Το ρίσκο τού να είσαι χριστιανός

Το μικρό, αλλά γραμμένο με πολλή παραστατικότητα, βιβλίο της Πάολα Φρήντριξεν είναι ικανό να κάνει ακόμη και τον πιο αναίσθητο θαμώνα των κυριακάτικων ακολουθιών να πεταχτεί επάνω. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Paula Fredriksen, Sin: The Early History of an Idea [Αμαρτία: Η πρώιμη ιστορία μιας ιδέας], Princeton University Press, 209 pp. Isabel Moreira, Heaven’s Purge: Purgatory in Late Antiquity [Η κάθαρση των ουρανών: Το Καθαρτήριο στην ύστερη αρχαιότητα], Oxford University Press, 310 pp. O απρόθυμα εκκλησιαζόμενος και διαβόητος για τη βραχύτητα των απαντήσεών του Κάλβιν Κούλιτζ, πρόεδρος των ΗΠΑ, λέγεται ότι όταν ρωτήθηκε κάποτε από τη γυναίκα του ποιο ήταν το θέμα του κηρύγματος στην εκκλησία απάντησε: «η αμαρτία». Κι όταν εκείνη ζήτησε περαιτέρω διευκρινίσεις για το τι είπε ο ιεροκήρυκας, απάντησε: «ήταν εναντίον της». Το μικρό, αλλά γραμμένο με πολλή παραστατικότητα, βιβλίο της Πάολα Φρήντριξεν είναι ικανό να κάνει ακόμη και τον πιο αναίσθητο θαμώνα των κυριακάτικων ακολουθιών να πεταχτεί επάνω. Σε τρία μόλις κεφάλαια παρακολουθεί την ιστορία της ιδέας της αμαρτίας στους τρεις πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, επιλέγοντας ως αντιπροσωπευτικά δείγματα για εξέταση τις απόψεις για το ζήτημα μεγάλων μορφών από κάθε αιώνα: του Ιησού και του Παύλου στο πρώτο κεφάλαιο, του Μαρκίωνα, του Ουαλεντίνου και του Ιουστίνου του Φιλοσόφου και Μάρτυρος στο δεύτερο, του Ωριγένη και του Αυγουστίνου στο τρίτο. Πρόκειται για πολύ ισχυρές προσωπικότητες. Ο Ιησούς ο Ναζωραίος, ο Παύλος και o Αυγουστίνος δεν χρειάζονται φυσικά συστάσεις, όμως ο Μαρκίων, ο Ουαλεντίνος και ο Ιουστίνος που έζησε στα μέσα του δεύτερου μεταχριστιανικού αιώνα, ακόμη κι ο μεγάλος Ωριγένης, δεν είναι καθόλου γνωστοί στους Χριστιανούς της εποχής μας. Μπορεί η εκκλησία να δέχθηκε τον Ιουστίνο ως ορθόδοξο μεταγενέστερα, άλλοι όμως από αυτούς θεωρήθηκαν αιρετικοί, όπως ο Μαρκίων που καταδικάστηκε για την απόρριψη της Παλαιάς Διαθήκης ή ο Ουαλεντίνος που θεωρούσε το σύμπαν ως προϊόν της ανταρσίας κάποιων φθονερών αγγέλων και άρα ένα τεράστιο λάθος. Οι εχθροί του Ωριγένη διέδωσαν ότι αυτοευνουχίστηκε από ζήλο για την ασκητική ζωή και ότι δεχόταν πως κάποτε και ο διάβολος ακόμη θα συγχωρηθεί από τον Θεό και θα σωθεί. Όσοι έγραψαν στην ελληνόφωνη Ανατολή του δεύτερου και του τρίτου μεταχριστιανικού αιώνα ήσαν άνθρωποι όντως αξιοσημείωτοι. Ήταν διανοούμενοι με όλη τη σημασία της λέξης που δίδασκαν πολύ απαιτητικούς μαθητές, άνθρωποι παθιασμένοι με αυτό που έκαναν, συχνά με ρίσκο της ίδιας της ζωής τους. Για παράδειγμα, ο Ιουστίνος μαρτύρησε, όταν ένας αντίζηλος καθηγητής τον κατήγγειλε ως Χριστιανό. Ο Ωριγένης ήταν γιος ενός μάρτυρα, κι όταν ήταν μικρός, επειδή ήθελε να μιμηθεί τον πατέρα του, η μητέρα του τού έκρυψε τα ρούχα για να τον εμποδίσει να βγει έξω και να παραδοθεί στις Αρχές. Το 254 πέθανε εξαιτίας της κακομεταχείρισης που υπέστη στη φυλακή από τους ειδωλολάτρες για την πίστη του. Η Φρήντριξεν παρουσιάζοντας αυτά τα πρόσωπα ενδιαφέρεται να μας παρουσιάσει μεγάλους πίνακες, όχι να μας δείξει τις λεπτομέρειες. Η αμαρτία δεν είναι γι’ αυτήν ένα σύνολο επίμεμπτων πράξεων, οι οποίες μπορεί να τύχουν αφέσεως, αλλά πρόκειται για μια κατάσταση η οποία προκύπτει από την ανάδυση της ελπίδας που έχει έντονη μέσα του ο άνθρωπος για λύτρωση και εξιλασμό. Το βιβλίο της αναφέρεται στο ερώτημα: «εξιλασμό από ποιο ακριβώς πράγμα;». Μέσα στο ερώτημα αυτό κρύβεται ένας ολόκληρος κόσμος: Ποια είναι εκείνα τα δεσμά που θέλει ο άνθρωπος να πετάξει από πάνω του; Με ποια μέσα θα πετύχει την ελευθερία του; Πάνω από όλα, πόση πράγματι ελευθερία μπορεί να επιτύχει; Ποιο κομμάτι από τον παλιό κόσμο της αμαρτίας αναμένεται να μείνει κολλημένο στον νέο άνθρωπο σε τούτη τη ζωή, ή και στην άλλη (ποιος το ξέρει); Αποτέλεσμα τέτοιων αναζητήσεων σχετικά με τις πράξεις που κανονικά περιμένουμε κάθε κληρικό να καυτηριάσει εξ άμβωνος την Κυριακή ήταν να καταλήξουν οι άνθρωποι τελικά σε συζητήσεις για την ελπίδα της αλλαγής, για το νόημα της ελευθερίας, για το μυστήριο της συνέχειας και της ασυνέχειας στο ανθρώπινο πρόσωπο, ή ακόμη και στο σύμπαν. Η Φρήντριξεν τοποθετεί κάθε πρόσωπο σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Στο πρώτο κεφάλαιο, για παράδειγμα, κυριαρχεί ο ναός του Σολομώντος, του οποίου παρατίθεται και σχεδιάγραμμα. Μας κάνει να αισθανόμαστε κι εμείς το δέος που ένιωθαν απέναντι στον ναό οι άνθρωποι της εποχής του Ιησού και του Παύλου, μεταφέροντάς μας σε έναν κόσμο ριζικά διαφορετικό από τον δικό μας, «όπου οι άνθρωποι πλησίαζαν τον βωμό του Θεού με αφιερώματα, θυσίες ζώων και με πολύ δέος». Ούτε ο Ιησούς ούτε ο Παύλος είχαν κατά την συγγραφέα καμιά υποψία ότι ο ναός σύντομα θα έπαυε να υπάρχει, γιατί και για τους δύο ήταν μία άγκυρα ελπίδας. Κι οι δύο τους κήρυσσαν τον ερχομό μιας νέας εποχής όπου ο ναός του Σολομώντος «θα ανανεωνόταν, θα γινόταν μεγαλύτερος και ωραιότερος και θα βρισκόταν στο κέντρο της βασιλείας του Θεού». Ό,τι και να σκεφθούμε γι’ αυτές τις ελπίδες, γεγονός είναι ότι ο ναός καταστράφηκε. Μεταξύ του 70 και του 135 οι Ρωμαίοι εξαφάνισαν κάθε ίχνος του με μια εκδικητικότητα που κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει. Η Φρήντριξεν εξετάζει στο δεύτερο κεφάλαιο τις συνέπειες που είχε η απώλεια του ναού για τον Μαρκίωνα, τον Ουαλεντίνο και τον Ιουστίνο, που βρέθηκαν ξαφνικά σε έναν κόσμο απειλητικά άδειο, όπου η αμαρτία δεν μπορούσε πλέον να τύχει εξιλέωσης μέσω θυσιών στον ανακαινισμένο ναό του Σολομώντος, άρα για να σωθούμε θα έπρεπε να αλλάξουμε ριζικά τον κόσμο ολόκληρο. Η συγγραφέας μάς δείχνει πώς αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι αυτόν τον κόσμο. Ο άνθρωπος βρισκόταν στο κατώτερο σημείο ενός λαμπρού σύμπαντος. Οι αρχαίοι στοχαστές (Έλληνες και Ιουδαίοι, όσο και Χριστιανοί) άλλοτε εμπνέονταν και άλλοτε κατέρρεαν ψυχικά, όταν κοιτούσαν ψηλά, παθαίνοντας ίλιγγο. Αντικρίζοντας τον ουρανό τη νύχτα, νόμιζαν πώς έβλεπαν εκεί ψηλά ζωντανούς οργανισμούς, που έσφυζαν από ζωτικότητα, καθώς ο ανώτερος οργανισμός έλαμπε όλο και πιο πολύ από τον αμέσως κατώτερό του. Αμαρτία ήταν να θέλεις να μείνεις καθηλωμένος στον πάτο του πηγαδιού, στη λάσπη της γης. Σωτηρία ήταν να φτάσεις κάποτε στην πηγή του φωτός, στην κορυφή, εκεί που δεν υπήρχε πια βάρος. Στο τρίτο κεφάλαιο, που τιτλοφορείται «Δύο ιδιοφυίες σε διαμάχη», συναντούμε δύο πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους ανθρώπους, τον Ωριγένη από την Αλεξάνδρεια (187-254) και τον Αυγουστίνο από την Ιππώνα (354-430). Για τον Ωριγένη πρέπει να δώσουμε περισσότερες πληροφορίες. Φαίνεται να είναι ο πιο μετριοπαθής και αισιόδοξος από τους δύο. Πίστευε ότι ακόμη και ο σατανάς μαζί με τους αγγέλους του θα σωθεί στο τέλος. Είναι όμως και κάπως πιο απόμακρος, γιατί συμμερίζεται την ιδέα αυτή των συγχρόνων του για τη μεγαλειώδη θέα του σύμπαντος, που είδαμε στο δεύτερο κεφάλαιο, όπου οι άνθρωποι αποτελούν μόνο ένα μέρος του συνόλου. Του φαινόταν πως το σύμπαν βρίσκεται σε διαδικασία μεταμορφώσεως. Κοιτάζοντας τον ήλιο, πίστευε πως βλέπει μια μεγάλη ψυχή σαν τη δική του, κι ότι ο ήλιος ποθούσε την λύτρωση όπως κι ο ίδιος. Κάποτε, στο απώτατο μέλλον, ο ήλιος θα άλλαζε, θα γινόταν ακόμη πιο λαμπερός, όπως και το σώμα του Ωριγένη, που θα γινόταν διάφανο και όλο πνεύμα. Η συνάντηση με τον Αυγουστίνο στο τέλος του κεφαλαίου είναι αναμενόμενο να μας προκαλέσει σοκ. Είναι ο πρώτος διανοούμενος που μοιάζει να είναι ένας από μας. Ο Αυγουστίνος θεωρεί την περίπλοκη ανθρώπινη βούληση ως αιτία της αμαρτίας. Δεν νοιαζόταν παρά μόνο για τον άνθρωπο. Μια τέτοια ανθρωποκεντρική αντίληψη για την αμαρτία και τη λύτρωση, συγκρινόμενη με την ιδέα του απέραντου σύμπαντος, προκαλούσε κλειστοφοβία! Η Φρήντριξεν μας το ξεκαθαρίζει: η αντίληψη του Αυγουστίνου ήταν πολύ περίεργη για τα δεδομένα της εποχής του, όμως αποδείχθηκε καίριας σημασίας για τον Χριστιανισμό της Δυτικής Ευρώπης, όχι όμως και για την Ανατολική χριστιανοσύνη, για την οποία η «κοσμική» αντίληψη του ανθρώπου εξακολούθησε να είναι ελκυστική. Παρόλο που ο Ωριγένης καταδικάστηκε ως αιρετικός, η θεωρία του περί κόσμου εξηγεί πολλές διαφορές Ανατολής και Δύσης, ακόμη και σήμερα. Έτσι καταλήγουμε σε δύο διαφορετικές μορφές χριστιανισμού. Η μία ξεκινά με τον Ωριγένη και είναι κυρίαρχη στην Ανατολή, όπου η απεραντοσύνη του σύμπαντος μείωνε την βιασύνη του ανθρώπου για λύτρωση, αφού το λάθος που υπήρχε μέσα στον άνθρωπο μοιραία κάποτε θα διορθωνόταν με μία αργή διαδικασία κάθαρσης μέσα στο διάβα των αιώνων, η οποία θα επηρέαζε και τον κόσμο στο σύνολό του. Η άλλη συνδέεται με τον Αυγουστίνο και κυριαρχεί στη καθολική Δύση. Είναι ανθρωποκεντρική και δίνει λιγότερη σημασία στην αργόσυρτη πορεία του σύμπαντος. Και με την έκλειψη του σύμπαντος προκλήθηκε μια έντονη αίσθηση επείγοντος. Η ανθρώπινη αμαρτία δεν ήταν μέρος ενός κοσμικού δράματος, που είχε ξεκινήσει αιώνες πριν και θα συνεχιζόταν για αιώνες μετά. Ήταν, αντιθέτως, μια πάλη ενάντια στην ολέθρια επίδραση επάνω στον άνθρωπο του δικού του κακού παρελθόντος, μια πάλη που έπρεπε να διεξαχθεί μόνον εντός των στενών τειχών της καθολικής εκκλησίας. Πώς όμως καταλήγουμε από την ήρεμη θέαση του σύμπαντος στον Ωριγένη στην κλειστοφοβική σπουδή του Αυγουστίνου μόνο για τον άνθρωπο; Ας μου επιτραπεί να υποδείξω μία διαφορετική ερμηνεία από εκείνη που προτείνει η Φρήντριξεν. Η οποία ‒και αυτό με εκπλήσσει‒ ενδιαφέρεται για την αμαρτία, χωρίς όμως να ενδιαφέρεται για τους αμαρτωλούς. Όμως στην εποχή του Αυγουστίνου το να είναι κάποιος αμαρτωλός συνιστούσε μία διανοητική πρόκληση. Γιατί δεν είχαν αυξηθεί μόνον οι αμαρτωλοί, από τότε που ο Χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία. Μα και η αμαρτία έγινε πολύ πιο ενδιαφέρουσα. Ο Αυγουστίνος συγκεκριμένα δεν ήθελε μόνο να ξεπεράσει τις αμαρτίες του, αλλά και να τις μελετήσει. Αυτό νομίζω ότι συνέβη, επειδή η ιδέα της αμαρτίας φορτίστηκε με ένα νέο ειδικό βάρος, όταν ο Αυγουστίνος και οι σύγχρονοί του προσπάθησαν μέσω αυτής να εξηγήσουν το παράδοξο της ασυνέχειας μέσα στη συνέχεια, με το οποίο έρχονταν αντιμέτωποι τόσο μέσα στην ψυχή τους όσο και έξω στην κοινωνία τους. Τα πράγματα μπορούσαν να αλλάξουν. Και είχαν αλλάξει. Το θέμα ήταν σε ποιο βαθμό. Πόσο μέρος του αμαρτωλού παρελθόντος ‒του «παλαιού Αδάμ», της «παλαιάς ζύμης»‒ θα συνέχιζε να υπάρχει στην εκκλησία και στον κόσμο; Δεν απασχολούσε μόνο τους Χριστιανούς το θέμα της αλλαγής. Και οι ειδωλολάτρες είχαν να προσφέρουν την δική τους συμβολή. Μάλιστα δεν θεωρούσαν τους Χριστιανούς όπως εμείς σήμερα ως ανθρώπους που κουβαλούσαν το βάρος των αμαρτιών. Αντίθετα, τους θεωρούσαν πολύ ελαστικούς στο θέμα αυτό! Θεωρούσαν δηλαδή ότι αντιμετώπιζαν την αμαρτία ως κάτι διαρκώς αναστρέψιμο. Η επιμονή των Χριστιανών στο θέμα της μεταστροφής και της μετάνοιας υποδήλωνε ότι το κακό παρελθόν μπορούσε εύκολα κανείς να το πετάξει από πάνω του μόνο με μια μυστική τελετή, μόνο με μια πράξη μετανοίας, μόνο με μία ομολογία του παραπτώματος. Οι Χριστιανοί έδιναν την εντύπωση πως πίστευαν ότι μπορούν να αλλάξουν ριζικά την προσωπικότητα του αμαρτωλού, κάνοντάς τον «νέο άνθρωπο», αξιοποιώντας τις απεριόριστες δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης. Δεν άρεσαν όμως στους παραδοσιακούς ειδωλολάτρες τέτοιου είδους γρήγορες αλλαγές. Όταν ο Ιουλιανός θέλησε να γελοιοποιήσει τον θείο του Κωνσταντίνο, τον πρώτο Χριστιανό αυτοκράτορα, φαντάστηκε ένα συμπόσιο αυτοκρατόρων, όπου κάθε Ρωμαίος αυτοκράτορας παρουσιάζεται στο συμπόσιο από τον προστάτη θεό του, ο οποίος είναι απομίμηση του προστατευομένου του. Καλοί θεοί φέρνουν καλούς αυτοκράτορες, κακοί θεοί κακούς. Ο Κωνσταντίνος έχει τον θεό που του αξίζει, τον Ιησού, που είναι πολύ ελαστικός, όπως κι ο ίδιος ο Κωνσταντίνος: Φωνάζει σε όσους έρχονται: «Όσοι εκμαυλιστές, όσοι δολοφόνοι, όσοι ιερόσυλοι, προσέλθετε αφόβως. Με το νεράκι αυτό θα σας εξαγνίσω και θα σας καθαρίσω. Κι αν αμαρτήσει κανείς ξανά, ας χτυπήσει λίγο το κεφάλι και το στήθος του και εγώ θα τον κάνω ξανά να λάμπει από αγνότητα». Κάνοντας κήρυγμα σαράντα περίπου χρόνια αργότερα στην Αφρική ο Αυγουστίνος ήξερε αυτές τις ειδωλολατρικές ενστάσεις: «Φταίτε εσείς [ισχυρίζονται οι ειδωλολάτρες] που αμαρτάνουν οι άνθρωποι, μια και τους υποσχόσαστε πλήρη απαλλαγή από την αμαρτία, αν προσέλθουν σε σας». Όμως θέλω να ξέρω, όσοι τα λένε αυτά, δεν θεωρούν άραγε τους εαυτούς τους αμαρτωλούς; … Υπάρχει κανείς αναμάρτητος;… Πόσα κρίματα δεν κάνουν οι απρόσεκτοι! … Εξαφάνισε την φιλευσπλαχνία των Χριστιανών από τον κόσμο, αυτήν την υπόσχεση της συγχώρησης, εξαφάνισε αυτό το λιμάνι της ελπίδας που υπάρχει μέσα στη θάλασσα τη φουρτουνιασμένη από συμφορές … Τότε οι άνθρωποι από απελπισία δεν θα φτάσουν στο σημείο να κάνουν αδιάκοπα πλέον αμαρτίες, την μια πίσω από την άλλη;» Πρόκειται για απόσπασμα από μία ομιλία του Αυγουστίνου που ανακαλύφθηκε πρόσφατα, όμως η ιδέα επαναλαμβάνεται σε όλα τα κηρύγματά του. Η έμφαση του Αυγουστίνου στην καθολικότητα της αμαρτίας κατέστη η κατευθυντήρια γραμμή της Δύσης. Γιατί όμως; Κατά τη γνώμη μου, ο Αυγουστίνος με τη διδασκαλία του περί αμαρτίας έδωσε μία λαμπρή εξήγηση, την οποία τόσο είχε ανάγκη η εκκλησία, όχι μόνο για τις επιτυχίες, αλλά και για τις αποτυχίες της. Εξήγησε γιατί στην ανατολή μιας νέας εποχής τα πράγματα εξακολουθούσαν να είναι ίδια. Καίτοι Χριστιανική επισήμως, στην πράξη η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν υιοθέτησε τις χριστιανικές αξίες. Οι εκκλησίες ήταν πάντα γεμάτες από αμαρτωλούς, η αμαρτία συμπύκνωνε μέσα της την αίσθηση της αποτυχίας του έργου το οποίο με τον θρίαμβο έστω τυπικά του Χριστιανισμού θα έπρεπε να είχε συντελεσθεί. Όταν λοιπόν ο Αυγουστίνος μιλούσε για αμαρτία, μιλούσε υποχρεωτικά και για το θέμα της αλλαγής, καθώς προσπαθούσε να ξεμπλέξει το μπερδεμένο πρόβλημα που έθετε η περιπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης με την ένταση που δημιουργούσε η συνύπαρξη συνέχειας και ασυνέχειας. Σαν μια ουσία με ασταθή πυρήνα, οι άνθρωποι επιδέχονταν τρομακτικές μεταβολές που τις προκαλούσε η θεία χάρις, όμως ταυτόχρονα παρέμεναν αιχμάλωτοι ενός αμαρτωλού παρελθόντος και του προπατορικού αμαρτήματος του Αδάμ. Η αμαρτία εξηγούσε γιατί το παρελθόν δεν μπορούσε ολότελα να απαλειφθεί. Γύρω στο 397, στις Εξομολογήσεις του, ο Αυγουστίνος ξαναζωντάνεψε το δικό του παρελθόν με ιδιαίτερες λεπτομέρειες. Πίστευε ότι οι αμαρτίες του, αν και είχαν τύχει αφέσεως, μπορούσαν να πάρουν νέα ζωή, αν δεν αποκαλύπτονταν δια της εξομολογήσεως και αν δεν προσευχόταν ο ίδιος διαρκώς για το θείο έλεος. Η παλιά του ζωή δεν είχε σβηστεί με την αμνησία ενός προσήλυτου, η αμαρτία έκανε διαρκώς αισθητή την παρουσία της στον εαυτό του. Μεταξύ 411 και 428 έγραψε την Πολιτεία του Θεού, όπου ασχολήθηκε με την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας διά μακρών. Μία κοινή αμαρτία συνείχε το ανθρώπινο γένος από την εποχή του Αδάμ, χωρίς να σταματά, μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία. Δεν υπάρχει ένα Μεγάλο Άλμα προς τα Μπρος σαν εκείνο του προέδρου Μάο σε μια τέτοια πορεία. Το παρελθόν δεν είναι στην ουσία ποτέ παρελθόν. Το μόνο που μπορεί να ελπίζει η ανθρωπότητα σε μία τέτοια ιστορική πορεία είναι η ελπίδα μιας άλλης πόλης, της πολιτείας του Θεού όπου δεν υπάρχει πια αμαρτία, όμως αυτή θα έρθει στα έσχατα. Προς το παρόν η αμαρτία είναι κυρίαρχη. Πιασμένο μέσα στα βρόχια της σκιάς του προπατορικού αμαρτήματος που δεν μεταβάλλεται, το τοπίο του αρχαίου κόσμου επίσης δεν αλλάζει, δεν μπαίνει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Εξακολουθεί να ζει στον Αυγουστίνο, όπως και σε όλους τους μεταγενέστερους ανθρώπους της Δυτικής Ευρώπης, τόσο έντονα, όσο έντονα είναι και τα δικά του κρίματα. Αφήνουμε τον Αυγουστίνο στο έτος 430. Για να διαβάσουμε τα επόμενα κεφάλαια της ιστορίας της αμαρτίας στη Δύση, μπορούμε να προσφύγουμε στο πρόσφατο βιβλίο της Ίζαμπελ Μορέιρα, Η κάθαρση των ουρανών: Το Καθαρτήριο στην ύστερη αρχαιότητα. Η Μορέιρα ξεκινά από εκεί που σταμάτησε η Φρήντριξεν, από το 430 που πεθαίνει ο Αυγουστίνος, και φθάνει μέχρι βαθιά μέσα στον δυτικό Μεσαίωνα. Ασχολείται με την ανάδυση μεταξύ του 400 και του 800 μιας νέας, ξεχωριστής λύσης στο πρόβλημα της αμαρτίας, την οποία συνηθίζουμε να συνδέουμε με το ρωμαιοκαθολικό δόγμα περί καθαρτηρίου πυρός. Η Μορέιρα έχει ένα καθήκον εν πολλοίς δυσκολότερο από εκείνο της Φρήντριξεν, διότι μια ιστορία για μυστικιστές και αιρετικούς στον μαγικό κόσμο της αρχαίας εκκλησίας είναι πολύ πιο ευχάριστη για ανάγνωση από τη μελέτη των αρχών ενός καθιερωμένου καθολικού δόγματος. Όμως η Μορέιρα ανταποκρίνεται με επιτυχία στην πρόκληση αυτή, εισάγοντάς μας σε πολλές έννοιες που απλώς υπαινικτικά τις καταλαβαίνουμε μέσα στη γένεση αυτού του δόγματος στην χριστιανική Δύση. Μία από αυτές είναι η ιδέα της συνέχειας ή μη του ανθρώπινου προσώπου μετά θάνατον. Στο θέμα αυτό ο Αυγουστίνος χάθηκε λίγο. Είχε επινοήσει ένα μοντέλο για την ψυχή, όπου η παλιά αμαρτία εξακολουθούσε να μένει κολλημένη πάνω στο παρόν του ανθρώπινου προσώπου κι έτσι αρνήθηκε να δώσει μία ιδέα για το τι θα συνέβαινε όταν η ψυχή θα περνούσε στον άλλο κόσμο. Όταν τον πλησίαζαν λαϊκοί ρωτώντας τον με αγωνία για το θέμα, τους απαντούσε πρακτικά ότι «μόνο ο Θεός ξέρει κι ο Θεός δεν έχει κάνει καμιά σχετική αποκάλυψη». Οι ίδιοι πρέπει να αρκεστούν στο να ακολουθούν απλά το έθος της εκκλησίας. Να μνημονεύουν δηλαδή τους νεκρούς στη θεία ευχαριστία και να δίνουν χρήματα στους ναούς κι ελεημοσύνες στους φτωχούς για τις ψυχές των αγαπημένων τους προσώπων. Αρνούνταν να εκφέρει γνώμη για τις ακριβείς συνέπειες που θα είχαν τέτοιου είδους πράξεις στις ψυχές των πεθαμένων. H πόρτα για τα μυστικά του κάτω κόσμου ήταν κλειστή για τον Αυγουστίνο. Γιατί όμως τότε στους επόμενους αιώνες ο κόσμος των νεκρών άρχισε να αναπαριστάνεται με σκηνές ολοζώντανες που διήγειραν τη φαντασία των πιστών της Καθολικής Ευρώπης και εξακολουθούν να τη διεγείρουν μέχρι σήμερα; Η Μορέιρα απαντά στο ερώτημα με το βιβλίο αυτό, που είναι γραμμένο με πολλή περίσκεψη, γνώση και επιστημονική ανεξαρτησία, όντως αναζωογονητική. Αποφεύγει τις τετριμμένες εξηγήσεις που έχουν προταθεί από τα χρόνια της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης. Απορρίπτοντας πρώτα από όλα την άποψη ότι η αυξανόμενη πίστη στο Καθαρτήριο και οι σχετικές οπτασίες αποτελούν ένδειξη οπισθοδρόμησης του ευρωπαϊκού πνεύματος που ήταν συνέπεια της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Παραθέτει μάλιστα τον Ουγενότο Πιερ ντε Μουλέν, φανατικό προτεστάντη θεολόγο που γράφει το 1612: «Η παιδεία υποχώρησε μπροστά στην πλημμύρα των βαρβάρων, Γότθων, Ούννων, Γάλλων [sic!], Βανδάλων κ.λπ… και δεν υπήρχαν πια ούτε Βασίλειοι ούτε Κυπριανοί ούτε Αυγουστίνοι κ.λπ. Ήρθε η παρακμή και γέμισε ο κόσμος με παραμύθια άπληστων παπάδων για οράματα και οπτασίες. …». Η συγγραφέας ασκεί κριτική σε σύγχρονους ερευνητές που δίνουν απλώς ως εξήγηση διάφορες παραλλαγές της θεωρίας αυτής του Ουγενότου συγγραφέα, θεωρώντας την ιδέα περί Καθαρτηρίου απόρροια της εισβολής ιδεών της «βαρβαρικής» Ευρώπης στον χώρο της Εκκλησίας. Ο Ζακ λε Γκοφ μάλιστα τιτλοφορεί το τρίτο κεφάλαιο του γνωστού βιβλίου του για τη Γένεση του Καθαρτηρίου: «Πρώιμος Μεσαίωνας: Δογματική στειρότητα και η επανάσταση της φαντασίας»[1]. Άλλοι μελετητές ισχυρίζονται πως ξέρουν γιατί αυτή η οργιώδης φαντασία ξέφυγε στη βόρεια Ευρώπη από κάθε έλεγχο, καθώς δεν υπήρχε πια η ρωμαϊκή σκέψη να τη χαλιναγωγεί. Αυτό συνέβη κυρίως στους Ιρλανδούς, «λαό που δεν είχε εκρωμαϊσθεί κι είχε προσηλυτισθεί στον Χριστιανισμό μόλις πρόσφατα». Εκεί τα ταξίδια στον άλλο κόσμο φαίνεται πως ήταν πολύ δημοφιλή.[2] Η Μορέιρα το αποκαλεί αυτό «σύγκρουση “πολιτισμικών προτύπων”», απορρίπτοντάς το κατηγορηματικά. Πρέπει να σημειωθεί ότι και ο γράφων ψέγεται από τη Μορέιρα επειδή κάποτε έγραψε για την πιθανή επίδραση του ιρλανδικού δικαίου στην εξέλιξη της ιδέας για το Καθαρτήριο τον έβδομο αιώνα. Λέγοντάς το αυτό, δεν εννοούσα ότι οι συμπατριώτες μου οι Ιρλανδοί ήταν οραματιστές, αλλά τους είδα σαν πονηρούς δικηγόρους που ήθελαν να κλείνει κάθε δικαστική υπόθεση ‒ακόμη και των αμαρτωλών‒ όχι με ποινή, αλλά με καταβολή μιας μέτριας αποζημίωσης[3]. Τώρα όμως δεν είναι ώρα για τη συζήτηση περί ιρλανδικής επίδρασης στη διαμόρφωση της ιδέας για το Καθαρτήριο. Αυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι ότι η Μορέιρα έδωσε νέες κατευθύνσεις στη σχετική έρευνα, ξεπερνώντας το ερμηνευτικό μοντέλο περί «σύγκρουσης πολιτισμικών αξιών». Πρέπει να προσέξουμε πολύ την ερμηνεία που προτείνει η ίδια. Πιστεύει ότι η ενασχόληση των Χριστιανών με το ζήτημα της άλλης ζωής έχει βαθύτερες ρίζες από όσο πιστεύαμε ως τώρα. Ότι προέκυψε από την παραδοξότητα της αυγουστίνειας άποψης για τον άνθρωπο, που είναι ταυτόχρονα και ελεύθερος με τη χάρη του Θεού και αιχμάλωτος του παρελθόντος του, έτσι καθώς μικρά αμαρτήματα αναδύονται διαρκώς και κακές συνήθειες από το παρελθόν δεν παύουν να τον ενοχλούν. Οπότε κάτι πρέπει να γίνει για να καθαριστεί η ψυχή του από τα υποσυνείδητα εκείνα στρώματα που προκαλούν την αμαρτία, αν όχι εδώ, έστω στον άλλο κόσμο. Θα πρόσθετα ότι αυτή η συζήτηση για τον άλλο κόσμο ενισχύθηκε από ορισμένους παράγοντες που θα μας προκαλέσουν έκπληξη. Αντίθετα με τους οπαδούς της Μεταρρύθμισης, η πίστη στο Καθαρτήριο δεν ήταν προϊόν της απληστίας του κλήρου. Αντ’ αυτού, το σημαντικό βιβλίο του Ερίκ Ρεμπιγιάρ, Η φροντίδα για τους νεκρούς στην ύστερη αρχαιότητα, μας έδειξε ότι οι ίδιοι οι καταναλωτές επέβαλαν την ανάγκη του Καθαρτηρίου. Δηλαδή ήταν οι λαϊκοί εκείνοι που ήθελαν να ξέρουν πού πάνε τα λεφτά που πλήρωσαν για τους αγαπημένους τους νεκρούς, παρότι οι ποιμένες τους δεν ήταν τόσο πρόθυμοι να δώσουν απάντηση.[4] Το πιο σημαντικό συμπέρασμα της Μορέιρα είναι ότι σε μία περίοδο όπου μεγάλα χάσματα χωρίζουν πλέον παρελθόν και παρόν, και τις περιοχές της Ευρώπης τη μια από την άλλη ‒γεμίζοντας τα κενά που δημιούργησε η απουσία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με ένα εντελώς καινούργιο καστ ζωηρών χαρακτήρων που προέρχονταν από «βαρβαρικά» εδάφη‒, οι Χριστιανοί διανοούμενοι εξακολουθούν να λαμβάνουν μέρος σε ένα διάλογο που ξεπερνά τους τοπικούς και χρονικούς αυτούς περιορισμούς. Κρυφάκουγαν τον διάλογο που διεξαγόταν σε παλαιότερες εποχές, έστω ψιθυριστά, και κρατούσαν ζωντανή την πρόκληση της γνώσης μιας ποικιλίας απόψεων τόσο διαφορετικών από τις δικές τους. Δεν ήταν λοιπόν εποχή δογματικής αποτελμάτωσης αλλά αναζητήσεων μέσα στην πλούσια παράδοση που περιεχόταν σε πολλά βιβλία, για να αντληθούν συμπεράσματα κατάλληλα για τις ανάγκες της νέας εποχής. Γενικώς το βιβλίο Η κάθαρση των ουρανών είναι μια σημαντική έρευνα για τους διαφορετικούς τρόπους θεώρησης του άλλου μέσα σε ένα κόσμο που συνήθως τον συνδέουμε με την απομάκρυνση από τούτη τη ζωή και με το στένεμα των ανθρώπινων οριζόντων. Ο ήρωας του έργου είναι ο Βέδας ο Αιδέσιμος (672–735), ο οποίος, καθισμένος στη βιβλιοθήκη του στο Μανκγουερθμάουθ, στο ανατολικό άκρο του Αδριάνειου Τείχους γύρω στο 700 είχε τη δυνατότητα να κοιτάζει τη Μεσόγειο της ύστερης αρχαιότητας. Είδε ό,τι διαβάσαμε στο βιβλίο της Φρήντριξεν, είδε την μορφή του μεγάλου Ωριγένη, έτσι όπως τον ανασύνθεσε με πολλή υπομονή με βάση αποσπασματικές πληροφορίες και με βάση όσα του καταμαρτυρούσαν Λατίνοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς. Για τον Βέδα ο Ωριγένης ήταν μία πρόκληση, φάνταζε στα μάτια του σαν ένα προϊστορικό τέρας που το ανασυνθέτει ο παλαιοντολόγος με βάση ελάχιστα οστά. Ο Βέδας συνέλαβε αυτό που η Φρήντριξεν αποκαλεί «διαρκή λάμψη του ωριγενικού πνευματικού κόσμου». Επρόκειτο για ένα σύμπαν όπου υπήρχε όλος ο χρόνος για να αλλάξει σταδιακά, όπου η μόνη μέριμνα του Θεού ήταν η σταδιακή βελτίωση των ψυχών. Όπως είχε πει ο Ωριγένης, «Ο Θεός δεν αντιμετωπίζει τις ψυχές μας υπό το πρίσμα των πενήντα χρόνων τής εδώ ζωής μας, αλλά υπό το πρίσμα της αιωνιότητας του κόσμου». Σε αυτόν τον κόσμο «που δεν έχει τέλος» τα πάντα μπορούσαν σιγά σιγά να αλλάξουν, ακόμη κι ο διάβολος κι οι άγγελοί του μπορούν να επιστρέψουν στον ουρανό από όπου είχαν εκπέσει αιώνες πριν. Ο Βέδας ήξερε αυτή την ευρεία θεώρηση των πραγμάτων, όμως πήρε τις αποστάσεις του. Ο Ωριγένης είδε τη σύγκρουση καλού και κακού από πολύ ψηλά. Δεν μπορεί κάθε ποινή να είναι απλώς ένα φάρμακο. Το κακό δεν μπορεί πάντα να καταλήγει στο καλό. Ο Βέδας υπενθυμίζει στους μοναχούς αδελφούς του ότι μπορεί να αντιμετωπίσουν κι αυτοί το αιώνιο πυρ. Κι ότι δεν θα πρέπει να περιμένουν πως θα τη γλιτώσουν τόσο εύκολα βάζοντας τους εαυτούς τους «σε θεραπεία». «Αυτό το αντιλήφθηκε ο Ωριγένης», έγραψε ο Βέδας. Ωστόσο, πρόσθεσε ότι θα πρέπει να σημειώσουμε πως για άλλες ψυχές λιγότερο αμαρτωλές υπάρχει ελπίδα σωτηρίας. Κι αυτή συνίσταται στην κάθαρση με τη φωτιά του Καθαρτηρίου. Οπότε όσοι έχουν ελαφρά αμαρτήματα, ακόμη κι όσοι έχουν ανεξομολόγητα κρίματα στη συνείδησή τους την ώρα του θανάτου, μπορούν κάποτε να φθάσουν στον Παράδεισο. Για τη Μορέιρα με τα συγγράμματα του Βέδα σηματοδοτείται η εισαγωγή της ιδέας του Καθαρτηρίου στην λατινική εκκλησία. Πρόκειται για ένα συναρπαστικό επεισόδιο της ιστορίας της χριστιανικής σκέψης. Ένας καλόγερος σε ένα μοναστήρι στις εσχατιές του ρωμαϊκού κόσμου έρχεται σε διάλογο με έναν Έλληνα της Αλεξάνδρειας που έζησε σχεδόν μισή χιλιετία πριν από τον ίδιο. Ο Βέδας μας προσφέρει στην πραγματικότητα μία μικρογραφία του κόσμου του Ωριγένη. Το Καθαρτήριο δημιουργεί μια ευρεία ζώνη μεταξύ Παραδείσου και Κόλασης η οποία άφηνε περιθώρια στην ανθρώπινη ψυχή να μεταναστεύσει σε καλύτερη περιοχή συν τω χρόνω. Με αυτή τη θεωρία περί μιας μεταβλητής και αρκετά ελαστικής ζώνης μεταξύ Παραδείσου και Κόλασης στο μυαλό τους, οι Αγγλοσάξονες ιεραπόστολοι μπορούσαν να συλλέξουν πλούσια συγκομιδή πιστών από τις ειδωλολατρικές ακόμη περιοχές της Ολλανδίας, της Γερμανίας και της νότιας Σκανδιναβίας. Οι κάτοικοι αυτών των βόρειων χωρών έπαιρναν πολύ στα σοβαρά την άλλη ζωή. Έφτιαχναν μάλιστα επιβλητικούς τύμβους για τους προγόνους, που κυριαρχούσαν στα τοπία των περιοχών αυτών. Η Μορέιρα υπαινίσσεται ότι οι ιεραπόστολοι ίσως δεν θα είχαν τόση επιτυχία αν έθεταν αυτούς που ήθελαν να προσηλυτίσουν μεταξύ απλώς της επιλογής μιας κόλασης ή ενός παραδείσου. Το Καθαρτήριο αντίθετα ήταν μια μέση περιοχή, όπου οι νεκροί μπορούσαν να υπάρξουν, όχι βέβαια με τις ανέσεις του Παραδείσου, αλλά ωστόσο κοντά στη γη και στις προσευχές των αγαπημένων τους και των συγγενών. Το Καθαρτήριο εξασφάλιζε τη διατήρηση της μνήμης τους. Η αντίθεση Ωριγένη και Βέδα σηματοδοτεί την απαρχή ενός σχίσματος, που πήρε αιώνες να οριστικοποιηθεί. Ο Βέδας βρήκε στον Ωριγένη την ιδέα της φιλεύσπλαχνης ελαστικότητας του Θεού για τις ψυχές. Αρνήθηκε όμως να αποδεχθεί την απεραντοσύνη του αρχαίου σύμπαντος, όπου ο Ωριγένης θεωρούσε ότι θα δοθεί στις ψυχές δυνατότητα εξιλέωσης. Προσέφερε αντιθέτως την εναλλακτική λύση του Καθαρτηρίου όπου καθετί εξαρτιόταν από τον άνθρωπο αποκλειστικά και από την αποτελεσματικότητα ενός θεσμού που είχε τις ρίζες του στον γήινο κόσμο. Η απαλλαγή από το Καθαρτήριο ήταν υπόθεση του ανθρώπου, εξαρτιόταν από τις προσευχές των συγγενών, των φίλων, των συμμοναστών και των κληρικών. Έτσι βλέπουμε τον Βέδα στα τελευταία του χρόνια να μαζεύει πολύτιμα υλικά (όπως πιπέρι, θυμίαμα και χαλάκια που θα χρειαστούν στους φίλους του και συνδέονται με κάτι το εξωτικό, το μνημόσυνο, άρα και με τον άλλο κόσμο), προκειμένου αυτοί να δεηθούν υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του στις ακολουθίες που γίνονται στη γη από τους θνητούς στον χρόνο των θνητών. Η εκκλησία κι όχι το σύμπαν είναι πλέον ο αναμφισβήτητος τόπος της φροντίδας για τις ψυχές. Σε μια σουρεαλιστική στιγμή της ευρέως γνωστής από τον πρώιμο Μεσαίωνα Οπτασίας του Αποστόλου Παύλου, μιας αφήγησης του ταξιδιού του αποστόλου στον άλλο κόσμο, ο Παύλος συνάντησε κάποιον να καίγεται στο Καθαρτήριο, ο οποίος όμως χαμογελούσε. Διότι ήξερε ότι σε τρεις χιλιάδες χρόνια ένας απόγονός του θα γίνει κληρικός και στο μνημόσυνο που θα κάνει θα λυτρώσει και τη δική του ψυχή από το Καθαρτήριο. Αυτό θα πει σχεδιασμός για το μέλλον! Με τόσο απροσδόκητες υπεκφυγές της φαντασίας που δεν έχουν ακόμη επαρκώς μελετηθεί (κι όχι μόνο με τα κηρύγματα των επισκόπων και τα κείμενα των μεγάλων θεολόγων) κατάφερε να εδραιωθεί ο Χριστιανισμός στη Δυτική Ευρώπη. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2018 — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης [1] University of Chicago Press, 1984, σ. 96. [2] C. Carozzi, Le voyage de l’âme dans l’au-delà d’après la littérature latine (Ve–XIIIe siècle) [Το ταξίδι της ψυχής στον άλλο κόσμο στη λατινική λογοτεχνία (5ος-13ος αιώνας)], Ρώμη, Παλάτι Φαρνέζε 1994, σ. 138. [3] Peter Brown, “The End of the Ancient Other World: Amnesty, Penance and the Afterlife from Late Antiquity to the Early Middle Ages,” The Tanner Lectures on Human Values 20, [“Το τέλος του αρχαίου κόσμου, Μετάνοια και άλλη ζωή από την ύστερη αρχαιότητα στον πρώιμο μεσαίωνα”, Διαλέξεις Τάνερ για τις ανθρώπινες αξίες 20] επιμ. Grethe B. Peterson (University of Utah Press, 1999), σσ. 67-69. [4] Cornell University Press, 2009.

Το ρίσκο τού να είσαι χριστιανός

Σύνδεση