶ ἰδίως ἀνάμεσα στὶς χριστιανικὲς ἐκκλησίες. Ἤδη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ ἐμφυλίου πολέμου τὸν 17ο αἰώνα ὁ ἀγγλικὸς «διαφωνῶν» προτεσταντισμὸς (dissenters) ἦταν διαποτισμένος ἀπὸ ἕνα ἐξισωτικὸ κοινωνικὸ φρόνημα. Ἡ ἀγγλικὴ ἐργατικὴ τάξη ἐξακολουθοῦσε νὰ ἐμφορεῖται ἀπὸ αὐτὸ τὸ πνεῦμα τοῦ κοινωνικοῦ χριστιανισμοῦ.[1] Ὁ Κὶρ Χάρντυ δήλωνε χαρακτηριστικά: «Ὁ σοσιαλισμὸς εἶναι ἡ ἐνσάρκωση τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ βιομηχανικό μας σύστημα». Καὶ ὁ μεγάλος εἰρηνιστὴς Τζὼρτζ Λάνσμπουρυ, ποὺ ἔγινε ἀρχηγὸς τοῦ Ἐργατικοῦ Κόμματος μετὰ τὴν ἀποστασία τοῦ Μακντόναλντ τὸ 1931, τὸ ἐπαναλάμβανε πολλὰ χρόνια ἀργότερα: «Τὸ μήνυμα τοῦ Ἰησοῦ καὶ τῶν ἀποστόλων ποὺ δὲν ἔχει ἀλλάξει στοὺς εἴκοσι αἰῶνες ἀπὸ τὴν Σταύρωση, ἀλλὰ μὲ τὴν βοήθεια τοῦ κοινοῦ νοῦ ἐφαρμόζεται στὶς σύγχρονες συνθῆκες, εἶναι τὸ μήνυμα τὸ ὁποῖο πιστεύω ἀκράδαντα ὡς σοσιαλιστής».[2] Ὁ ἐπίσημος ὕμνος τοῦ Ἐργατικοῦ Κόμματος ἀκόμα καὶ σήμερα εἶναι τὸ μελοποιημένο ποίημα τοῦ μεγάλου ρομαντικοῦ Γουίλιαμ Μπλαίηκ ποὺ διακηρύσσει τὴν οἰκοδόμηση τῆς «Νέας Ἱερουσαλὴμ» (δηλαδὴ τῆς κοινωνίας τῆς ἰσότητας) στὴν «πράσινη καὶ γλυκιὰ γῆ τῆς Ἀγγλίας» (in England’s green and pleasant land). Γιὰ ὅλους αὐτοὺς τοὺς πολιτικοὺς καὶ πολιτιστικοὺς λόγους ἦταν ἀξιωματικὸ γιὰ τὸ βρετανικὸ ἐργατικὸ κίνημα ὅτι ὁ δρόμος πρὸς τὸν σοσιαλισμὸ θὰ ἦταν ἐξελικτικὸς καὶ κοινοβουλευτικός, μιὰ ἰδέα ποὺ τὴν ἐξέφρασε θεωρητικὰ ἡ Φαβιανὴ Ἑταιρεία.[3] 2. Ὁ Τσῶρτσιλ καὶ ἡ ἀντιδραστικὴ ἀντεπίθεση τοῦ μεσοπολέμου Τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα ἀπέκτησε στὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰώνα σημαντικὴ κοινοβουλευτικὴ ἀντιπροσώπευση, πάνω στὴν ὁποία συχνὰ χρειάστηκε νὰ στηριχθεῖ ἡ κυβέρνηση τοῦ κυρίαρχου τότε κόμματος τῶν Φιλελευθέρων. Τὸ αἴτημα γιὰ τὴν δραστικὴ βελτίωση τῶν ὅρων ζωῆς τῆς ἐργατικῆς τάξης (μαζὶ μὲ ἐκεῖνο γιὰ τὴν αὐτονομία, home rule, τῆς Ἰρλανδίας ποὺ ἐμφανιζόταν ἀλληλένδετο μὲ τὸ πρῶτο) εἶχε μεγάλη ἐπιρροὴ στὶς τάξεις τῶν φιλελευθέρων, μὲ κύριο ἐκφραστή του μιὰ ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες πολιτικὲς φυσιογνωμίες τοῦ 20οῦ αἰώνα, τὸν Νταίηβιντ Λόυντ Τζώρτζ. Ὡς ὑπουργὸς τῶν Οἰκονομικῶν ὁ Λόυντ Τζὼρτζ ἔβαλε τὸν πρῶτο λίθο γιὰ τὸ κράτος κοινωνικῆς προστασίας στην Βρετανία. Μὲ τὸν λεγόμενο «προϋπολογισμὸ τοῦ λαοῦ» (People’s Budget) τοῦ 1909 εἰσηγήθηκε μιὰ δέσμη μέτρων κοινωνικῶν ἀσφαλίσεων ποὺ μέσω εἰσφορῶν (τῶν ἴδιων τῶν ἐργατῶν, τῶν ἐργοδοτῶν καὶ τοῦ κράτους) ἔδιναν ἰατρικὴ περίθαλψη σὲ περίπου 45% τῶν ἐργαζομένων. Ἁκολούθησε μιὰ ἐπικὴ σύγκρουση μὲ τοὺς συντηρητικοὺς καὶ μὲ τὴν ἀντιδραστικὴ μερίδα τοῦ δικοῦ του κόμματος (μὲ τοὺς ὀπαδοὺς τοῦ λεγομένου «φιλελευθερισμοῦ τοῦ Μάντσεστερ» ποὺ ἦταν ἀντίθετος μὲ κάθε κυβερνητικὴ παρέμβαση στὴν οἰκονομία), μέχρι νὰ κατορθώσει νὰ ἐπιβάλει τὸ 1911 τὴν δική του μεταρρυθμιστικὴ βούληση. Ὁ Λόυντ Τζὼρτζ ἀνέλαβε τὴν πρωθυπουργία τὸ τραγικὸ ἔτος 1916 μὲ τὴν χώρα στὰ πρόθυρα τῆς κατάρρευσης. Κατόρθωσε νὰ ὀργανώσει ἀποτελεσματικὰ τὴν παραγωγή, καὶ ἰδίως τὴν παραγωγὴ πολεμικοῦ ὑλικοῦ, καὶ εἰσήγαγε τὴν ὑποχρεωτικὴ στρατολογία μετὰ τὸν ὁλοκληρωτικὸ σχεδὸν σφαγιασμὸ τῆς ἐθελοντικῆς μέχρι τότε στρατιωτικῆς δύναμης τῆς Βρετανίας (τοῦ «στρατοῦ τοῦ Κίτσενερ») μὲ ἀπορύφωμα τὴν φρικιαστικὴ ἑκατόμβη τῆς μάχης τοῦ ποταμοῦ Σόμ. Ἀποδείχθηκε ἔτσι ἀρχιτέκτονας τῆς νίκης καὶ κέρδισε πανηγυρικὰ τὶς λεγόμενες «χακὶ ἐκλογές» (γιατὶ μεγάλο μέρος τοῦ ἐκλογικοῦ σώματος ἦταν ἀκόμα ὑπὸ τὰ ὅπλα) τοῦ 1918. Κεντρική του ἐξαγγελία ἦταν ὅτι στὸν καιρὸ τῆς εἰρήνης τὸ πρῶτο μέλημα θὰ ἦταν ἡ εὐημερία τοῦ λαοῦ, καὶ κυρίως ἡ ἐπίλυση τοῦ στεγαστικοῦ του προβλήματος. Ὑποσχέθηκε γιὰ ὅλους «κατοικίες ποὺ ταιριάζουν σὲ ἥρωες» (homes fit for heroes). Ἦταν ἐλπίδες ποὺ ἀποδείχθηκαν φροῦδες. Τὸ 1922 οἱ συντηρητικοὶ ἐπανῆλθαν στὴν ἐξουσία. Γιὰ μερικοὺς μῆνες τὸ 1924 τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα ἀνέλαβε γιὰ πρώτη φορὰ τὴν κυβέρνηση τῆς χώρας, μὲ πρωθυπουργὸ τὸν χαρισματικὸ Ράμσαιη Μακντόναλντ. Ἦταν συμβολικὰ κρίσιμο, ἐπρόκειτο ὅμως γιὰ μιὰ ἀδύναμη κυβέρνηση μειοψηφίας. Οἱ συντηρητικοὶ ἐπανέκαμψαν (μέχρι τὸ 1929) καὶ ἡ στενοκέφαλη ταξικὴ πολιτική τους ἐβύθισε τὶς κατώτερες τάξεις σὲ καινούργια δυστυχία, ποὺ φάνταζε ἀκόμα πιὸ ἀνυπόφορη μὲ ἀναφορὰ στὶς προδομένες ὑποσχέσεις τοῦ τέλους τοῦ πολέμου. Συντηρητικὸς ὑπουργὸς τῶν Οἰκονομικῶν ἀνέλαβε ὁ Ουίνστον Τσῶρτσιλ, καὶ ἡ ὑπουργία του σφραγίστηκε ἀπὸ τὴν πιὸ ἄκριτη καὶ ἐγκληματικὴ ὡς προς τὶς συνέπειές της οἰκονομικὴ ἀπόφαση τοῦ αἰώνα, τὴν ἐπιστροφὴ τὸ 1925 τῆς στερλίνας στὸν κανόνα τοῦ χρυσοῦ. Κινούμενος ἀπὸ τὶς γνωστὲς αὐτοκρατορικές του ἐμμονές, ὁ Τσῶρτσιλ κλείδωσε τὴν ἰσοτιμία τῆς στερλίνας μὲ τὸ δολάριο καὶ τὸν χρυσὸ στὰ προπολεμικὰ ἐπίπεδα, παραβλέποντας ὅτι τὰ χρόνια τοῦ πολέμου ἡ Βρετανία εἶχε ἀπολέσει τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ πλούτου της κι ἔτσι τὸ νόμισμά της θὰ ἔπρεπε νὰ ὑποτιμηθεῖ. Ὁ Κ. Γκάλμπρεϊθ ἀποκάλεσε ἀργότερα τὴν ἐπιστροφὴ στὸν χρυσὸ πράξη ἀνθρώπου μὲ μυαλό ποὺ ζυγίζει ὅσο ἕνα φτερό (feather-brained).[4] Ὁ Τζ. Μ. Κέυνς ποὺ εἶχε ἐναντιωθεῖ στὴν ἀπόφαση τοῦ Τσῶρτσιλ συνέγραψε μιὰ καταγγελία μὲ τίτλο Οἱ οἰκονομικὲς συνέπειες τοῦ κ. Τσῶρτσιλ, ἐπαναλαμβάνοντας ἐπίτηδες τὸν τίτλο τοῦ διάσημου ἔργου τοῦ 1919 Οἱ οἰκονομικὲς συνέπειες τῆς εἰρήνης, μὲ τὸ ὁποῖο εἶχε καταγγείλει ὡς προάγγελο νέου πολέμου τὶς ἐξοντωτικὲς ἐπανορθώσεις ποὺ εἶχε ἐπιβάλει ἡ συνθήκη τῶν Βερσαλλιῶν στὴν Γερμανία. Ἡ καταστροφικὴ ἐκστρατεία τῆς Καλλίπολης τὸ 1915 καὶ ἡ ὀλέθρια ἐπιστροφὴ στὸν κανόνα τοῦ χρυσοῦ τοῦ 1925 ἦταν, πέρα ἀπὸ τὸν ὑπερτροφικὸ ἐγωισμό του, οἱ αἰτίες ποὺ ἔστειλαν τὸν Τσῶρτσιλ στὴν πολιτικὴ ἔρημο μέχρι τὸ 1940. Ἡ ἀπόφαση τοῦ 1925 προκάλεσε φυγὴ ἀπὸ τὴν στερλίνα καὶ δραστικὴ μείωση τῶν συναλλαγματικῶν ἀποθεμάτων, μείωση τῆς ζήτησης καὶ μαζικὴ ἀνεργία, ἰδίως στὴν ἐξορυκτικὴ βιομηχανία τοῦ ἄνθρακα. Αὐτὴ ἦταν ἡ κύρια βαριὰ βιομηχανία τῆς χώρας καὶ εἶχε ἔτσι κι ἀλλιῶς πληγεῖ ἀπὸ τὴν ἐξάντληση τῶν παραγωγικῶν φλεβῶν κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ πολέμου καὶ τὴν ἐπάνοδο τῆς Γερμανίας στὶς διεθνεῖς ἀγορὲς ἄνθρακος ὡς συνέπεια τοῦ σχεδίου Ντὼς (Daws Plan) τοῦ 1923. Οἱ ἰδιοκτῆτες τῶν ἀνθρακωρυχείων ποὺ εἶχαν ἐγωιστικὰ καρπωθεῖ ὁλόκληρη τὴν ὑπέρογκη κερδοφορία τοῦ πολέμου χωρὶς νὰ ἐπενδύσουν γιὰ τὸν ἐκσυγχρονισμὸ τοῦ τεχνολογικοῦ ἐξοπλισμοῦ καὶ χωρὶς νὰ αὐξήσουν τοὺς μισθοὺς τῶν ἐργατῶν ποὺ ζοῦσαν στὴν εξαθλίωση, ἀποφάσισαν τώρα νὰ περικόψουν τοὺς μισθοὺς καὶ νὰ αὐξήσουν τὶς ὧρες ἐργασίας. Ὅταν οἱ ἑνώσεις τῶν ἀνθρακωρύχων ἐναντιώθηκαν κήρυξαν ἀνταπεργία (lock out). Σὲ ἀπάντηση ἡ γενικὴ συνομοσπονδία ἐργατῶν τῆς Βρετανίας, τὸ TUC, σὲ συμπαράσταση πρὸς τοὺς ἀνθρακωρύχους κήρυξε καὶ αὐτὴ τὸν Μάιο τοῦ 1926 τὴν γενικὴ ἀπεργία. Ὁ πρωθυπουργὸς Μπώλντουιν καὶ ὁ Τσῶρτσιλ κατήγγειλαν τὴν γενικὴ ἀπεργία ὡς ἐπαναστατικὴ προσπάθεια ἀνατροπῆς τοῦ κοινωνικοῦ καθεστῶτος. Στὴν πραγματικότητα τὸ TUC ἀπαιτοῦσε ἀπὸ τοὺς ἐργοδότες νὰ ἐφαρμόσουν τὰ συμπεράσματα μιᾶς κυβερνητικῆς ἐξεταστικῆς ἐπιτροπῆς ποὺ κατηγοροῦσε τοὺς ἰδιοκτῆτες γιὰ τὴν κατάσταση στὰ ὀρυχεῖα. Ο υπουργός Εξωτερικών Άντονυ Ήντεν και ο Κλέμεντ Άττλη διαβάζουν τον κύριο τίτλο της εφημερίδας για τον θάνατο του Χίτλερ το 1945. Ἡ κυβέρνηση εἶχε ὅμως προετοιμασθεῖ, συγκροτώντας σώματα ἐθελοντῶν γιὰ τὴν συνέχιση τῶν συγκοινωνιῶν καὶ τὴν μεταφορὰ ἄνθρακος. Χρησιμοποιήθηκε καὶ ὁ στρατός, εὐτυχῶς ἄοπλος παρὰ τὶς εἰσηγήσεις τοῦ Τσῶρτσιλ, γιὰ τὴν λειτουργία τῶν λιμανιῶν. Μετὰ ἀπὸ λίγες ἡμέρες τὸ TUC ἔλυσε τὴν γενικὴ ἀπεργία χωρὶς νὰ κερδίσει τίποτα, ἐνῶ στὰ ἀνθρακωρυχεῖα ἡ ἀπεργία συνεχίστηκε ἐκφυλιζόμενη μέχρι τὸν Νοέμβριο. Τὸ 1929 τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα ἐπανῆλθε στὴν ἐξουσία ὑπὸ τὸν Μακντόναλντ, ἀμέσως μετὰ ὅμως ξέσπασε ἡ παγκόσμια οἰκονομικὴ κρίση. Ἡ ἐργατικὴ κυβέρνηση κατέρρευσε τὸ 1931 καὶ ὁ Μακντόναλντ ἀποχώρησε ἀπὸ τοὺς Ἐργατικοὺς σχηματίζοντας μαζὶ με τοὺς συντηρητικοὺς καὶ τοὺς φιλελεύθερους τὴν λεγόμενη «ἐθνικὴ κυβέρνηση» μέχρι τὸ 1935. Ἡ ἀποστασία Μακντόλνταντ στιγματίστηκε ἀπὸ τὸ ἐργατικὸ κόμμα καὶ τὶς ἐργατικὲς ἑνώσεις καὶ ἔμεινε ὡς μαῦρο ὁρόσημο στὴν ἱστορία τοῦ ἀγγλικοῦ ἐργατικοῦ κινήματος. Σωρευτικὰ τὰ γεγονότα αὐτὰ ἐβύθισαν περισσότερο τὴν οἰκονομία καὶ αὔξησαν δραματικὰ τὴν δυστυχία τῶν ἐργατικῶν στρωμάτων. Ἔμειναν ἀνεξίτηλα στὴν μνήμη τους καὶ συνέβαλαν ἀποφασιστικὰ στὴν ψῆφο κατὰ τοῦ Τσῶρτσιλ τὸ 1945. 3. Ἡ Ἔκθεση Μπέβεριτζ καὶ ἡ «ἑλληνικὴ περιπλοκὴ» Τὸν Μάιο τοῦ 1940 τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα συμφώνησε νὰ συμμετάσχει σὲ κυβέρνηση ἐθνικῆς ἑνότητας μὲ τοὺς συντηρητικοὺς καὶ τοὺς φιλελευθέρους ὅσο θὰ διαρκοῦσε ὁ πόλεμος.[5] Ὁ ὅρος ποὺ ἔθεσε ἦταν νὰ ἀναλάβει τὴν πρωθυπουργία ὁ Τσῶρτσιλ, ὁ ὁποῖος εἶχε στὸ μεταξὺ ἀναδειχθεῖ ὡς ὁ μαχητικότερος ἐπικριτὴς τῆς πολιτικῆς τοῦ «κατευνασμοῦ» τοῦ Χίτλερ. Ὁ Ἄττλη ἀργότερα θὰ ἔλεγε ὅτι ἦταν αὐτὸς ποὺ ἀνέβασε τὸν Τσῶρτσιλ στὴν πρωθυπουργία τὸ 1940 καὶ αὐτὸς ποὺ τὸν κατέβασε τὸ 1945. Ὁ Τσῶρτσιλ δὲν ἔγινε πρωθυπουργὸς μὲ τὴν λαϊκὴ ψῆφο παρὰ τὸ 1951! Ἡ στήριξη στὸν παλαιὸ πολιτικὸ ἐχθρὸ ὑπὸ συνθῆκες ὀξύτατου ἐθνικοῦ κινδύνου στερέωσε τὴν ὑπόληψη τῶν Ἐργατικῶν ὡς κόμματος ποὺ θέτει τὸ συλλογικὸ καλὸ ὑπεράνω τοῦ στενοῦ κομματικοῦ ὀφέλους. Καὶ ὁ τρόπος ποὺ πολιτεύθηκαν τὰ χρόνια τοῦ πολέμου, στηρίζοντας ἀποφασιστικὰ τὸν Τσῶρτσιλ στὸ ἐξωτερικὸ μέτωπο ἀλλὰ καὶ προστατεύοντας ἀποτελεσματικὰ τὰ ἐργατικὰ συμφέροντα στὸ ἐσωτερικό, ἀπέδειξε ὅτι ἀποτελοῦσαν ἕνα ὑπεύθυνο κόμμα ἐξουσίας γιὰ τὸ μέλλον. Ὁ πόλεμος, ὅπως εἶχε πεῖ ὁ Θουκυδίδης, εἶναι «βίαιος διδάσκαλος». Ἐπιβάλλει ἐξ ἀνάγκης ἕνα ἦθος ἀλληλεγγύης μπροστὰ στὸν κοινὸ κίνδυνο καὶ ἰσότητας ἀπὸ τὴν ἀναπόφευκτη μοιρασιὰ τῶν σπάνιων πλέον ζωτικῶν ἀγαθῶν. Ἔτσι τὰ χρόνια τοῦ πολέμου ἀναβίωσε ἐπιτακτικὰ τὸ αἴτημα γιὰ τὴν ἐκ βάθρων ἀνακαίνιση τῆς κοινωνίας μὲ τρόπο ποὺ θὰ ἀποκλείει τὴν ἐπιστροφὴ στὸν ταξικὸ ἐγωισμὸ τῆς μεγάλης ἰδιοκτησίας ποὺ τόσα δεινά εἶχε ἐπισωρεύσει κατὰ τὸν μεσοπόλεμο. Ἀνταποκρινόμενη στὴν κοινωνικὴ αὐτὴ πίεση ἡ κυβέρνηση συνασπισμοῦ ὅρισε μιὰ ἐπιτροπὴ γιὰ νὰ ἐρευνήσει τὶς δυνατότητες γιὰ τὴν θέσπιση γενικῆς κοινωνικῆς προστασίας. Πρόεδρος ἦταν ὁ φιλελεύθερος πολιτικὸς Γουίλιαμ Μπέβεριτζ, παλαιὸς συνεργάτης του Λόυντ Τζὼρτζ καὶ διευθυντής γιὰ πολλὰ χρόνια τοῦ London School of Economics. Ἡ ἔκθεση τῆς ἐπιτροπῆς (Beveridge Report) παραδόθηκε στὸ Ὑπουργικὸ Συμβούλιο τὸ 1942 καὶ ἦταν ἕνα ὁρόσημο στὴν πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ σκέψη τῆς Βρετανίας. Ὁ Μπέβεριτζ ὅριζε ὡς ἀνυπέρθετο ἐθνικὸ στόχο τὴν σχεδιασμένη διάθεση τοῦ πλούτου τῆς κοινωνίας γιὰ τὴν κατανίκηση τῆς πενίας, τῆς ἀρρώστιας καὶ τοῦ ἀναφαβητισμοῦ. Αὐτὸς ὁ ἀρχετυπικὸς στυλοβάτης τοῦ «κατεστημένου» δήλωνε ἐμφατικά: «Μιὰ ἐπαναστατικὴ στιγμὴ στὴν ἱστορία τοῦ κόσμου εἶναι καιρὸς γιὰ ἐπαναστάσεις, καὶ ὄχι γιὰ μπαλώματα» (A revolutionary moment in the world’s history is a time for revolutions, and not for patching). Καὶ ἡ ἐπανάσταση αὐτὴ συνίστατο στὴν θέσπιση καθολικῆς κοινωνικῆς προστασίας (ἐπιδόματα ἀνεργίας, συντάξεις γήρατος, ἰατρικὴ περίθαλψη) καὶ δημόσιας παιδείας, χρηματοδοτουμένων ἀπὸ τὸ κράτος μέσω προοδευτικῆς φορολογίας.[6] Ἡ κυβέρνηση υἱοθέτησε τοὺς στόχους τοῦ Μπέβεριτζ, ἀλλὰ ἀνέβαλε τὴν πραγμάτωσή τους γιὰ μετὰ τὴν λήξη τοῦ πολέμου. Στὴν ψηφοφορία στὴν Βουλὴ τῶν Κοινοτήτων ὅμως μιὰ σημαντικὴ μειοψηφία, ποὺ περιλάμβανε τὴν ἀριστερὰ τῶν Ἐργατικῶν ὑπὸ τὸν μαχητικὸ συνδικαλιστὴ Ἀνάιριν Μπέβαν (ποὺ εἶχε ἀρνηθεῖ νὰ ἀναλάβει κυβερνητικὸ ἀξίωμα) ἀλλὰ καὶ ἀρκετοὺς φιλελεύθερους καὶ συντηρητικούς, ψήφισαν ὑπέρ τῆς ἄμεσης ἐφαρμογῆς τους. Ὁ Μπέβαν θὰ γινόταν μετὰ τὸ 1945 πρωτεργάτης τῆς βαθιᾶς κοινωνικῆς μεταρρύθμισης ποὺ εἰσήγαγε ἡ ἐργατικὴ κυβέρνηση, κάνοντας πραγματικότητα τὶς προτάσεις Μπέβεριτζ. Ἕνα ἄλλο ἐπεισόδιο ποὺ διατάραξε τὸν συνασπισμὸ ἦταν βέβαια ἡ βρετανικὴ ἐπέμβαση στὴν Ἀθήνα τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1944. Στὶς ἑλληνικὲς συζητήσεις τῶν γεγονότων κατὰ κανόνα ἀγνοοῦμε παντελῶς τὸ διεθνὲς περιβάλλον μέσα στὸ ὁποῖο ἐκτυλίχθηκαν οἱ συγκρούσεις. Ἐπρόκειτο γιὰ τὴν κρισιμότερη στιγμὴ τῆς τελευταίας φάσης τοῦ πολέμου, τὴν ξαφνικὴ ἐκδήλωση τῆς ναζιστικῆς ἐπίθεσης στὶς Ἀρδέννες ἀπὸ 24 μεραρχίες καὶ 400.000 ἄνδρες στὰ μέσα Δεκεμβρίου. Γιὰ ἕνα διάστημα οἱ Γερμανοὶ ἀπείλησαν νὰ διασπάσουν τὸ ἀγγλοαμερικανικὸ μέτωπο. Μέσα στὸν ἔσχατο αὐτὸ κίνδυνο οἱ βρετανικὲς δυνάμεις δέχονταν ἐπίθεση ἀπὸ ἕνα πρώην σύμμαχο ‒ ὅποια πολιτικὴ δικαιολόγηση κι ἂν μπορεῖ νὰ προβληθεῖ γιὰ κάτι τέτοιο. Αὐτὸς ἦταν ὁ κύριος λόγος γιὰ τὴν ἀμείλικτη ἀπάντηση τοῦ Τσῶρτσιλ. Ὅταν ὁ βρετανὸς πρωθυπουργὸς ἐπισκέφθηκε τὴν Ἀθήνα τὴν παραμονὴ τῶν Χριστουγέννων ὁ ΕΛΑΣ, ὡς γνωστόν, ἀποπειράθηκε νὰ ἀνατινάξει τὴν «Μεγάλη Βρετανία» ὅπου διέμενε. Ἡ δολοφονία τοῦ Τσῶρτσιλ ἐκείνη τὴν στιγμή, περιττὸ εἶναι φαντάζομαι νὰ τονισθεῖ, θὰ ἦταν ἀποτρόπαιο ἔγκλημα κατὰ τῆς ἐλευθερίας τῶν λαῶν καὶ οὐρανόπεμπτο δῶρο στὸν Χίτλερ. Ἡ καταστολὴ τῆς κομμουνιστικῆς ἐξέγερσης στὴν Ἀθήνα προκάλεσε ἔντονες ἀντιδράσεις στὴν ὀργανωμένη βάση τοῦ Ἐργατικοῦ Κόμματος ἀλλὰ καὶ στὴν κοινοβουλευτική του ὁμάδα.[7] Στὸ συνέδριο τῶν Ἐργατικῶν ποὺ συνερχόταν ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ὑποβλήθηκαν σχέδια ἀποφάσεων ποὺ καταδίκαζαν μὲ ὀξύτητα τὴν κυβέρνηση γιὰ τὴν ἐπέμβαση, καὶ τὸ ἴδιο συνέβη καὶ στὴν Βουλὴ τῶν Κοινοτήτων. Οἱ καταδικαστικὲς ἀποφάσεις ἀπορρίφθηκαν ἀπὸ τὴν ἐργατικὴ πλειοψηφία, ἀλλὰ ἀνησύχησαν τὸν Τσῶρτσιλ ὁ ὁποῖος πρότεινε στὸν Ἄττλη νὰ ἀποσταλεῖ στὴν Ἀθήνα μιὰ ἐξεταστικὴ τῶν πραγμάτων ἐπιτροπὴ ἀπὸ τὰ βρετανικὰ συνδικάτα γιὰ νὰ διαπιστώσουν τὴν κατάσταση τοῦ ἑλληνικοῦ ἐργατικοῦ κινήματος ἐπιτόπου. Ἡ ἐπιτροπή, ὑπὸ τὸν ἐπὶ ἔτη ΓΓ τῶν βρετανικῶν συνδικάτων Γουῶλτερ Σιτρίν, ἔφθασε στὴν Ἀθήνα στὶς 22 Ἰανουαρίου 1945, ὅταν ὁ ΕΛΑΣ εἶχε πλέον ἀπωθηθεῖ, καὶ παρέμεινε μέχρι τὶς 3 Φεβρουαρίου. Συναντήθηκαν μὲ τὴν διορισμένη μετὰ τὰ Δεκεμβριανὰ ἀντικομμουνιστικὴ ἡγεσία τῆς ΓΣΕΕ. Μετέβησαν καὶ στὴν Λειβαδιὰ ὅπου συνάντησαν τὴν προηγούμενη φιλοεαμικὴ ἡγεσία (Καλομοίρη, Στρατῆ, Θέο) ποὺ ἦταν κι αὐτὴ διορισμένη ἀπὸ τὸν Μ. Πορφυρογέννη. Διερεύνησαν καὶ τὴν γενικότερη πολιτικὴ κατάσταση. Στὸ Περιστέρι διαπίστωσαν τὶς γνωστὲς φρικαλεότητες τῶν ἀκραίων κομμουνιστικῶν στοιχείων. Διεκτραγώδησαν ἐπίσης τὴν ὁμηρεία τῶν χιλιάδων ἀπαχθέντων ἀπὸ τὸν ΕΛΑΣ. Γιὰ τὶς διαπιστώσεις τους αὐτὲς κατηγορήθηκαν ἀπὸ τὴν ἀριστερὴ ἱστοριογραφία γιὰ ἀντιεαμικὴ μεροληψία. Ἡ ἐπιτροπὴ Σιτρὶν ἐπέτυχε ὅμως συμφωνία ἀνάμεσα στὶς ἀντίπαλες ἑλληνικὲς συνδικαλιστικὲς παρατάξεις γιὰ ἐλεύθερες ἐκλογὲς στὰ συνδικάτα ὑπὸ τὴν ἐποπτεία ἐπιτροπῶν στὶς ὁποῖες θὰ μετεῖχαν ὅλα τὰ μέρη. Ἡ συμφωνία αὐτὴ ἦταν ἕνα πρόπλασμα τῆς συμφωνίας τῆς Βάρκιζας. Ματαιώθηκε ὅμως, ὅπως καὶ οἱ πολιτικὲς διαδικασίες ποὺ προέβλεπε ἡ Βάρκιζα, ἀπὸ τὴν ἀπόφαση τῆς ἡγεσίας Ζαχαριάδη νὰ προχωρήσει σὲ ἐμφύλιο. Ἡ κυβέρνηση συνασπισμοῦ, καὶ τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα ἰδιαίτερα, ἀποδέχθηκαν τὰ συμπεράσματα καὶ χαιρέτισαν τὰ ἀποτελέσματα τῆς ἀποστολῆς Σιτρίν. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ οἱ Ἐργατικοὶ προϊδέαζαν γιὰ τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ ποὺ ἔμελλαν νὰ ἀκολουθήσουν ὡς κυβέρνηση: ὅσο ριζοσπαστικὲς κι ἂν ἦταν οἱ κοινωνικές τους μεταρρυθμίσεις στὸ ἐσωτερικό, ἄλλο τόσο ἀποφασιστικὴ ἦταν ἡ προσήλωσή τους στὴν συμμαχία τῶν δημοκρατικῶν λαῶν ἐναντίον κάθε ὁλοκληρωτισμοῦ. Ἀξίζει νὰ θυμηθοῦμε ὅτι τόσο ἡ ἀπόφαση γιὰ ἐξέγερση τὸν Δεκέμβρη τοῦ ’44, ὅσο καὶ ἐκείνη γιὰ ἀποχὴ ἀπὸ τὶς ἐκλογὲς τοῦ ’46 καὶ ἐμφύλιο, δὲν εἶχαν καμία ὑποστήριξη ἀπὸ τὸν Στάλιν ὁ ὁποῖος ἀκολουθοῦσε πιστὰ τὴν γνωστὴ «συμφωνία τῶν ποσοστῶν» μὲ τὸν Τσῶρτσιλ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1944. Ὁ Χάρρυ Πόλιτ, ΓΓ τοῦ βρετανικοῦ ΚΚ, τὸ ὁποῖο καθ’ ὅλη τὴν δεκαετία τοῦ 1940 θεωροῦσε τὸν ἑαυτό του τὴν ἀριστερὰ τοῦ Ἐργατικοῦ Κόμματος καὶ μάλιστα προσπαθοῦσε ἀκόμα καὶ νὰ ἐνταχθεῖ σὲ αὐτὸ ὡς ὀργανωμένη συνιστῶσα του (affiliate), δήλωνε χαρακτηριστικὰ ὅτι μετὰ τὴν Βάρκιζα τὸ ἑλληνικὸ ζήτημα εἶχε πλέον λυθεῖ. Ὅλα τὰ παραπάνω ὑπογραμμίζουν βέβαια γιὰ ἄλλη μιὰ φορὰ τὴν τυφλότητα τῆς ἡγεσίας τῆς ἑλληνικῆς ἀριστερᾶς ἐκεῖνα τὰ χρόνια. 4. Ἡ μεταρρυθμιστικὴ ἐποποιία Μετὰ τὴν νίκη στὴν Εὐρώπη τὸν Μάιο τοῦ 1945 οἱ Ἐργατικοὶ ἀποχώρησαν ἀπὸ τὸν συνασπισμό.[8] Οἱ ἐκλογὲς προκηρύχθηκαν γιὰ τὸν Ἰούλιο (οἱ τελευταῖες εἶχαν γίνει τὸ 1935). Τὸ γόητρο τοῦ Τσῶρτσιλ ἦταν τεράστιο καὶ ἐθεωρεῖτο βέβαιο ὅτι θὰ τὶς ἐκέρδιζε ἄνετα. Ὅμως ἡ δόξα τοῦ ἡγέτη τῆς ἀντιναζιστικῆς νίκης εἶχε κερδηθεῖ στὸ διεθνὲς πεδίο, ἐνῶ στὶς ἐσωτερικὲς ὑποθέσεις τὸν κύριο λόγο εἶχαν κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ πολέμου οἱ Ἐργατικοί. Ὁ Τσῶρτσιλ ἐμφανίσθηκε κουρασμένος καὶ στὸν πρῶτο προεκλογικό του λόγο ἔκανε ἕνα ἀσύγγνωστο λάθος. Κατηγόρησε τοὺς «σοσιαλιστὲς» ὅτι γιὰ νὰ ἐφαρμόσουν τὴν πολιτική τοῦ κεντρικοῦ σχεδιασμοῦ θὰ ἵδρυαν μιὰ πανταχοῦ παρούσα «γκεστάπο». Ἡ κατηγορία ἦταν βέβαια γελοία καὶ μικρόψυχη γιὰ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ τὸν εἶχαν στηρίξει ἐνεργητικὰ στὰ σκοτεινὰ χρόνια, καὶ εἶχαν ἀποδείξει περίτρανα τὴν ἀφοσίωσή τους στὴν κοινοβουλευτικὴ δημοκρατία. Ὁ Ἄττλη ἀπάντησε, δικαίως, ὅτι ὁ ἥρωας τοῦ πολέμου εἶχε ξαναβρεῖ τὸν παλαιὸ κακό του ἑαυτό, ἐκεῖνον τοῦ ἀντιδραστικοῦ συντηρητικοῦ. Τὰ ἀποτελέσματα ἦταν ἕνας σαρωτικὸς θρίαμβος γιὰ τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα. Ὁ Τσῶρτσιλ ἀποχώρησε ἀπὸ τὴν διάσκεψη τοῦ Πότσδαμ τὶς 26 Ἰουλίου γιὰ νὰ εἶναι στὸ Λονδίνο κατὰ τὴν ἀνακοίνωση τῶν ἀποτελεσμάτων. Ὁ Στάλιν τὸν προέπεμψε μὲ τὴν πληροφορία ὅτι κατὰ τὶς δικές του πηγὲς εἶχε κερδίσει καὶ τὸν περίμενε νὰ ἐπιστρέψει τὴν ἑπομένη. Ἀντ’ αὐτοῦ ἐμφανίσθηκε ὁ συνεσταλμένος καὶ ἀμήχανος Ἄττλη, τὸ «ποντικάκι» ποὺ οὔτε τὸ ἴδιο του τὸ κόμμα δὲν ἐμπιστευόταν. Ὁ ταπεινόφρων αὐτὸς πολιτικὸς μὲ μηδενικὸ χάρισμα καὶ ἐξαιρετικὲς ὀργανωτικὲς ἱκανότητες θὰ ἀποδεικνυόταν ἀνάμεσα στοὺς καλύτερους πρωθυπουργοὺς τοῦ αἰώνα. Ἡ οἰκονομικὴ κατάσταση τῆς χώρας ἦταν ἀπελπιστική. Ὁ Κέυνς, ἐπικεφαλῆς τοῦ οἰκονομικοῦ συμβουλίου στὸ ἁρμόδιο ὑπουργεῖο, πληροφόρησε ἀμέσως τὸν Ἄττλη ὅτι ἡ χώρα ἀντιμετώπιζε μιὰ «χρηματοοικονομικὴ Δουνκέρκη» καὶ ὅτι οἱ Ἐργατικοὶ θὰ ἔπρεπε νὰ ἀναβάλουν τὰ «ἰδεαλιστικά τους σχέδια» μέχρι νὰ βρεθεῖ μιὰ λύση. Πρότεινε νὰ μεταβεῖ στὴν Οὐάσινγκτων γιὰ νὰ ζητήσει μιὰ δωρεὰν «ἐπιχορήγηση» (grant) ἐπικαλούμενος τὶς θυσίες τῆς Βρετανίας στὸν κοινὸ ἀγώνα. Τὸ μόνο ποὺ κατόρθωσε ἦταν ἡ συνομολόγηση ἑνὸς δανείου 4 δισ. δολαρίων μὲ τὸ τρέχον ἐπιτόκιο καὶ τὸν ὅρο ἐντὸς δύο ἐτῶν ἡ στερλίνα νὰ γίνει ξανὰ ἐλευθέρως μετατρέψιμη στὶς διεθνεῖς χρηματαγορὲς (πράγμα ποὺ θὰ ἐπέφερε τὴν δραστικὴ ὑποτίμησή της). Ὑποκύπτοντας στὴν ἀνάγκη ἡ Βουλὴ συμφώνησε. Καὶ ἡ κυβέρνηση, παρὰ τὸ ἐντελῶς σαθρὸ οἰκονομικὸ ὑπόστρωμα ἀλλὰ μὲ πρωτοφανὴ λαϊκὴ στήριξη, προχώρησε ἀμέσως στὴν ἐφαρμογὴ τῶν ριζοσπαστικῶν μεταρρυθμίσεων ποὺ περιεῖχε τὸ ἐκλογικὸ μανιφέστο. Μέσα στὸ 1946 ψηφίσθηκαν οἱ τρεῖς βασικοὶ νόμοι γιὰ τὴν θεμελίωση τοῦ κράτους κοινωνικῆς προστασίας καὶ τὴν σοσιαλιστικὴ διεύθυνση τῆς οἰκονομίας: α) ὁ νόμος ποὺ ἐθνικοποιοῦσε τὶς «δεσπόζουσες κορυφὲς» τῆς οἰκονομίας (τὴν Τράπεζα τῆς Ἀγγλίας, τὶς συγκοινωνίες καὶ μεταφορές, τὴν βιομηχανία χάλυβος καὶ σιδήρου, καὶ βέβαια τὰ ἁμαρτωλὰ ἀνθρωκωρυχεῖα), β) ὁ νόμος γιὰ τὴν καθολικὴ καθιέρωση συντάξεων γήρατος καὶ ἐπιδόματος ἀνεργίας, καὶ βέβαια γ) τὸ μόνιμο κεκτημένο τῆς ἐπαναστατικῆς αὐτῆς ἀλλαγῆς (ὅταν τὰ ὑπόλοιπα εἶχαν ἀνατραπεῖ ἢ περιορισθεῖ ἰδίως ἐπὶ πρωθυπουργίας Θάτσερ), δηλαδὴ ἡ ἵδρυση τοῦ Ἐθνικοῦ Συστήματος Ὑγείας (National Health Service, NHS) ποὺ παρεῖχε δωρεὰν περίθαλψη σὲ ὅλους ἐθνικοποιώντας καὶ τὰ νοσοκομεῖα. Ἡ ἐθνικοποίηση τῆς μεγάλης βιομηχανίας ἔγινε μὲ «ἱκανοποιητικὴ ἀποζημίωση» τῶν ἰδιοκτητῶν. Γιὰ νὰ ἀποφευχθεῖ ἡ κομματικοποίηση καὶ ἡ διαφθορὰ οἱ ἐθνικοποιημένοι κλάδοι δὲν ὑπήχθησαν στὰ ὑπουργεῖα, ἀλλὰ σὲ εἰδικὰ συμβούλια (Boards) στὰ ὁποῖα μετεῖχαν τὰ ἔμπειρα στελέχη ποὺ ἤδη ἀσκοῦσαν τὴν διεύθυνση, ἀντιπρόσωποι τῶν συνδικάτων καὶ ἐκπρόσωποι τῆς μόνιμης δημόσιας διοίκησης. Αὐτὸ ἦταν ἐφαρμογὴ τῆς κεντρικῆς ἰδέας τοῦ μανιφέστου τοῦ 1945, ὅτι ὁ κύριος σκοπὸς τῶν ἐθνικοποιήσεων ἦταν ἡ λειτουργικότητα καὶ ἡ ἀποδοτικότητα (efficiency) τῶν οἰκονομικῶν μονάδων. Κορυφαία φυσιογνωμία σ’ αὐτὴν τὴν κοινωνικὴ κοσμογονία ἀναδείχθηκε ὁ ὑπουργὸς Ὑγείας Ἀνάιριν Μπέβαν, ὁ παλαίμαχος σοσιαλιστὴς καὶ ἡγέτης μέχρι τὸν θάνατό του τῆς ἀριστερῆς πτέρυγας τοῦ κόμματος (Bevanites), στὴν ὁποία ἀνῆκαν ὁ μετέπειτα πρωθυπουργὸς Χάρολντ Γουίλσον, ὁ μετέπειτα ἀρχηγὸς τοῦ κόμματος Μάικλ Φοὺτ καὶ ὁ μαχητικὸς σοσιαλιστὴς Τόνυ Μπέν. Ο Κλέμεντ Άττλη με τη γυναίκα του Βάιολετ, το 1946. Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Ἡ οἰκονομικὴ κατάσταση δὲν βελτιώθηκε. Καὶ φαίνεται ὅτι ὁ Θεὸς δὲν ἦταν σοσιαλιστής – γιὰ ἐκείνη τὴν περίοδο τουλάχιστον. Ὁ χειμώνας τοῦ 1947 ἦταν ὁ χειρότερος τῆς ἑκατονταετίας. Ἡ χώρα πάγωσε γιὰ ἑβδομάδες, τὰ τραῖνα δὲν κινοῦνταν καὶ ὁ πληθυσμὸς πάγωσε μέσα στὰ σπίτια. Ἦταν ἡ «χρονιὰ τῶν κρίσεων», ὅπως τὴν ὀνομάζει ὁ Πέλλινγκ. Ἡ στερλίνα ἔγινε μετατρέψιμη καὶ ἀκολούθησε ἡ ἀναμενόμενη φυγὴ κεφαλαίων. Ἡ Τράπεζα τῆς Ἀγγλίας ἀναγκάσθηκε νὰ χρησιμοποιήσει τὰ χρήματα τοῦ ἀμερικανικοῦ δανείου γιὰ νὰ στηρίξει τὸ νόμισμα. Μετὰ ἀπὸ πολλοὺς μῆνες θανάσιμης αἱμορραγίας ἡ κυβέρνηση ἀνέστειλε τὴν μετατρεψιμότητα, ὑποτίμησε τὴν στερλίνα, ἐπέβαλε δραστικοὺς περιορισμοὺς στὴν κίνηση κεφαλαίων, καὶ εἰσήγαγε ἐκ νέου τὸ δελτίο τροφίμων. Παρ’ ὅλα αὐτὰ ἡ κοινωνικὴ στήριξη στὴν προοδευτικὴ κυβέρνηση παρέμεινε ἀμείωτη. Ἡ ἀνεργία ἦταν μηδαμινὴ καὶ τὰ ἐργατικὰ συνδικάτα ἀποδέχθηκαν οἰκειοθελῶς τὸ πάγωμα τῶν μισθῶν γιὰ νὰ διασφαλισθοῦν οἱ μεγάλες κοινωνικὲς κατακτήσεις. Καὶ παραδόξως τὸ δελτίο τροφίμων, ποὺ ἀναβίωνε τὸ πνεῦμα τῶν πολεμικῶν χρόνων, μοιράζοντας ἐξίσου στοὺς φτωχότερους καὶ στοὺς εὔπορους τὰ λίγα διαθέσιμα ἀγαθά, συντηροῦσε πρὸς τὸ παρὸν τὸ φρόνημα τῆς ἀλληλεγγύης. Ἡ κατάσταση θὰ βελτιωνόταν αἰσθητὰ μόνο μὲ τὴν εἰσροὴ τῆς (δωρεὰν πλέον) βοήθειας ἀπὸ τὸ σχέδιο Μάρσαλ. 5. Τὰ διλήμματα τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς Ἡ δύσκολη ἐσωτερικὴ συγκυρία ἐπηρέαζε καὶ τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῶν Ἐργατικῶν.[9] Ἡ κρίσιμη ἀμερικανικὴ στήριξη, παρ’ ὅλες τὶς ἀρχικὲς παρενέργειές της, ἦταν φανερὸ ὅτι ἐπρόκειτο γιὰ στρατηγικὴ ἐπιλογὴ ποὺ ἡ σημασία της αὐξανόταν μὲ τὴν ἔναρξη τοῦ Ψυχροῦ Πολέμου. Στὸ ἐκλογικό τους μανιφέστο τοῦ ’45 οἱ Ἐργατικοὶ εἶχαν ὑποσχεθεῖ ἰσότιμη καὶ ἀμοιβαίως ἐπωφελῆ συνεργασία καὶ μὲ τὶς ΗΠΑ καὶ μὲ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση. Αὐτὸ ὑποδήλωνε μιὰ ἐπιλογὴ οὐδετερότητας, ὑπὸ τὴν παραδοχὴ ὅτι ἡ Βρετανία θὰ παρέμενε μιὰ πρώτου μεγέθους παγκόσμια δύναμη – πράγμα βέβαια ἀνεδαφικό. Ἀλλὰ οἱ Ἐργατικοὶ ἦταν ἀνέκαθεν ἕνα πατριωτικὸ κόμμα, καὶ τὸ εἶχαν ἀποδείξει στὴ διάρκεια τοῦ πολέμου. Ὅπως καὶ ὁ Τσῶρτσιλ τὸ 1925, ἔτσι καὶ ἐκεῖνοι τώρα δὲν ἦταν διατεθειμένοι νὰ συμβιβασθοῦν μὲ μιὰ χώρα δευτέρας κατηγορίας. Αὐτὸν τὸν σκοπὸ ὑπηρετοῦσε ἡ ἀπόφαση τοῦ Ἄττλη τὸ 1947, ποὺ τὴν ἀπέκρυψε καὶ ἀπὸ τὴν πλειοψηφία τοῦ ἴδιου τοῦ Ὑπουργικοῦ Συμβουλίου, νὰ προχωρήσει ἡ Βρετανία σὲ πρόγραμμα γιὰ τὴν ἀπόκτηση τῆς ἀτομικῆς βόμβας (ἐντελῶς ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν Ἀμερική). Πίστευε ὅτι μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἡ χώρα θὰ διασφάλιζε στρατηγικὴ ἰσότητα καὶ μὲ τὶς ΗΠΑ καὶ μὲ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση στὸ πλαίσιο μιᾶς παγκόσμιας «συλλογικῆς ἀσφάλειας». Ἀποδείχθηκε αὐταπάτη. Τὸ 1948 ὁ Στάλιν ἀρνήθηκε τὴν συμμετοχὴ τῆς ΣΕ στὸ σχέδιο Μάρσαλ καὶ ἀπαγόρευσε τὴν συμμετοχὴ καὶ τῶν ὑπόλοιπων χωρῶν τῆς ἀνατολικῆς Εὐρώπης. Τὸ πραξικόπημα τῆς Πράγας τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1948 καὶ ὁ ἀποκλεισμὸς τοῦ Βερολίνου τὸν Μάιο τοῦ ἴδιου ἔτους ἔδειξε ξεκάθαρα τὴν ἀπόφασή του νὰ ἐπιβάλει ἐπὶ τοῦ ἐδάφους τὸν χωρισμὸ τῆς Εὐρώπης, μὲ τὸ ἀνατολικό της τμῆμα ὑπό τὴν σιδερένια στρατιωτικὴ καὶ πολιτικὴ κυριαρχία του. Στὴν ἱδρυτικὴ διάσκεψη τῆς Κομινφὸρμ τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1947 ὁ Ζντάνωφ εἶχε ἤδη προαναγγείλει τὴν νέα αὐτὴ πραγματικότητα μιλώντας γιὰ τὴν τελεσίδικη διχοτόμηση τοῦ κόσμου σὲ ἕνα ἰμπεριαλιστικὸ καὶ σὲ ἕνα «δημοκρατικὸ» (ἐννοοῦσε τὴν σταλινικὴ αὐτοκρατορία!!!) στρατόπεδο. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ δικαιωνόταν ὁ περίφημος λόγος τοῦ Τσῶρτσιλ στὸ Φοῦλτον τοῦ Μιζούρι τὸν Μάρτιο τοῦ 1946, στὸν ὁποῖο διαπίστωνε τὴν ἐπιβολὴ ἑνὸς «σιδηροῦ παραπετάσματος ἀπὸ τὸ Στετίνο μέχρι τὴν Τεργέστη», λόγος ποὺ εἶχε ἐπικριθεῖ τότε ἰδίως στὴν Ἀμερικὴ ὡς ἄσκεφτη ἔκρηξη ἑνὸς ἀμετανόητου καὶ ἄεργου πλέον ἰμπεριαλιστῆ. Ὑπὸ τὶς συνθῆκες αὐτὲς ἡ ἐργατικὴ Βρετανία πρωτοστάτησε στὴν συγκρότηση τῆς Δυτικοευρωπαϊκῆς Ἕνωσης, μιᾶς στρατιωτικῆς συμμαχίας μὲ τὴν Γαλλία καὶ τὴν Μπενελούξ, ἡ ὁποία στὴν συνέχεια προσχώρησε στὸ Βορειοατλαντικὸ Σύμφωνο. Ἀρχιτέκτονας τῆς ἀτλαντικῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς τῆς Βρετανίας ἦταν ὁ Ἔρνεστ Μπέβιν, ποὺ ὡς ὑπουργὸς Ἐργασίας στὴν κυβέρνηση τοῦ πολέμου εἶχε κάνει τόσα γιὰ νὰ βελτιώσει τὴν θέση τῶν ἐργατῶν. Ἡ μεταπολεμικὴ ἀριστερὴ ἱστοριογραφία κατηγόρησε τὴν κυβέρνηση Ἄττλη ὅτι ἡ ἔνταξη αὐτὴ ἀποτελοῦσε προδοσία τῶν σοσιαλιστικῶν καταβολῶν της.[10] Νομίζω ὅτι σήμερα πρέπει νὰ τὸ κρίνουμε διαφορετικά. Ἡ οἰκονομικὴ δυσπραγία ἀνάγκασε τὴν κυβέρνηση Ἄττλη νὰ περιορίσει δραστικὰ τὴν ὑπερπόντια στρατιωτικὴ ἔκθεση τῆς χώρας, κλείνοντας στρατιωτικὲς βάσεις ἰδίως στὴν Ἀνατολή. Μιὰ πτυχὴ αὐτοῦ τοῦ περιορισμοῦ ἦταν ἡ ἀπόφαση γιὰ τὴν διακοπὴ τῆς στρατιωτικῆς καὶ οἰκονομικῆς βοήθειας πρὸς τὴν Ἑλλάδα τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1947. Μέχρι τότε οἱ Ἐργατικοὶ εἶχαν συνεχίσει τὴν πολιτικὴ τοῦ Τσῶρτσιλ στὴν χώρα, ὑποστηρίζοντας τὶς διαδοχικὲς ἀντικομμουνιστικὲς κυβερνήσεις. Ἔκριναν ὅτι ἡ ἐφαρμογὴ τῆς Βάρκιζας εἶχε κλείσει τὸ πολιτικὸ σκέλος τοῦ ἑλληνικοῦ ζητήματος. Ἡ βρετανικὴ πρεσβεία στὴν Ἀθήνα διαμαρτυρήθηκε ἔντονα ὅτι ἡ ἀπότομη ἀποχώρηση τῆς Βρετανίας θὰ ὁδηγοῦσε στὴν πτώση τῆς κυβερνήσεως καὶ στὴν ἐνδεχόμενη νίκη τῶν κομμουνιστῶν στὸν ἐντεινόμενο ἐμφύλιο. Ἡ κυβέρνηση Ἄττλη ἀπευθύνθηκε τότε στὴν Οὐάσιγκτων καὶ ἔπεισε τὸν Τροῦμαν νὰ ἀναλάβει ἡ Ἀμερικὴ τὸν οἰκονομικὸ καὶ στρατηγικὸ ρόλο ποὺ ἀδυνατοῦσε πλέον νὰ ἐκπληρώσει ἡ ἴδια. Τὸ ἀποτέλεσμα ἦταν τὸ Δόγμα Τροῦμαν ποὺ ἐξαγγέλθηκε τὸν Μάρτιο τοῦ 1947.[11] Στὸ πλαίσιο τῆς ἴδιας στρατηγικῆς ἀναδίπλωσης ἡ Βρετανία κατέθεσε τὸ 1947 στὸν ΟΗΕ τὴν Ἐντολὴ ποὺ τῆς εἶχε ἀναθέσει ἡ Κοινωνία τῶν Ἐθνῶν μετὰ τὸν Πρῶτο Παγκόσμιο Πόλεμο γιὰ τὴν διοίκηση τῆς Παλαιστίνης. Ἡ Γενικὴ Συνέλευση, μὲ τὴν πλήρη συναίνεση τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης, ἀποφάσισε τὴν διχοτόμηση ἀνάμεσα σὲ ἕνα ἑβραϊκὸ καὶ σὲ ἕνα ἀραβικὸ κράτος, μὲ τὴν Ἱερουσαλὴμ ὑπὸ διεθνῆ ἔλεγχο. Οἱ ἀραβικὲς χῶρες ἀπέρριψαν τὴν λύση αὐτὴ καὶ κήρυξαν τὸν πόλεμο κατὰ τοῦ νεοσύστατου κράτους τοῦ Ἰσραἠλ, τὸ ὁποῖο τὶς νίκησε κατὰ κράτος καὶ μεγέθυνε τὰ ὑπὸ τὴν κυριαρχία του ἐδάφη καταλαμβάνοντας καὶ τὴν δυτικὴ Ἱερουσαλὴμ καὶ διώχνοντας χιλιάδες Παλαιστινίους ἀπὸ τὶς ἑστίες τους. Τὴν ἴδια χρονιὰ ἡ ἐργατικὴ κυβέρνηση ἀποδέχθηκε τὴν ἀνεξαρτησία τῆς Ἰνδίας καὶ ἀποχώρησε τὸν Αὔγουστο. Λόγω τῆς ἀποτυχίας τῶν ἰνδουιστῶν καὶ τῶν μουσουλμάνων νὰ συμφωνήσουν τοὺς ὅρους γιὰ ἑνιαῖο κράτος, ἡ χώρα διαιρέθηκε σὲ μιὰ μουσουλμανικὴ καὶ σὲ μιὰ ἰνδουιστικὴ ἐπικράτεια, τῶν ὁποίων ὁ χωρισμὸς σημαδεύτηκε ἀπὸ φρικτὲς σφαγὲς καὶ ἀπὸ τὰ δύο μέρη. Ἡ ἀνεξαρτησία τῆς Ἰνδίας, μαζὶ μὲ ἐκείνη τῆς Κεϋλάνης καὶ τῆς Μαλαισίας τὴν ἴδια περίοδο, θεωρεῖται πάντως τὸ μεγαλύτερο ἐπίτευγμα τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς τῶν Ἐργατικῶν. Ὁ Ψυχρὸς Πόλεμος ὅμως ἔμελλε νὰ ὑποσκάψει τὴν πιὸ προοδευτικὴ καὶ πιὸ ἀποτελεσματικὴ κυβέρνηση ποὺ εἶχε γνωρίσει ἡ Βρετανία. Ἡ ἔκρηξη τοῦ πολέμου στὴν Κορέα καὶ ἡ συμμετοχὴ στὸ ἐκστρατευτικὸ σῶμα τοῦ ΟΗΕ ἐπέβαλε ἕνα δυσβάστακτο πρόγραμμα ἐξοπλισμῶν, τὸ ὁποῖο θὰ μποροῦσε νὰ χρηματοδοτηθεῖ μόνο εἰς βάρος τῶν κοινωνικῶν δαπανῶν. Οἱ Ἐργατικοὶ πλέον ἀγωνίζονταν νὰ διασώσουν τὸ ἔργο τους μέσα σὲ ἕνα ἐξαιρετικὰ ἀντίξοο διεθνὲς περιβάλλον. Στὶς ἐκλογὲς τοῦ 1950 ἡ πλειοψηφία τους μειώθηκε σὲ πέντε μόνο ἕδρες, ἐνῶ σ’ ἐκεῖνες τοῦ 1951 οἱ συντηρητικοὶ ἀναδείχθηκαν νικητὲς μὲ τὸν Τσῶρτσιλ νὰ ἐπιστρέφει ξανὰ στὴν πρωθυπουργία, γιὰ πρώτη φορὰ ὅπως εἴπαμε μὲ τὴν λαϊκὴ ψῆφο. 6. Μιὰ ἀνεξίτηλη κληρονομιὰ Ἡ κληρονομιὰ ὅμως τῆς μεγάλης ἐπαναστατικῆς πενταετίας δὲν χάθηκε. Ἡ δωρεὰν ἰατρικὴ περίθαλψη γιὰ ὅλους ἐξακολουθεῖ καὶ σήμερα νὰ εἶναι τὸ θεμέλιο τοῦ κοινωνικοῦ κράτους στὴ χώρα, ἕνα κεκτημένο ποὺ καμιὰ κυβέρνηση, οὔτε ἐκείνη τῆς Θάτσερ, διανοήθηκε νὰ θίξει. Γιὰ πολλὰ χρόνια, μέχρι καὶ τὴν ἄνοδο τῆς Θάτσερ, οἱ Ἐργατικοὶ εἶχαν κατορθώσει νὰ ἐπιβάλουν τὴν κοινωνικὴ διάσταση τῆς πολιτικῆς ὡς αὐτονόητη γιὰ κάθε κόμμα ποὺ κυβερνοῦσε. Αὐτὸ συνέβαλε στὴν ἐπικράτηση καὶ μέσα στὸ συντηρητικὸ κόμμα μιᾶς τάσης ποὺ ὀνομαζόταν «συντηρητισμός τοῦ ἑνιαίου ἔθνους» (one nation conservatism), τουτέστιν μιᾶς πολιτικῆς ποὺ ἀποσκοπεῖ στὸ γενικὸ καλὸ καὶ στοχεύει, ὅσο κι ἂν εὐνοεῖ τὴν ἐλεύθερη ἀγορά, καὶ στὴν εὐημερία τῶν κατωτέρων τάξεων (στὰ ἑλληνικὰ θὰ μπορούσαμε νὰ τὴν ἀποδώσουμε μὲ τὸν ὅρο «λαϊκή δεξιά», μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι ἐδῶ ἡ ἔννοια ἔχει καταρρακωθεῖ ἀπὸ τὴν γελοιότητα καὶ τὸν πρωτογονισμὸ τῶν ἐκφραστῶν της). Ἡ ἐργατικὴ διακυβέρνηση 1945-1951 ἀπέδειξε ὅτι ὁ κοινωνικὸς ριζοσπαστισμὸς δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴν φωνακλάδικη δημαγωγία, τὸν ἀνορθόλογο μεσσιανισμὸ καὶ τὴν λατρεία τῆς βίας. Στηρίζεται πάνω στὰ ὥριμα αἰτήματα τῆς κοινωνίας καὶ μὲ τὴν ἐλεύθερη συναίνεση τοῦ λαοῦ εἰσηγεῖται μέτρα πρακτικῶς ἐφαρμόσιμα, ποὺ ἔχουν πιθανότητα νὰ γίνουν ἀποδεκτὰ ἀπὸ ὅλο καὶ εὐρύτερες κοινωνικὲς δυνάμεις. Κι ὅλα αὐτὰ μὲ αὐστηρὴ προσήλωση στὴν φιλελεύθερη συνταγματικὴ τάξη καὶ συμμαχώντας στὸ ἐξωτερικὸ μὲ ἐκείνους ποὺ ἀντιτίθενται σὲ κάθε εἴδους ὁλοκληρωτισμό. [1] Henry Pelling, A Short History of the Labour Party, London, Macmillan, 1961. Ὁ Πέλλινγκ δίνει ἔμφαση στὴν ἐπιρροὴ τοῦ «διαφωνοῦντος» προτεσταντισμοῦ πάνω στὶς ὁμάδες ποὺ συνενώθηκαν γιὰ τὴν ἵδρυση τοῦ Ἐργατικοῦ Κόμματος τὸ 1900, ἀλλὰ καὶ τὴν ἐργατικὴ τάξη γενικότερα. Περιγράφει καὶ τὸν ἀξιοσημείωτο θεσμὸ τῶν «Ἐργατικῶν Ἐκκλησιῶν», παρεκκλήσια ποὺ ἱδρύονταν σὲ ἐργατικὲς περιοχὲς καὶ ὅπου κάθε Κυριακὴ οἱ ἐργάτες πιστοὶ ἄκουγαν τὸ Εὐαγγέλιο νὰ ἑρμηνεύεται ἀπὸ τοῦ ἄμβωνος ὡς πρόγραμμα σοσιαλιστικοῦ μετασχηματισμοῦ τῆς κοινωνίας. [2] Robert Worthington Smith, ‘Religious Influences in the Background of the British Labour Party’, The Southwestwern Social Science Quarterly, vol. 37, No. 4 (March, 1957), 355-369. [3] Γιὰ τὴν Φαβιανὴ Ἑταιρεία, τοὺς ἐμβληματικοὺς διανοουμένους της ὅπως ὁ Σίντνεϋ Γουέμπ, τὴν ἰδεολογία της καὶ στὴν σχέση της μὲ τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα, βλ. Josephine Fishel Milburn, ‘The Fabian Society and the British Labour Party’, The Western Political Quarterly, vol. 11, no. 2 (Lune, 1958), 319-339. [4] John Kenneth Galbraith, Money: Whence It Came, Where It Went, New York, Houghton-Mifflin, 1975, Chapter 13. [5] Γιὰ τὶς πολιτικὲς συνθῆκες ποὺ ὁδήγησαν στὴν κυβέρνηση συνασπισμοῦ τὸ 1940 καὶ τὴν λειτουργία της κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ πολέμου ὡς προετοιμασία γιὰ τὴν νίκη τῶν Ἐργατικῶν τὸ 1945, βλ. Henry Pelling, ‘The 1945 General Election Reconsidered’, The Historical Journal, vol. 23, no. 2 (June, 1980), 399-414. [6] Jose Harris, ‘Beveridge and the Beveridge Report: Life, Ideas, Influence’, στό: Robert Walker, Ending Child Poverty, Section 2: Contributions, Bristol, Policy Press at the University of Bristol, 1999. [7] Γιὰ μιὰ λεπτομερὴ ἀνάλυση τῶν ἐπιπτώσεων τοῦ ἑλληνικοῦ Δεκέμβρη 1944 στὴν πολιτικὴ κατάσταση στὴν Βρετανία καὶ ἰδιαίτερα στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ Ἐργατικοῦ Κόμματος μὲ κατάληξη τὴν ἀποστολὴ Σιτρίν, βλ. Alan J. Foster, ‘The Politicians, Public Opinion and the Press: The Storm Over British Military Intervention in Greece in December 1944’, Journal of Contemporary History, vol. 19, no. 3 (July, 1984), 453-494. Ἐπίσης Andrew Thorpe, “‘In a Rather Emotional State?’: The Labour Party and British Intervention in Greece, 1944-45”, The English Historical Review, vol. 121, no. 493 (Sept., 2006), 1075-1105. [8] Γιὰ μιὰ σφαιρικὴ καὶ ἔγκριτη ἀποτίμηση τῶν ἐργατικῶν κυβερνήσεων 1945-51 ποὺ τονίζει τὸ θετικὸ ἰσοζύγιο τοῦ ἔργου τους, βλ. Henry Pelling, The Labour Governments, 1945-51, New York, St. Martin’s Press, 1984. Στὸ παρὸν κείμενο ἀκολουθοῦμε σὲ γενικὲς γραμμὲς τὴν ἀνάλυση τοῦ Πέλλινγκ. Γιὰ μιὰ πιὸ κριτικὴ θεώρηση, βλ. Kenneth O. Morgan, Labour in Power, 1945-51, New York, Oxford University Press, 1984. Γιὰ μία διεισδυτικὴ πραγμάτευση τῆς διαλεκτικῆς ἀνάμεσα στὸ ἰδεῶδες καὶ στὸ πρακτικῶς ἐφαρμόσιμο, ἂν καὶ χρωματισμένη μὲ γερμανικὸ κοινωνιολογισμό, μὲ ἀφορμὴ τὶς ἐργατικὲς κυβερνήσεις 1945-41, βλ. Jürgen Hess, ‘Zwischen Revolution und Reform: Möglichkeiten und Grenzen der Reformpolitik der Regierung Attlee (1945-1951)’, Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 33. Jahrg., 4. H. (Okt., 1985), 559-589. [9] Ἡ ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῶν ἐργατικῶν εἶναι ἡ πιὸ ἀμφιλεγόμενη πτυχὴ τοῦ ἔργου τῶν κυβερνήσεών τους. Βλ. Rhiannon Vickers, The Labour Party and the World: The Evolution of Labour’s Foreign Policy, 1900-1951, vol. 1, Chapter 7: The Attlee Governments, Manchster, Manchester University Press, 2003. Γιὰ μία ἀνάλυση ποὺ τονίζει τὴν εὐθύνη τῶν ἐργατικῶν κυβερνήσεων γιὰ τὴν ὄξυνση τῶν ἐντάσεων ποὺ ὁδήγησαν στὸν Ψυχρὸ Πόλεμο μὲ πρωταγωνιστὴ τὸν Ἔρνεστ Μπέβιν, καὶ τὴν σημασία τοῦ ἐντεινόμενου ἑλληνικοῦ ἐμφυλίου γιὰ τὴν ἐξέλιξη αὐτή, βλ. Peter Weiler, ‘British Labour and the Cold War: The Foreign Policy of the Labour Governments, 1945-1951’, Journal of British Studies, vol. 26, no. 1 (Jan., 1987), 54-82. [10] Ὁ Μπέβιν ἦταν ὁ ἐργατικὸς πολιτικὸς τὸν ὁποῖο ἐμπιστευόταν περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλον ὁ Τσῶρτσιλ γιὰ τὰ θέματα τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς. Οἱ προσωπικὲς ἀπόψεις τοῦ Ἄττλη ἦταν διεθνιστικὲς καὶ πρέσβευαν τὴν ὑποταγὴ τῶν βρετανικῶν στρατιωτικῶν συμφερόντων, ἀκόμα καὶ στὴν Μεσόγειο, σὲ ἕνα διεθνὴ ὀργανισμὸ συλλογικῆς ἀσφάλειας, μιὰ ἀντίληψη γιὰ τὴν ὁποία ὁ Ναύαρχος Κάννιγκχαμ, πρῶτος λόρδος τοῦ Ναυαρχείου, τὸν εἶχε ἀποκαλέσει «γάιδαρο» (“What an ass!). Τελικὰ ἐπικράτησαν οἱ ἀπόψεις τοῦ Μπέβιν ποὺ θεωροῦσαν τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση ὡς τὸν κύριο στρατηγικὸ ἀντίπαλο καὶ ὡς μιὰ δύναμη ποὺ ἐνεργοῦσε μὲ ἀποκλειστικὸ γνώμονα τὴν στρατιωτικὴ ἰσχύ. Βλ. Raymond Smith and John Zametica, ‘The Cold Warrior: Clement Attlee Reconsidered, 1945-47, International Affairs (Royal Institute of International Affairs), vol. 61, no. 2 (Spring, 1985), 237-252. [11] Γιὰ τὸ διπλωματικὸ παρασκήνιο τοῦ δόγματος Τροῦμαν, βλ. Robert Frazier, ‘Did Britain Start the Cold War? Bevin and the Truman Doctrine’, The Historical Journal, vol. 27, no. 3 (Sept., 1984), 715-727.

Ἡ γνήσια ριζοσπαστικὴ ἀριστερά: τὸ βρετανικὸ Ἐργατικὸ Κόμμα στὴν ἐξουσία, 1945-1951

Σύνδεση