Ο Καστελιόν κάνει την εμφάνισή του

Το να φοβάται κανείς έναν δικτάτορα απέχει παρασάγγες από το να τον αγαπάει, ενώ και το να υποτάσσεται εξωτερικά στο καθεστώς τρομοκρατίας που έχει επιβάλλει ο μονοκράτορας αυτός κάθε άλλο παρά σημαίνει ότι τον νομιμοποιεί στη συνείδησή του. Είναι λοιπόν φυσικό ότι τους πρώτους μήνες μετά την επιστροφή του ο θαυμασμός των πολιτών και των Αρχών για τον Καλβίνο είναι αμέριστος. Όλες οι παρατάξεις μοιάζουν να τον στηρίζουν, καθώς βέβαια μία και μοναδική παράταξη υπάρχει, και οι περισσότεροι παραδίδονται με ενθουσιασμό στη μέθη της ομοψυχίας. Σύντομα όμως έρχεται η αφύπνιση. Γιατί όλοι εκείνοι που είχαν καλέσει απεγνωσμένα τον Καλβίνο να επιβάλει την τάξη στη Γενεύη έτρεφαν την κρυφή ελπίδα ότι ο βλοσυρός αυτός δικτάτορας θα βάλει νερό στο κρασί του όσον αφορά την δρακόντεια αντίληψή του περί ηθικής, από τη στιγμή που θα έχει εμπεδωθεί η «discipline». Αντ’ αυτού όμως βλέπουν μέρα με τη μέρα τα λουριά να σφίγγουν κι άλλο, δεν ακούν ούτε λέξη αναγνώρισης για τις φοβερές θυσίες τους σε ό,τι αφορά την προσωπική ελευθερία και τις απολαύσεις, ενώ φαρμακωμένοι παρακολουθούν κηρύγματα που μιλούν για την αναγκαιότητα μιας αγχόνης, στην οποία θα εκτελούνταν επτακόσιοι με οκτακόσιοι νεαροί κάτοικοι της Γενεύης, ώστε να θριαμβεύσουν επιτέλους η ηθική και η πειθαρχία σ’ αυτή τη διεφθαρμένη πόλη. Και αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι, αντί για τον θεραπευτή ψυχών που επιθυμούσαν, έχουν φέρει μέσα στα τείχη τους έναν δεσμοφύλακα της ελευθερίας τους, ενώ τα όλο και σκληρότερα μέτρα καταπίεσης προκαλούν τελικά την οργή ακόμη και των πιστότερων οπαδών του. Λίγοι μόνο μήνες περνούν λοιπόν και ήδη έχει δημιουργηθεί ένα κλίμα δυσαρέσκειας για τον Καλβίνο στη Γενεύη: από μακριά, ως ιδανικό, η «discipline» του φάνταζε πολύ ελκυστικότερη από την αυταρχική της εφαρμογή. Τα ρομαντικά χρώματα ξεθωριάζουν, και εκείνοι που χθες ακόμη πανηγύριζαν, αρχίζουν τώρα να βαρυγκωμούν πνιχτά. Όπως και να ’χει όμως χρειάζεται μια ορατή και κατανοητή από όλους αφορμή για να κλονιστεί το προσωπικό κύρος ενός δικτάτορα· και η αφορμή αυτή προσφέρεται σύντομα. Για πρώτη φορά αρχίζουν οι κάτοικοι της Γενεύης να αμφιβάλλουν για το αλάθητο του Κονσιστόριου κατά τη διάρκεια της φοβερής επιδημίας πανούκλας, η οποία επί τρία χρόνια (από το 1542 μέχρι το 1545) πλήττει την πόλη. Γιατί οι ίδιοι εκείνοι ιεροκήρυκες που υπό την απειλή αυστηρότατων ποινών όριζαν ότι ο κάθε ασθενής είναι υποχρεωμένος να καλέσει εντός τριών ημερών τον πνευματικό, τώρα αφήνουν τους αρρώστους να πεθαίνουν στο νοσοκομείο λοιμωδών νοσημάτων χωρίς πνευματική παρηγοριά, καθώς ένας ιερέας προσβλήθηκε από αυτή τη μεταδοτική ασθένεια. Το Συμβούλιο της Πόλης εκλιπαρεί πραγματικά να δεήσει ένα τουλάχιστον μέλος του Κονσιστόριου, «να στηρίξει και να παρηγορεί τους φτωχούς ασθενείς στο νοσοκομείο». Κανείς δεν προσφέρεται, εκτός από τον διευθυντή του σχολείου, τον Καστελιόν, στον οποίο όμως δεν αναθέτουν την αποστολή, καθώς δεν είναι μέλος του Κονσιστόριου. Ο ίδιος ο Καλβίνος κηρύσσεται από τους συναδέλφους του «ανεκτίμητος» και ομολογεί ανοιχτά ότι «δεν θα ήταν δυνατόν να αφήσει έκθετη την Εκκλησία, για να βοηθήσει ένα τμήμα της». Αλλά και οι υπόλοιποι ιεροκήρυκες, αυτοί που δεν είναι αναντικατάστατοι στο λειτούργημά τους, λιποψυχούν μπροστά στον κίνδυνο και κρύβονται. Μάταιες παραμένουν όλες οι εκκλήσεις του Συμβουλίου προς τους θεοσεβείς ποιμένες των ψυχών. Ένας τους μάλιστα δηλώνει έξω από τα δόντια ότι «θα προτιμήσουν την κρεμάλα, παρά να μπουν στο νοσοκομείο λοιμωδών νοσημάτων». Στις 5 Ιανουαρίου 1543 διαδραματίζεται στη Γενεύη μια απίστευτη σκηνή: σύσσωμο το σώμα των Μεταρρυθμιστών ιεροκηρύκων, με επικεφαλής τον Καλβίνο, εμφανίζεται στη συνεδρίαση του Συμβουλίου της Πόλης, για να προβεί δημοσίως στην επονείδιστη παραδοχή ότι κανένας τους δεν έχει το απαιτούμενο θάρρος να πατήσει το πόδι του στο νοσοκομείο, μολονότι γνωρίζουν ότι καθήκον του λειτουργήματός τους είναι να υπηρετούν τον Θεό και την αγία Εκκλησία του, τόσο στις καλές όσο και στις κακές ημέρες. Είναι γεγονός ότι για έναν λαό τίποτα δεν λειτουργεί με πειστικότερο τρόπο από το προσωπικό θάρρος των ηγετών του. Στη Μασσαλία, στη Βιέννη και σε πολλές άλλες πόλεις τιμάται, ακόμη και εκατοντάδες χρόνια μετά, η μνήμη των ηρωικών εκείνων ιερέων, που πρόσφεραν παρηγοριά κατά τη διάρκεια των μεγάλων επιδημιών στα άσυλα ανιάτων. Έναν τέτοιο ηρωισμό ο λαός τον πιστώνει αιώνια στους ηγέτες του, ποτέ όμως δεν λησμονεί τη λιποψυχία τους σε ώρες κρίσιμες. Με χλευασμό και οργή αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι της Γενεύης τους ιερωμένους αυτούς, που, ενώ από τον άμβωνα εξυμνούσαν με πάθος την έννοια της αυτοθυσίας και την απαιτούσαν επιτακτικά από το ποίμνιο, οι ίδιοι δεν είναι διατεθειμένοι για την παραμικρή θυσία, και καθόλου δεν βοηθάει στον αποπροσανατολισμό της γενικής κατακραυγής το φρικτό θέαμα που εφευρίσκουν οι Αρχές για τον σκοπό αυτόν. Συγκεκριμένα, με διαταγή του Συμβουλίου συλλαμβάνονται μερικοί κουρελήδες και βασανίζονται με τον αποκρουστικότερο τρόπο, μέχρι να ομολογήσουν ότι αυτοί ήταν που έφεραν την πανούκλα στην πόλη, αλείφοντας τα πόμολα στις πόρτες των σπιτιών με μια αλοιφή παρασκευασμένη από τα περιττώματα του Σατανά. Κι ο Καλβίνος; Αντί ως δηλωμένος ουμανιστής να αντιταχθεί με απέχθεια σ’ αυτές τις γελοίες διαδόσεις, αυτοανακηρύσσεται, αυτός ο μόνιμα προσηλωμένος στην οπισθοδρόμηση πνευματικός άνθρωπος, σε πιστό υπέρμαχο της μεσαιωνικής παράνοιας. Περισσότερο όμως από τη δηλωμένη δημοσίως πεποίθησή του για το δίκαιο της τιμωρίας αυτών των semeurs de peste (σπορέων της πανώλης) τον βλάπτει η από άμβωνος δήλωσή του ότι ο Σατανάς άρπαξε μέρα μεσημέρι έναν άθεο άνδρα από το κρεβάτι του και τον πέταξε στον Ροδανό. Για πρώτη φορά αντιμετωπίζει ο Καλβίνος τη χλεύη κάποιων από τους ακροατές του για τον δεισιδαιμονικό αυτόν ισχυρισμό του. Το δίχως άλλο, ένα μεγάλο μέρος της πίστης του κόσμου στο αλάθητο του ηγέτη, η οποία για κάθε δικτάτορα αποτελεί ένα ανεκτίμητο ψυχολογικό στοιχείο εξουσίας, χάθηκε για τον Καλβίνο κατά τη διάρκεια της επιδημίας της πανώλης. Υπάρχει μια αδιαμφισβήτητη αφύπνιση. Όλο και εντονότερη και σε όλο και ευρύτερους κύκλους απλώνεται η αντίσταση. Όμως (κι αυτό λειτουργεί ευεργετικά για τον Καλβίνο) απλώς απλώνεται, δεν συγκεντρώνεται. Γιατί το πλεονέκτημα για μια δικτατορία, αυτό που της εξασφαλίζει την εξουσία ακόμη και τότε που ήδη αποτελεί μειοψηφία, έγκειται ιστορικά σε αυτό ακριβώς: η στρατοκρατική βούλησή της εμφανίζεται ενιαία, συμπαγής και οργανωμένη, την ώρα που η αντίρροπη βούληση, η οποία συντίθεται από διάφορες κατευθυντήριες γραμμές και τροφοδοτείται από διάφορα κίνητρα, ποτέ δεν συνασπίζεται, ή συνασπίζεται πολύ καθυστερημένα, σε μία πραγματική δύναμη κρούσης. Δεν ωφελεί σε τίποτα η συνειδητή εναντίωση μεγάλων τμημάτων του λαού σε μια δικτατορία, όσο όλοι αυτοί οι άνθρωποι δεν συντάσσονται κάτω από ένα ενιαίο σχέδιο και δεν δρουν μέσα από μια κλειστή δομή. Γι’ αυτό και μεσολαβεί συνήθως ένας μακρύς δρόμος ανάμεσα στον πρώτο κλονισμό του κύρους ενός δικτάτορα και στην τελική πτώση του. Ο Καλβίνος, η Ιερά Συνοδός του, οι ιεροκήρυκές του και οι μετανάστες οπαδοί του σχηματίζουν ένα συμπαγές μπλοκ, μια κλειστή, εξαιρετικά αποτελεσματική δύναμη· οι αντίπαλοί του αντίθετα προέρχονται από όλους τους χώρους και όλες τις κοινωνικές τάξεις της πόλης. Υπάρχουν από τη μία οι πρώην Καθολικοί, οι οποίοι παραμένουν μυστικά προσηλωμένοι ακόμη στην παλιά τους πίστη. Δίπλα του όμως βρίσκονται και οι πότες, στους οποίους έχει απαγορευτεί το καπηλειό, οι γυναίκες στις οποίες απαγορεύονται οι καλλωπισμοί, κι ύστερα πάλι οι παλιοί πατρίκιοι της Γενεύης, χολωμένοι με τους νιόφερτους πτωχοπρόδρομους, οι οποίοι, με το που πάτησαν το πόδι τους στην πόλη, στρογγυλοκάθισαν σε όλα τα αξιώματα. Έτσι η αριθμητικά ισχυρή αντιπολίτευση συντίθεται από τα ευγενέστερα μέχρι τα πιο ποταπά στοιχεία. Όσο όμως οι διάφορες εκδοχές της δυσαρέσκειας δεν συσπειρώνονται γύρω από μία κεντρική ιδέα, παραμένουν ανίσχυροι κλαυθμηρισμοί, μία απλώς λανθάνουσα, όχι όμως και αποτελεσματική δύναμη. Ποτέ μια ανομοιογενής και χαλαρά συναρθρωμένη παράταξη δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα με ένα ετοιμοπόλεμο στράτευμα, ποτέ δεν μπορεί να αντιπαραταχθεί μια ανοργάνωτη δυσαρέσκεια σε μια οργανωμένη τρομοκρατία. Είναι έτσι πολύ εύκολο για τον Καλβίνο να χαλιναγωγήσει στα πρώτα χρόνια αυτές τις ετερόκλητες ομάδες, καθώς δεν του αντιπαρατίθενται ποτέ ως συμπαγές σύνολο και ο ίδιος έχει τη δυνατότητα να εξουδετερώνει με κάποιο χτύπημα πότε τη μία και πότε την άλλη. Πραγματικά επικίνδυνος γίνεται πάντοτε για τον φορέα μιας ιδέας μόνο εκείνος που του αντιπαραθέτει μιαν άλλη σκέψη, και αυτό ο Καλβίνος, με το οξυδερκές και καχύποπτο βλέμμα του, το διέγνωσε αμέσως. Γιατί, από την πρώτη μέχρι την τελευταία ώρα, κανέναν από τους αντιπάλους του δεν φοβήθηκε όσο εκείνον που ήταν πνευματικά και ηθικά ισάξιός του και που εξεγέρθηκε με όλο το πάθος μιας ελεύθερης συνείδησης ενάντια στην πνευματική του τυραννία. Και ο άνθρωπος αυτός ήταν ο Σεβαστιανός Καστελιόν. Του Καστελιόν έχει διασωθεί ένα και μοναδικό πορτρέτο, κι αυτό μέτριο. Απεικονίζει ένα πρόσωπο πέρα για πέρα πνευματικό και σοβαρό, με μάτια ανυπότακτα και ειλικρινή, θα έλεγε κανείς, κάτω από ένα ψηλό και ελεύθερο μέτωπο. Φυσιογνωμικά δεν μας αποκαλύπτει τίποτα περισσότερο. Δεν πρόκειται για εικόνα που μας επιτρέπει να δούμε στο βάθος ενός χαρακτήρα, φανερώνει όμως με τρόπο αδιαμφισβήτητο το ουσιαστικότερο χαρακτηριστικό του άνδρα αυτού: την εσωτερική του σιγουριά και ισορροπία. Αν βάλει κανείς τα πορτρέτα των δύο αντιπάλων, του Καλβίνου και του Καστελιόν, το ένα πλάι στο άλλο, η αντίθεση, που θα αποτυπωθεί αργότερα τόσο έντονα στο πνευματικό πεδίο, είναι ήδη, καθαρά οπτικά, αισθητή: το πρόσωπο του Καλβίνου δονείται από ένταση, εκπέμπει μια σπασμωδική, αρρωστημένη ενέργεια, που, ανυπόμονη και σκυθρωπή, αναζητά την εκτόνωση, ενώ το πρόσωπο του Καστελιόν αντανακλά ηπιότητα και υπομονετική αταραξία. Φλογερό το βλέμμα τού ενός, εντελώς ήρεμο του άλλου, η ανυπομονησία ενάντια στην υπομονή, ο σπασμωδικός ζήλος ενάντια στην ακλόνητη αποφασιστικότητα, ο φανατισμός ενάντια στον ανθρωπισμό. Όπως και με το παρουσιαστικό του, ελάχιστες πληροφορίες διαθέτουμε για τη νεανική ηλικία του Καστελιόν. Γεννήθηκε το 1515, έξι χρόνια μετά τον Καλβίνο, στη συνοριακή περιοχή μεταξύ Ελβετίας, Γαλλίας και Σαβοΐας. Το οικογενειακό του όνομα ήταν Σατιλιόν ή Σατελιόν, ίσως, υπό την κυριαρχία της Σαβοΐας, κατά καιρούς και Καστελιόνε ή Καστιλιόνε. Η μητρική του όμως γλώσσα θα πρέπει να ήταν η γαλλική, και όχι η ιταλική. Σύντομα πάντως γλώσσα του γίνονται κατ’ ουσία τα Λατινικά, καθώς σε ηλικία είκοσι ετών ο Καστελιόν εμφανίζεται ως φοιτητής στο πανεπιστήμιο της Λυών, όπου και αποκτά, παράλληλα με την ήδη αποκτημένη γνώση της γαλλικής και της ιταλικής γλώσσας, άριστη κατάρτιση στα λατινικά, τα ελληνικά και τα εβραϊκά. Αργότερα μαθαίνει και γερμανικά, ενώ και σε άλλα επιστημονικά πεδία επιδεικνύει τέτοιο ζήλο και τόσο λαμπρές γνώσεις, ώστε οι ουμανιστές και οι θεολόγοι τον κατατάσσουν ανεπιφύλακτα ανάμεσα στους ευρυμαθέστερους άνδρες της εποχής. Αρχικά είναι οι μουσικές τέχνες που ελκύουν τον νεαρό σπουδαστή, ο οποίος με γενναιότητα κερδίζει τα προς το ζην, παραδίδοντας ιδιαίτερα μαθήματα. Στο διάστημα αυτό ο Καστελιόν γράφει διάφορα ποιήματα και συγγράμματα στα λατινικά. Σύντομα όμως καταλαμβάνεται από ένα ισχυρότερο πάθος από εκείνο για τα θέματα του παρελθόντος: με θέρμη στρέφεται προς νέα προβλήματα, τα προβλήματα του παρόντος. Ο κλασικός Ουμανισμός στην ουσία έχει γνωρίσει ιστορικά μια πολύ σύντομη και ένδοξη περίοδο άνθησης, λίγες δεκαετίες ανάμεσα στις οικουμενικές εποχές της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης. Στο σύντομο αυτό διάστημα η νεολαία εναποθέτει τις ελπίδες της για λύτρωση του κόσμου στον εκσυγχρονισμό των κλασικών συγγραφέων και στη συστηματική μόρφωση. Σύντομα ωστόσο τα πιο ζωντανά και φωτισμένα πνεύματα της γενιάς αυτής αρχίζουν να αντιλαμβάνονται την αέναη επεξεργασία των κειμένων του Κικέρωνα και του Θουκυδίδη από παλιά χειρόγραφα ως πληκτική ενασχόληση, ως αγγαρεία, τη στιγμή που μια θρησκευτική επανάσταση προερχόμενη από τη Γερμανία πυρπολεί εκατομμύρια ψυχών. Κυρίαρχο θέμα σε όλα τα πανεπιστήμια είναι πλέον η σύγκρουση μεταξύ παλιάς και νέας Εκκλησίας και όχι τα έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Αντί για τους Πανδέκτες καθηγητές και φοιτητές μελετούν τη Βίβλο. Όπως σε μεταγενέστερες εποχές για τις πολιτικές, εθνικές ή κοινωνικές διακυμάνσεις, έτσι και τον δέκατο έκτο αιώνα ολόκληρη η νεολαία της Ευρώπης καταλαμβάνεται από ένα ασυγκράτητο πάθος για συμμετοχή στη διαμόρφωση των θρησκευτικών ιδεών της εποχής. Το πάθος αυτό καταλαμβάνει και τον Καστελιόν, ενώ ένα προσωπικό βίωμα αποδεικνύεται ιδιαίτερα αποφασιστικό για την ανθρωπιστική του φύση. Όταν παρακολουθεί στη Λυών για πρώτη φορά την καύση αιρετικών στην πυρά, αισθάνεται συγκλονισμένος, τόσο από την κτηνωδία της Ιεράς Εξέτασης όσο και από την απίστευτα θαρραλέα στάση των θυμάτων. Από την ημέρα αυτήν αποφασίζει να ζήσει και να αγωνιστεί για τη νέα διδασκαλία, από την οποία προσδοκά την απελευθέρωση και τελικά την ελευθερία. Είναι βέβαια αυτονόητο ότι, από τη στιγμή που ο εικοσιπεντάχρονος άνδρας τάχθηκε με το μέρος της Μεταρρύθμισης, η ζωή του στη Γαλλία τέθηκε σε κίνδυνο. Παντού όπου ένα κράτος ή ένα σύστημα καταπνίγει βίαια την ελευθερία έκφρασης, υπάρχουν τρεις δρόμοι για εκείνους που δεν εννοούν να υποταχθούν στον βιασμό της συνείδησής τους: μπορούν να πολεμήσουν ανοιχτά την κρατική βία και να γίνουν μάρτυρες. Τον παράτολμο αυτόν δρόμο της απροκάλυπτης αντίστασης επιλέγουν οι Μπερκέν (Berquin) και Ετιέν Ντολέ (Étienne Dolet), πληρώνοντας φυσικά την αποκοτιά τους με την πυρά. Ή έχουν τη δυνατότητα, για να διαφυλάξουν την εσωτερική τους ελευθερία και συγχρόνως και τη ζωή τους, να υποταχθούν προσχηματικά και να καμουφλάρουν τις απόψεις τους. Αυτή είναι η τακτική του Έρασμου και του Ραμπελέ, οι οποίοι τηρούν εξωτερικά ειρήνη με την Εκκλησία και το κράτος, ώστε να μπορούν, τυλιγμένοι στην τήβεννο του λογίου ή στον μανδύα του γελωτοποιού, να εκτοξεύουν από πίσω τα δηλητηριώδη βέλη τους, ξεγλιστρώντας επιδέξια από τα χέρια της εξουσίας, εξαπατώντας με την πανουργία ενός Οδυσσέα τη βαρβαρότητα. Ως τρίτη διέξοδος απομένει η μετανάστευση: η προσπάθεια να μεταφέρει κανείς την εσωτερική του ελευθερία σώα και αβλαβή σε άλλη γη, όπου θα μπορεί να αναπνέει αδούλωτα. Ο Καστελιόν, ένας ευθύς αλλά ταυτόχρονα και διαλλακτικός χαρακτήρας, επιλέγει, σαν τον Καλβίνο, αυτόν τον ειρηνικότερο δρόμο. Την άνοιξη του 1540, λίγο μετά τη θανάτωση στην πυρά των πρώτων Ευαγγελιστών μαρτύρων στη Λυών, την οποία είχε παρακολουθήσει με σφιγμένη καρδιά, ο Καστελιόν αφήνει την πατρίδα του, για να γίνει από τη στιγμή εκείνη κήρυκας και πρεσβευτής της Ευαγγελικής διδασκαλίας. Ο Ιωάννης Καλβίνος μιλώντας στο Συμβούλιο της Γενεύης, 1549. Χαρακτικό βασισμένο στον πίνακα του Πιερ-Αντουάν Λαμπουσέρ. © HULTON ARCHIVE / GETTY IMAGES / IDEAL IMAGE Ο Καστελιόν παίρνει τον δρόμο για το Στρασβούργο, κάτι που κάνουν οι περισσότεροι από αυτούς τους θρησκευτικούς μετανάστες «propter Calvinum», χάριν του Καλβίνου. Γιατί, από τη στιγμή που ο άνδρας αυτός απαίτησε στον πρόλογο του έργου του Institutio christianae religionis (Θεσμοί της Χριστιανικής Θρησκείας) με τέτοια παρρησία από τον Φραγκίσκο Α΄ ανεξιθρησκία και ελευθερία της πίστης, θεωρείται, παρά το νεαρό της ηλικίας του, από ολόκληρη τη γαλλική νεολαία ήρωας και σημαιοφόρος της Ευαγγελικής διδασκαλίας. Από αυτόν προσδοκούν να διδαχθούν όλα αυτά τα θύματα παρόμοιων διώξεων, από αυτόν που ξέρει να διατυπώνει αιτήματα και να θέτει στόχους προσδοκούν την ανάθεση ενός καθήκοντος ζωής. Ως μαθητής, ως ενθουσιώδης μαθητής –καθώς η ελεύθερη φύση του Καστελιόν βλέπει ακόμη στο πρόσωπο του Καλβίνου τον πρεσβευτή της πνευματικής ελευθερίας–, ο Καστελιόν εγκαθίσταται αμέσως στο σπίτι του Καλβίνου και μένει για μια εβδομάδα στον φοιτητικό ξενώνα, που η σύζυγος του Καλβίνου έχει δημιουργήσει στο Στρασβούργο για αυτούς τους μελλοντικούς αποστόλους της νέας διδασκαλίας. Ωστόσο, στην αρχή η πολυπόθητη προσέγγιση δεν πραγματοποιείται, μιας και με την άφιξη του νεαρού Καστελιόν ο Καλβίνος αναχωρεί για τις Συνόδους της Βορμς και του Χάγκεναου. Η ευκαιρία της πρώτης επαφής έχει χαθεί. Σύντομα ωστόσο γίνεται φανερό ότι ο τότε εικοσιτετράχρονος Καστελιόν έχει προκαλέσει ήδη ιδιαίτερα θετική εντύπωση. Γιατί, με την πρόσκληση για επιστροφή του Καλβίνου στη Γενεύη, ο νεαρότατος λόγιος διορίζεται, με πρόταση του Φαρέλ και αναμφίβολα με τη συναίνεση του Καλβίνου, καθηγητής στη σχολή της Γενεύης. Του απονέμεται μάλιστα ο τίτλος του διευθυντή, ενώ τίθενται στη διάθεσή του και δύο επίκουροι στο διδακτικό του έργο. Επιπλέον του ανατίθεται το θελκτικό καθήκον του κηρύγματος στην εκκλησία της Βαντέβρ, μιας ενορίας της Γενεύης. Ο Καστελιόν ανταποκρίνεται πλήρως στην εμπιστοσύνη αυτήν, ενώ η καθηγητική του ιδιότητα του προσφέρει και μια ιδιαίτερη φιλολογική επιτυχία. Με σκοπό να εξάψει το ενδιαφέρον των μαθητών του για την εκμάθηση των λατινικών, μεταφέρει τα γλαφυρότερα επεισόδια της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης στη λατινική γλώσσα υπό μορφή διαλόγων. Σύντομα το μικρό βιβλίο, που αρχικά προοριζόταν για τα παιδιά της Γενεύης, γίνεται γνωστό σε όλο τον κόσμο και μπορεί ίσως να συγκριθεί σε λογοτεχνική και παιδαγωγική αξία μόνο με τις Colloquies (Συνομιλίες) του Έρασμου. Και αιώνες μετά το βιβλιαράκι αυτό συνεχίζει να ανατυπώνεται ‒ακολουθούν όχι λιγότερες από σαράντα επτά εκδόσεις ‒, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες μαθητών έχουν αποκτήσει μέσω αυτού τις βάσεις της κλασικής λατινικής παιδείας. Και, μολονότι υπό το πρίσμα των ουμανιστικών του επιδιώξεων υπήρξε μάλλον ήσσονος σημασίας, αυτό το λατινικό αναγνωστικό αποτέλεσε το βιβλίο που πρώτο έφερε τον Καστελιόν στο πνευματικό προσκήνιο της εποχής του. Οι φιλοδοξίες όμως του Καστελιόν στοχεύουν ψηλότερα από το να γράψει ένα ευχάριστο και χρήσιμο εγχειρίδιο για μαθητές. Διότι δεν απαρνήθηκε τον Ουμανισμό για να σπαταλά τις δυνάμεις και τις γνώσεις του σε μικρού βεληνεκούς ενασχολήσεις. Αυτός ο νεαρός ιδεαλιστής κρύβει μέσα του ένα υψηλό σχέδιο, βάσει του οποίου σκοπεύει να επαναλάβει και να ξεπεράσει κατά κάποιον τρόπο την επιβλητική συνεισφορά του Έρασμου και του Λούθηρου: τίποτα λιγότερο από την εκ νέου μεταφορά ολόκληρης της Βίβλου στα λατινικά και στα γαλλικά. Και επίσης, στον λαό του, στους Γάλλους, πρέπει να προσφερθεί ακέραια η αλήθεια, ακριβώς όπως την προσέφερε η δημιουργική βούληση του Έρασμου και του Λούθηρου στον ουμανιστικό και τον γερμανόφωνο κόσμο. Στο τεράστιο αυτό καθήκον ρίχνεται ο Καστελιόν με όλη την αδάμαστη και σιωπηλή πίστη του χαρακτήρα του. Κάθε νύχτα εργάζεται ο νεαρός μας λόγιος για το ιερότατο αυτό σχέδιο, στο οποίο πρόκειται να αφιερώσει όλη του τη ζωή, ενώ τη μέρα πασχίζει να βγάλει το φτωχικό ψωμί της οικογένειάς του με κακοπληρωμένη εργασία. Ωστόσο, με το πρώτο του ήδη βήμα ο Καστελιόν προσκρούει σε σθεναρή αντίσταση. Ένας βιβλιοπώλης της Γενεύης έχει δηλώσει πρόθυμος να εκδώσει το πρώτο μέρος της λατινικής μετάφρασής του της Βίβλου. Όμως στη Γενεύη ο Καλβίνος είναι απόλυτος δικτάτορας σε όλα τα πνευματικά και θρησκευτικά ζητήματα. Χωρίς τη συναίνεσή του, χωρίς την άδειά του, δεν επιτρέπεται να τυπωθεί κανένα βιβλίο μέσα στα τείχη της πόλης· η λογοκρισία είναι ως γνωστόν πάντα τέκνο κάθε δικτατορίας. Πηγαίνει λοιπόν ο Καστελιόν στον Καλβίνο, λόγιος προς λόγιο, θεολόγος προς θεολόγο, και του ζητά συναδελφικά την άδεια για την έκδοση του βιβλίου. Οι αυταρχικοί χαρακτήρες όμως βλέπουν πάντα στα ανεξάρτητα πνεύματα έναν ανυπόφορο αντίπαλο. Η πρώτη αντίδραση του Καλβίνου είναι δυσφορία και μετά βίας υποκρυπτόμενη οργή. Ο ίδιος δεν είναι που έχει γράψει τον πρόλογο σε μία γαλλική μετάφραση της Βίβλου ενός συγγενή του και την έχει έτσι κατά κάποιον τρόπο αναγνωρίσει ως την «Vulgata»[1], την επισήμως ισχύουσα παγκοσμίως για τον Προτεσταντισμό; Οποίον «θράσος» αυτού του «νεαρού» λοιπόν η άρνησή του να αναγνωρίσει με ταπεινοφροσύνη την έκδοση εκείνη, την οποία επιδοκίμασε και στην οποία συνέπραξε ο ίδιος ο Καλβίνος, ως τη μοναδική έγκυρη και ορθή. Όμως αντ’ αυτού βάζει δίπλα της μια νέα, δική του! Ξεκάθαρα διακρίνονται ο εκνευρισμός και η δυσαρέσκεια του Καλβίνου για την «αυθάδεια» του Καστελιόν σε μια επιστολή του προς τον Βιρέ. «Άκου τώρα τι του ’ρθε του Σεβαστιανού μας, που μας κάνει να γελάμε, αλλά και να οργιζόμαστε. Προ τριών ημερών ήρθε και μου ζήτησε την άδεια να εκδώσει τη μετάφρασή του της Καινής Διαθήκης.» Και μόνο από την ειρωνική αυτή χροιά μπορεί κανείς να αντιληφθεί το πόσο εγκάρδια υποδέχθηκε τον αντίζηλό του. Και τώρα τον κολλάει πραγματικά στον τοίχο: δηλώνει διατεθειμένος να του δώσει την άδεια, μόνο όμως υπό τον όρο να διαβάσει προηγουμένως τη μετάφραση και να έχει το ελεύθερο να διορθώσει ό,τι ο ίδιος θεωρεί ότι χρήζει διορθώσεων. Τίποτα δεν είναι πιο ξένο στον χαρακτήρα του Καστελιόν από τη ματαιόδοξη αυταρέσκεια, την κούφια αυτοπεποίθηση. Ποτέ δεν θεώρησε, όπως ο Καλβίνος, την άποψή του ως τη μοναδική ορθή, την αντίληψή του σε οποιοδήποτε θέμα ως αψεγάδιαστη και αδιάσειστη, και ο μεταγενέστερος πρόλογός του στη μετάφραση αυτήν αποτελεί κατά κάποιον τρόπο υπόδειγμα επιστημονικής και ανθρώπινης ταπεινοφροσύνης. Με θαυμαστή ευθύτητα γράφει εκεί ότι και ο ίδιος δεν έχει κατανοήσει όλα τα σημεία της Αγίας Γραφής και κατά συνέπεια προτρέπει τον αναγνώστη να μην εμπιστευθεί άκριτα τη μετάφρασή του, καθώς η Βίβλος είναι ένα έργο σκοτεινό, γεμάτο αντιφάσεις, και σημειώνει ότι τα γραφόμενά του δεν αποτελούν παρά μία ερμηνεία, με κανέναν όμως τρόπο δεν διεκδικούν απόλυτη ισχύ. Ωστόσο, όσο ταπεινά και ανθρώπινα εκτιμά το έργο του ο Καστελιόν, άλλο τόσο ψηλά τοποθετεί στη δική του κλίμακα αξιών την προσωπική ανεξαρτησία. Έχοντας συνείδηση του γεγονότος ότι ως εβραϊστής, ως ελληνιστής, ως λόγιος δεν υπολείπεται σε τίποτα από τον Καλβίνο, βλέπει δικαίως σ’ αυτήν την αφ’ υψηλού λογοκριτική διάθεση, σε αυτή την αυταρχική απαίτηση για «διορθώσεις», μια σαφή τάση υποτίμησης. Σε μια φιλελεύθερη Δημοκρατία, όπου ο λόγιος στέκεται ισότιμα δίπλα στον λόγιο, ο θεολόγος δίπλα στον θεολόγο, ο Καστελιόν δεν εννοεί να αποδεχθεί, στη σχέση του με τον Καλβίνο, το σχήμα δάσκαλος - μαθητής, να επιτρέψει να γεμίσει με κοκκινάδια το έργο του σαν να ήταν έκθεση σχολιαρόπαιδου. Ωστόσο, για να βρεθεί μια μέση οδός και για να πιστοποιήσει τον σεβασμό του στο πρόσωπο του Καλβίνου, ο Καστελιόν προσφέρεται να του διαβάσει, όποτε αυτός θα βρει χρόνο, το χειρόγραφο και δηλώνει εκ των προτέρων πρόθυμος να δεχθεί κάθε συμβουλή και πρότασή του. Όμως ο Καλβίνος είναι εκ πεποιθήσεως εναντίον κάθε μορφής διαλλακτικότητας. Δεν θέλει να συνδιαλέγεται· θέλει μόνο να προστάζει. Αρνείται ορθά κοφτά. «Του λέω τότε ότι και εκατό κορόνες να μου υποσχόταν, δεν θα υπήρχε περίπτωση να δεσμευθώ για συναντήσεις σε κάποια συγκεκριμένη ώρα, κατά τις οποίες θα μπορούσαμε ίσως να συζητούμε επί δύο ώρες για μια συγκεκριμένη λέξη. Και έτσι έφυγε χολωμένος.» Για πρώτη φορά διασταυρώθηκαν τα ξίφη. Ο Καλβίνος έχει διαισθανθεί ότι ο Καστελιόν δεν είναι διατεθειμένος να υποταχθεί αμαχητί στη βούλησή του πάνω σε ζητήματα πνευματικά και θρησκευτικά. Έχει αναγνωρίσει, μέσα σε ένα κλίμα γενικής δουλοπρέπειας, τον αιώνιο αντίπαλο κάθε δικτατορίας, τον ανεξάρτητο άνθρωπο. Και από τη στιγμή αυτήν ο Καλβίνος αποφασίζει να εκδιώξει από τη θέση του, και πιθανόν και από τη Γενεύη, τον άνδρα που εννοεί να έχει για αφέντη του τη συνείδησή του, και όχι αυτόν. Όποιος γυρεύει πρόφαση κάποια στιγμή θα τη βρει. Δεν χρειάζεται λοιπόν να περιμένει πολύ ο Καλβίνος. Γιατί ο Καστελιόν, που δεν μπορεί να θρέψει την πολυμελή οικογένειά του με τις πενιχρές αποδοχές του καθηγητή, αποσκοπεί στο προσφιλέστερο και καλοπληρωμένο λειτούργημα του «κήρυκα του Θείου Λόγου». Από την ώρα που άφησε τη Λυών, στόχος ζωής γι’ αυτόν ήταν το να γίνει υπηρέτης και κήρυκας της Ευαγγελικής διδασκαλίας. Και νά που μήνες τώρα κηρύττει ο εξαιρετικός θεολόγος στην εκκλησία της Βαντέβρ, χωρίς να έχει εκφραστεί η παραμικρή δυσαρέσκεια, σε μια πόλη αυστηρών ηθών σαν τη Γενεύη. Δεν υπάρχει λοιπόν άλλος που να μπορεί να διεκδικήσει με τόσες αξιώσεις τη θέση του βασικού ιεροκήρυκα. Και πραγματικά, η υποψηφιότητα του Καστελιόν συναντά την ομόφωνη συναίνεση του Συμβουλίου της πόλης, ενώ στις 15 Δεκεμβρίου 1543 λαμβάνεται η εξής απόφαση: «Δεδομένου ότι ο Σεβαστιανός είναι άνθρωπος καλλιεργημένος και ιδιαίτερα ενδεδειγμένος να υπηρετεί την Εκκλησία, αποφασίζουμε την πρόσληψή του στον εκκλησιαστικό οργανισμό.» Το Συμβούλιο όμως λογάριαζε χωρίς τον Καλβίνο. Δηλαδή τι; Χωρίς προηγουμένως να ρωτήσει ευπειθώς τον ίδιο, το Συμβούλιο διόρισε στη θέση του ιεροκήρυκα και αναγόρευσε, με τον τρόπο αυτόν, σε μέλος του Κονσιστορίου του τον Καστελιόν, τον άνδρα που με την εσωτερική του ανεξαρτησία ενδέχεται να του δημιουργήσει προβλήματα; Αμέσως ο Καλβίνος εναντιώνεται στην πρόσληψη του Καστελιόν και αιτιολογεί με αρκετή δόση αοριστίας την αντισυναδελφική του στάση σε ένα γράμμα προς τον Φαρέλ: «Υφίστανται σοβαροί λόγοι, ένεκα των οποίων αντενδείκνυται η πρόσληψή του… Τους λόγους αυτούς πάντως τους έχω υπαινιχθεί έμμεσα ενώπιον του Συμβουλίου· φρόντισα όμως να απομακρύνω κάθε σκιά λανθασμένων υπονοιών, με στόχο να περιφρουρήσω την υπόληψή του. Η πρόθεσή μου είναι να τον προστατεύσω.» Διαβάζοντας κανείς τις μυστικοπαθείς αυτές αοριστολογίες, νιώθει να δημιουργείται μέσα του μια δυσάρεστη υπόνοια. Πραγματικά, δεν ακούγεται σαν να υπάρχει κάτι το μεμπτό κατά του Καστελιόν, κάτι που τον καθιστά ανίκανο να περιβληθεί το αξίωμα του ιεροκήρυκα, μια κηλίδα, την οποία μεγαλόψυχα καλύπτει ο Καλβίνος με τον μανδύα της χριστιανικής ευσπλαχνίας του; Για ποιο παράπτωμα, αναρωτιέται κανείς, είναι ένοχος ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος, το οποίο τόσο γενναιόδωρα αποκρύπτει ο Καλβίνος; Καταχράστηκε ξένα χρήματα; Σχετίστηκε με γυναίκες; Κρύβει ο αναγνωρισμένος σε όλη την πόλη άμεμπτος χαρακτήρας του κάποιο ψεγάδι; Με ηθελημένη αοριστία ο Καλβίνος αφήνει την υποψία να αιωρείται πάνω από τον Καστελιόν, αλλά βέβαια τίποτα δεν είναι πιο καταδικαστικό για την υπόληψη ενός άνδρα από μια «προστατευτική» αμφισημία. Ο Σεμπαστιάν Καστελιόν όμως δεν θέλει να «προστατευθεί». Η συνείδησή του είναι πεντακάθαρη, οπότε, μόλις πληροφορείται ότι ο Καλβίνος είναι αυτός που προσπαθεί πισώπλατα να ματαιώσει την πρόσληψή του, βγαίνει και απαιτεί να εξηγήσει αυτός στο Συμβούλιο, για ποιους λόγους πρέπει να αποκλειστεί από τη θέση του ιεροκήρυκα. Τώρα είναι υποχρεωμένος ο Καλβίνος να ανοίξει τα χαρτιά του και να αποκαλύψει το μυστηριώδες έγκλημα του Καστελιόν. Και επιτέλους μαθαίνουμε το τόσο πονόψυχα προστατευμένο από τον Καλβίνο μυστικό: Ο Καστελιόν δεν εκφράζει –τι τρομακτικό παράπτωμα!– σε δύο δευτερεύουσας σημασίας ερμηνευτικά σχόλια της Βίβλου την ίδια ακριβώς άποψη με τον Καλβίνο. Εξέφρασε, πρώτον, την άποψη –και σε αυτό συμφωνούν μαζί του ρητά ή σιωπηρά λίγο-πολύ όλοι οι θεολόγοι–, ότι το Άσμα Ασμάτων του Σολομώντα δεν αποτελεί θρησκευτική, αλλά κοσμική ποίηση· ο ύμνος στη Σουλαμίτισσα, της οποίας τα στήθη σκιρτούν στο λιβάδι σαν δυο νεαρά ζαρκάδια, αποτελεί ένα πέρα για πέρα κοσμικό ερωτικό άσμα και – με κανένα τρόπο – εγκώμιο στην Εκκλησία. Αλλά και η δεύτερη παρέκκλιση είναι ασήμαντη: ο Καστελιόν δίνει διαφορετική από εκείνη του Καλβίνου σημασία στην Κάθοδο του Ιησού στον Άδη. Μηδαμινό λοιπόν και ανάξιο λόγου αποδεικνύεται το «μεγαλόψυχα αποσιωπημένο» έγκλημα του Καστελιόν, εξαιτίας του οποίου στερείται αυτός της δυνατότητας να αναλάβει το λειτούργημα του ιεροκήρυκα. Όμως –και αυτό αποτελεί τον αποφασιστικό παράγοντα– για έναν Καλβίνο δεν υπάρχουν στο πεδίο της διδασκαλίας επουσιώδη ζητήματα. Για το μεθοδικό του πνεύμα, με το οποίο αποβλέπει στην ύψιστη ενότητα και επικράτηση της νέας Εκκλησίας, ακόμη και η παραμικρή παρέκκλιση είναι το ίδιο επικίνδυνη με τη μεγαλύτερη όλων. Ο Καλβίνος θέλει να μείνει στο επιβλητικό λογικό του οικοδόμημα κάθε πέτρα και κάθε πετρούλα αμετακίνητη στη θέση της, και, όπως στην πολιτική ζωή, όπως στο πεδίο της Ηθικής και του Δικαίου, θεωρεί κάθε μορφή ελευθερίας αδιανόητη και σε εκείνο της Θρησκείας. Αν στόχος είναι η μακροημέρευση της Εκκλησίας του, τότε αυτή οφείλει να παραμείνει κυριαρχική και κατηγορηματική: από τις βασικές αρχές του οικοδομήματός της μέχρι το τελευταίο διακοσμητικό στοιχείο του ναού. Και όποιος δεν αναγνωρίζει αυτή την ηγετική του αξίωση, όποιος εννοεί, στα πλαίσια ενός φιλελεύθερου πνεύματος, να σκέφτεται ανεξάρτητα, αυτός δεν έχει θέση στο κράτος του. Για τον λόγο αυτόν είναι εκ προοιμίου μάταιος κόπος το ότι καλεί το Συμβούλιο τον Καστελιόν και τον Καλβίνο σε έναν δημόσιο διάλογο, ώστε να εξομαλυνθεί η διάσταση των απόψεών τους. Γιατί πρέπει να το επαναλάβει κανείς, ξανά και ξανά, ο Καλβίνος ξέρει μοναχά να διδάσκει, ποτέ όμως να διδάσκεται ή να μεταπείθεται· δεν συζητά ποτέ και με κανέναν· υπαγορεύει. Με την πρώτη κιόλας λέξη καλεί τον Καστελιόν «να ασπασθεί την άποψή μας» και τον προειδοποιεί «να μην εμπιστευθεί την προσωπική του κρίση» και να ενεργήσει σύμφωνα με το πνεύμα της απαραίτητης ενότητας και ισχύος της Εκκλησίας. Όμως και ο Καστελιόν παραμένει από τη μεριά του ακλόνητος στα πιστεύω του. Γιατί η ελευθερία της συνείδησης αποτελεί γι’ αυτόν το ύψιστο ψυχικό αγαθό και για την ελευθερία αυτήν είναι πρόθυμος να πληρώσει κάθε εγκόσμιο τίμημα. Ξέρει καλά ότι αρκεί να υποταχθεί στον Καλβίνο στα δύο αυτά επουσιώδη σημεία, για να εξασφαλίσει αυτομάτως την προσοδοφόρα θέση του στο Κονσιστόριο. Πιστός όμως στην πνευματική του ανεξαρτησία, ο Καστελιόν απαντά ότι δεν μπορεί να υποσχεθεί κάτι το οποίο δεν θα είναι σε θέση να τηρήσει χωρίς να ενεργήσει ενάντια στη συνείδησή του. Έτσι η συζήτηση αποβαίνει άκαρπη. Στους δύο άνδρες προσωποποιείται τη στιγμή αυτή η σύγκρουση της φιλελεύθερης Μεταρρύθμισης, η οποία αξιώνει ελευθερία στα ζητήματα πίστης για κάθε άνθρωπο, με την ορθόδοξη. Και εύλογα γράφει ο Καλβίνος μετά την ανεπιτυχή αντιπαράθεση: «Πρόκειται για έναν άνδρα, του οποίου η όλη εικόνα είναι τέτοια, που δύσκολα θα υπέθετε κανείς ότι θα μπορούσε να προκύψει μια σύγκλιση μεταξύ μας.» Ποια όμως είναι αυτή η «εικόνα» που έχει ο Καστελιόν για τον Καλβίνο; Ο ίδιος ο Καλβίνος την αποκαλύπτει, όταν γράφει: «Του Σεβαστιανού τού έχει καρφωθεί η ιδέα ότι διακαής μου πόθος είναι η εξουσία.» Αλήθεια, πιο εύστοχα δεν θα μπορούσε κανείς να εκφράσει την πραγματικότητα. Ο Καστελιόν μπόρεσε γρήγορα να διακρίνει αυτό που οι άλλοι πρόκειται να διαπιστώσουν σύντομα: ότι δηλαδή ο Καλβίνος, πιστός στην τυραννική του φύση, είναι αποφασισμένος να ανεχθεί μία και μόνο γνώμη στη Γενεύη, τη δική του, και ότι τότε μόνο μπορείς να ζήσεις στο πνευματικό του πεδίο, όταν συνταχθείς δουλικά σε κάθε γράμμα του δόγματός του, σαν τον ντε Μπεζ και τους μιμητές του. Αυτόν όμως τον αέρα πνευματικού καταναγκασμού ο Καστελιόν δεν είναι διατεθειμένος να τον εισπνεύσει. Δεν διέφυγε από τη Γαλλία και την Ιερή Εξέτασή της για να σκύψει το κεφάλι σε έναν νέο, προτεσταντικό έλεγχο συνειδήσεων, δεν απέρριψε το παλαιό δόγμα, για να γίνει υπηρέτης ενός νέου. Για αυτόν ο Χριστός δεν είναι όπως τον βλέπει ο Καλβίνος: ένας άτεγκτος, ένας τυπολάτρης νομικός, και το Ευαγγέλιό του ένας άκαμπτος, εντελώς σχηματικός νομικός κώδικας· ο Καστελιόν βλέπει στον Χριστό αποκλειστικά τον πιο ανθρώπινο απ’ όλους τους ανθρώπους, ένα ηθικό πρότυπο, που ο καθένας μπορεί να ακολουθήσει με τον δικό του τρόπο, χωρίς να ισχυρίζεται αλαζονικά ότι αυτός, και μόνον αυτός, κατέχει την αλήθεια. Τρομερή οργή καταλαμβάνει την ελεύθερη αυτή ψυχή όταν βλέπει με πόση έπαρση και αυτοπεποίθηση ερμηνεύουν στη Γενεύη οι νεόκοποι ιεροκήρυκες τον Λόγο του Θεού, λες και είναι κατανοητός μόνο σε αυτούς. Εξεγείρεται ενάντια σ’ αυτούς τους υπερφίαλους, οι οποίοι αδιαλείπτως κομπάζουν για το ιερό λειτούργημά τους και αναφέρονται σε όλους τους άλλους σαν σε ελεεινούς αμαρτωλούς και ανάξιους. Και όταν σε μία δημόσια συγκέντρωση σχολιάζεται ο λόγος του Αποστόλου: «ως απεσταλμένοι του Κυρίου οφείλουμε να δείχνουμε μεγάλη υπομονή», σηκώνεται ξαφνικά ο Καστελιόν και απευθύνει στους «απεσταλμένους του Κυρίου» την προτροπή να ελέγχουν καμιά φορά και τον εαυτό τους, και όχι να ελέγχουν, να τιμωρούν και να δικάζουν μόνο τους άλλους. Προφανώς ο Καστελιόν γνώριζε περιστατικά (τα οποία προκύπτουν αργότερα και από τα πρακτικά του Συμβουλίου), που μαρτυρούσαν ότι η ηθική ακεραιότητα των ιεροκηρύκων της Γενεύης στην ιδιωτική τους ζωή δεν ήταν και τόσο πουριτανική, και θεώρησε ως εκ τούτου αναγκαίο να ψέξει δημοσίως αυτούς τους αλαζόνες και υποκριτές. Την ακριβή διατύπωση της επίθεσης του Καστελιόν τη γνωρίζουμε δυστυχώς μόνο διά χειρός Καλβίνου (ο οποίος ποτέ δεν είχε ιδιαίτερες αναστολές, όταν επρόκειτο να αλλοιώσει κάτι που αφορούσε έναν αντίπαλό του). Όμως ακόμη και από τη μονόπλευρη εκδοχή του συνάγεται ότι ο Καστελιόν στην ομολογία του αυτή για τη γενική κατάπτωση συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του, καθώς λέει: «Ο Απόστολος Παύλος ήταν υπηρέτης του Θεού, εμείς όμως υπηρετούμε τους εαυτούς μας, εκείνος ήταν καρτερικός, εμείς είμαστε πολύ ανυπόμονοι. Αδικήθηκε από τους άλλους, εμείς όμως διώκουμε αθώους.» Ο Καλβίνος, παρών στη συνέλευση εκείνη, δείχνει εντελώς απροετοίμαστος και αιφνιδιασμένος από την επίθεση αυτή του Καστελιόν. Ένας παθιασμένος, ένας εξωστρεφής συνομιλητής, ένας Λούθηρος θα είχε πεταχτεί επάνω και θα είχε απαντήσει με έναν πύρινο λόγο, ένας Έρασμος, ένας ανθρωπιστής θα είχε πιθανότατα αντιδικήσει με σύνεση και ηρεμία. Ο Καλβίνος όμως είναι πάνω από όλα ρεαλιστής, είναι άνθρωπος της τακτικής και της πράξης, ξέρει να τιθασεύει το ταμπεραμέντο του. Διαισθάνεται την ισχυρή επίδραση των λόγων του Καστελιόν στους παρευρισκομένους και κρίνει ότι δεν θα ήταν σκόπιμο να τον αντικρούσει άμεσα. Παραμένει λοιπόν σιωπηλός και σφίγγει τα αναιμικά του χείλη. «Σιώπησα προς στιγμήν», δικαιολογεί αργότερα τη στάση του, «μόνο και μόνο όμως για να μην ξεσπάσει μπροστά σε τόσους ξένους μια έντονη αντιπαράθεση.» Θα την κάνει άραγε τη συζήτηση αυτήν αργότερα σε κλειστό κύκλο; Θα αντιπαρατεθεί στον Καστελιόν ως άνδρας προς άνδρα, με άποψη απέναντι σε άποψη; Θα τον καλέσει άραγε στο Κονσιστόριο, θα του ζητήσει να τεκμηριώσει τη γενικόλογη καταγγελία του με ονόματα και στοιχεία; Κάθε άλλο. Για τον Καλβίνο υπήρξε πάντοτε ξένη κάθε τήρηση της νομιμότητας και της δεοντολογίας στην πολιτική. Γι’ αυτόν κάθε απόπειρα κριτικής δεν αποτελεί απλώς μια διάσταση απόψεων, αλλά αυτομάτως ένα έγκλημα κατά του κράτους. Τα εγκλήματα όμως υπάγονται στη δικαιοδοσία της κοσμικής Εξουσίας. Σε αυτήν λοιπόν, και όχι στο Κονσιστόριο, σέρνει τον Καστελιόν, μετατρέποντας μια ηθικολογική συζήτηση σε διοικητική πειθαρχική διαδικασία. Η κατηγορία με την οποία τον παραπέμπει στο Δημοτικό Συμβούλιο είναι η εξής: «Ο Καστελιόν έχει πλήξει σοβαρά το κύρος του Κλήρου.» Σχετικά απρόθυμα συγκεντρώνεται το Συμβούλιο. Αυτές οι θεολογικές κοκορομαχίες δεν του πολυαρέσουν. Έχει μάλιστα κανείς την αίσθηση ότι στην κοσμική Εξουσία δεν είναι και τόσο δυσάρεστο το γεγονός ότι βρέθηκε επιτέλους κάποιος που τόλμησε να επιτεθεί ανοικτά στην αλαζονεία του Κονσιστορίου. Αρχικά οι Σύμβουλοι τρενάρουν για καιρό την λήψη απόφασης, και τελικά η απόφασή τους έχει εμφανώς διττό χαρακτήρα. Ο Καστελιόν δέχεται προφορική επίπληξη, δεν του επιβάλλεται όμως κάποια ποινή ούτε απολύεται· απλώς η δραστηριότητά του ως ιεροκήρυκα στη Βαντέβρ αναστέλλεται μέχρι νεοτέρας. Ο Καλβίνος αρνείται τη θεία ευχαριστία στους Λιμπερτίνους, στον καθεδρικό του Αγίου Πέτρου της Γενεύης. © BETTMANN / GETTY IMAGES / IDEAL IMAGE Ο Καστελιόν θα μπορούσε να νιώσει φτηνή ικανοποίηση με μια τέτοιου είδους χλιαρή επιτίμηση. Μέσα του όμως η απόφαση έχει ήδη ληφθεί. Τελευταία έχει πια βεβαιωθεί ότι στη Γενεύη για ένα πνεύμα ελεύθερο δεν υπάρχει χώρος πλάι σε μια τέτοια τυραννική φύση, όπως αυτή του Καλβίνου. Ζητά λοιπόν από το Συμβούλιο την απαλλαγή από το αξίωμά του. Ήδη όμως με την πρώτη αυτή αναγνωριστική σύγκρουση έχει διαγνώσει επαρκώς την τακτική του αντιπάλου του, ώστε να αντιληφθεί ότι οι άνθρωποι των παρατάξεων χειρίζονται πάντοτε την αλήθεια με τρόπο αυταρχικό, έτσι που αυτή να εξυπηρετεί την πολιτική τους. Έτσι εύλογα προβλέπει ότι το νόημα της εθελούσιας και γενναίας παραίτησής του θα διαστρεβλωθεί και θα προβληθεί ο ισχυρισμός ότι η απώλεια της θέσης του οφείλεται σε κάποιους επιλήψιμους λόγους. Απαιτεί λοιπόν ο Καστελιόν μια γραπτή βεβαίωση προτού εγκαταλείψει τη Γενεύη. Και έτσι ο Καλβίνος αναγκάζεται να πιστοποιήσει, υπογράφοντας ιδιοχείρως (το έγγραφο μπορεί να το δει κανείς και σήμερα στη βιβλιοθήκη της Βασιλείας), ότι ο μοναδικός λόγος που ο Καστελιόν δεν διορίστηκε στη θέση του ιεροκήρυκα είναι μια διάσταση απόψεων, η οποία είχε προκύψει σε δύο επιμέρους θεολογικά ζητήματα. Και επί λέξει συνεχίζει το έγγραφο: «Με σκοπό να εξαλειφθεί κάθε υπόνοια για οποιαδήποτε άλλη αιτία της αποχώρησης του Σεβαστιανού Καστελιόν, πιστοποιούμε διά του παρόντος προς κάθε κατεύθυνση ότι ο εν λόγω άνδρας παραιτήθηκε αυτοβούλως (sponte) από τη θέση του διδασκάλου και ότι προηγουμένως είχε υπηρετήσει τη θέση αυτήν με τρόπο που μας οδηγεί στο να τον θεωρούμε άξιο του λειτουργήματος του ιεροκήρυκα. Το γεγονός ότι παρ’ όλα αυτά δεν πραγματοποιήθηκε ο διορισμός του, δεν οφείλεται σε κάποιο ψεγάδι στη συμπεριφορά του, αλλά αποκλειστικά στον λόγο που αναφέρεται ανωτέρω.» Η εξώθηση σε φυγή από τη Γενεύη του μοναδικού ισάξιού του λογίου αποτελεί μια νίκη για τον δεσποτικό Καλβίνο, μια νίκη ωστόσο πύρρεια. Γιατί σε ευρύτατους κύκλους η αποχώρηση του αναγνωρισμένης αξίας λογίου θεωρείται σοβαρή απώλεια. Δημοσίως δηλώνεται ότι «διεπράχθη από τον Καλβίνο αδικία στον μετρ Καστελιόν», ενώ σε ολόκληρο τον κοσμοπολιτικό χώρο του Ουμανισμού το περιστατικό αυτό αποτελεί απόδειξη του γεγονότος ότι ο Καλβίνος ανέχεται πλέον στη Γενεύη μόνο ομοϊδεάτες και οπαδούς. Και δύο αιώνες αργότερα ο Βολταίρος θα προβάλλει τη στάση του Καλβίνου απέναντι στον Καστελιόν ως τη βασική απόδειξη για τον πνευματικό ολοκληρωτισμό του. «Το μέγεθος του ολοκληρωτισμού αυτού μπορεί να γίνει αντιληπτό από τις διώξεις, στις οποίες υπέβαλλε τον Καστελιόν, τον άνθρωπο που ήταν πολύ μεγαλύτερος διανοητής από τον ίδιο και τον οποίο ο φθόνος του έδιωξε από τη Γενεύη.» Ο Καλβίνος όμως είναι υπερευαίσθητος στις επικρίσεις. Διαισθάνεται αμέσως τη γενική δυσαρέσκεια, την οποία έχει προκαλέσει ο ίδιος με την αποπομπή του Καστελιόν. Και έχοντας πετύχει τον στόχο του, να απαλλαγεί δηλαδή από τον σπουδαίο αυτόν ανεξάρτητο άνδρα, ανησυχεί για το ενδεχόμενο να του προσαφθεί από την κοινή γνώμη η μομφή ότι ο Καστελιόν περιπλανιέται τώρα από πόλη σε πόλη εντελώς άπορος. Στην πραγματικότητα η απόφαση του Καστελιόν ήταν μια κίνηση απελπισίας. Γιατί, ως αντίπαλος του πολιτικά πανίσχυρου προτεστάντη, δεν μπορεί να ελπίζει σε έναν διορισμό του στην Εκκλησία της μεταρρύθμισης οπουδήποτε στην Ελβετία. Η παρορμητική του απόφαση τον έχει ρίξει σε ακραία ανέχεια. Σαν επαίτης περιφέρεται ο πάλαι ποτέ διευθυντής της μεταρρυθμιστικής σχολής της Γενεύης από πόρτα σε πόρτα, και ο Καλβίνος διαθέτει την απαιτούμενη διορατικότητα για να αναγνωρίσει ότι η δεινή θέση ενός εκτοπισμένου αντιπάλου του μπορεί να του προκαλέσει βαρύτατη ζημία. Επιχειρεί λοιπόν να ρίξει γέφυρες προς τον εκδιωγμένο, τώρα που αυτός βρίσκεται μακριά του και δεν αποτελεί άμεση ενόχληση. Με αξιοπρόσεκτο ζήλο απευθύνει στους φίλους του απολογητικές επιστολές, στις οποίες τονίζει πόσο πασχίζει να εξασφαλίσει στον κακόμοιρο Καστελιόν μια κατάλληλη εργασία (που βέβαια είναι ο ίδιος υπαίτιος για τη δεινή του θέση). «Μακάρι να έβρισκε κάπου εύκολα μια θέση· εγώ από τη μεριά μου θα ήμουν πρόθυμος να βοηθήσω σ’ αυτό.» Όμως ο Καστελιόν δεν εννοεί να κρατήσει το στόμα του κλειστό, όπως ήλπιζε ο Καλβίνος. Ανοιχτά και ελεύθερα λέει όπου βρεθεί κι όπου σταθεί, ότι αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γενεύη λόγω της αρχομανίας του Καλβίνου, πλήττοντας έτσι τον Καλβίνο στο πιο ευαίσθητο σημείο του. Γιατί ποτέ ο Καλβίνος δεν ομολόγησε δημοσίως τη δικτατορική άσκηση της εξουσίας εκ μέρους του, αλλά αντίθετα επέμενε να εκτιμάται από όλους ως ο ταπεινότερος, ο σεμνότερος υπηρέτης της σπουδαίας αποστολής που του έχει ανατεθεί. Αμέσως αλλάζει λοιπόν ο τόνος των επιστολών του· η συμπόνια του για τον Καστελιόν έχει μονομιάς στερέψει. «Αν μπορούσες να ακούσεις», παραπονιέται σε έναν φίλο, «τα εναντίον μου γαβγίσματα δεξιά κι αριστερά αυτού του σκύλου –εννοώ τον Σεβαστιανό–, ότι δηλαδή η αυταρχικότητά μου ήταν αυτή που τον έδιωξε από τη Γενεύη, για να μπορώ έτσι να κυβερνώ μόνος μου.» Σε διάστημα λίγων μηνών ο άνδρας εκείνος, για τον οποίο ο Καλβίνος είχε ενυπόγραφα βεβαιώσει ότι είναι πέρα για πέρα άξιος να αναλάβει το ιερό λειτούργημα του υπηρέτη του Θεού, έχει μεταβληθεί τώρα για τον ίδιο ακριβώς τον Καλβίνο σε ένα «bestia» (κτήνος, ζώο), σε έναν «chien» (σκύλο), μόνο και μόνο επειδή προτίμησε την ακραία ανέχεια από το να εξαγορασθεί μέσω ενός μισθού και να σιωπήσει. Αυτή η επιλεγμένη αυτοβούλως από τον Καστελιόν ηρωική στέρηση κάθε πόρου ζωής έχει προκαλέσει τον σεβασμό των συγχρόνων του. Κατηγορηματικά σημειώνει ο Μονταίν ότι είναι αξιοκατάκριτο το γεγονός πως ένας άνδρας αυτού του πνευματικού αναστήματος είναι αναγκασμένος να ζει σε μια τέτοια ένδεια, και ασφαλώς, συμπληρώνει, πολλοί άνθρωποι θα ήταν πρόθυμοι να του συμπαρασταθούν, αν είχαν λάβει έγκαιρα γνώση. Στην πραγματικότητα όμως οι άνθρωποι ουδόλως δείχνουν διατεθειμένοι να ελαφρύνουν έστω και κατά το ελάχιστο τη δεινή θέση του Καστελιόν. Θα περάσουν χρόνια πριν ο εκδιωγμένος βρει μια θέση που να ανταποκρίνεται έστω και εν μέρει στην καλλιέργεια και την ηθική του ανωτερότητα. Αρχικά κανένα πανεπιστήμιο δεν δέχεται να τον προσλάβει και καμία θέση ιεροκήρυκα δεν του προσφέρεται, καθώς η πολιτική εξάρτηση των ελβετικών πόλεων από τον Καλβίνο είναι ήδη υπερβολικά μεγάλη ώστε να τολμήσει κανείς να αντιταχθεί δημοσίως στις επιθυμίες του δικτάτορα της Γενεύης. Με πολύ κόπο εξασφαλίζει τελικά ο κατατρεγμένος ένα πενιχρό εισόδημα ως χαμηλόβαθμος διορθωτής δοκιμίων στον εκδοτικό οίκο του Οπορίν στη Βασιλεία. Η ευκαιριακή αυτή απασχόληση δεν του αρκεί όμως για να θρέψει γυναίκα και παιδιά, οπότε και είναι υποχρεωμένος να συμπληρώνει το εισόδημά του δουλεύοντας ως οικοδιδάσκαλος, για να μπορεί να χορτάσει έξι ή οκτώ στόματα. Για πολλά ακόμη σκοτεινά χρόνια θα ζήσει την καθημερινή μιζέρια, αυτήν που αλυσοδένει την ψυχή και ναρκώνει τις δημιουργικές δυνάμεις, ώσπου το πανεπιστήμιο να προσλάβει επιτέλους τον σφαιρικά καλλιεργημένο λόγιο ως λέκτορα της ελληνικής γλώσσας! Όμως ακόμη και αυτό το μάλλον τιμητικό, παρά προσοδοφόρο, αξίωμα απέχει πολύ από το να προσφέρει στον Καστελιόν την απελευθέρωση από τον καθημερινό επίπονο βιοπορισμό. Για ολόκληρη τη ζωή του θα συνεχίσει ο σπουδαίος αυτός λόγιος ‒ για ορισμένους μάλιστα ο σπουδαιότερος της εποχής του ‒, να ασκεί ταπεινές, βοηθητικές εργασίες. Σκάβει με τα ίδια του τα χέρια το χώμα στο μικρό του σπίτι στα περίχωρα της Βασιλείας, και καθώς η δουλειά της μέρας δεν είναι αρκετή για να θρέψει τους δικούς του, ξενυχτάει διορθώνοντας τυπογραφικά φύλλα, κάνοντας την επιμέλεια σε ξένα έργα και μεταφράζοντας κείμενα από όλες τις γλώσσες. Αμέτρητες είναι οι σελίδες των μεταφράσεών του για εκδότες της Βασιλείας από τα ελληνικά, τα εβραϊκά, τα λατινικά, τα ιταλικά και τα γερμανικά. Όμως αυτή η μακροχρόνια στέρηση μόνο το σώμα του, το αδύναμο, ευαίσθητο κορμί του θα μπορέσει να υποσκάψει, αλλά ούτε στιγμή την ανεξαρτησία και την αποφασιστικότητα της ψυχής του. Γιατί μέσα στον άχαρο και σκληρό καθημερινό αγώνα επιβίωσης ποτέ δεν ξεχνά ο Καστελιόν το κύριο καθήκον του. Απτόητος συνεχίζει το έργο ζωής του, τη μεταφορά της Βίβλου στα λατινικά και τα γαλλικά, ενώ παράλληλα γράφει άρθρα, σχόλια, κριτικές, έργα πολεμικής και διαλόγους. Δεν περνάει γι’ αυτόν μέρα ή νύχτα χωρίς σκληρή εργασία. Ποτέ ο ακούραστος αυτός δουλευτής δεν απόλαυσε τη χαρά ενός ταξιδιού, την ευλογία της χαλάρωσης, ποτέ δεν γεύτηκε την ανταμοιβή της αναγνώρισης και του πλούτου. Το ελεύθερο αυτό πνεύμα προτιμά να είναι υπόδουλο αιώνιας φτώχειας, προτιμά να προδίδει τον ύπνο της νύχτας του, παρά την ελευθερία της συνείδησής του – εξαιρετικό πρότυπο των αφανών εκείνων ηρώων που δίνουν τυλιγμένοι στο σκοτάδι της λησμονιάς τον αγώνα για την ιερή τους υπόθεση: για την περιφρούρηση της ελευθερίας του λόγου, για το απαραβίαστο δικαίωμα στην έκφραση των ιδεών. Η πραγματική αναμέτρηση ανάμεσα στον Καστελιόν και τον Καλβίνο δεν έχει ακόμη αρχίσει. Δύο άνθρωποι όμως, δύο ιδέες έχουν αντιπαραταχθεί, έχουν κοιταχτεί στα μάτια και έχουν αναγνωρισθεί αμοιβαία ως αμείλικτοι αντίπαλοι. Είναι πια και για τους δύο αδύνατον να συνυπάρξουν έστω και για μια ώρα στην ίδια πόλη, να ζήσουν στο ίδιο πνευματικό περιβάλλον. Ωστόσο, παρά το βαθύ και αγεφύρωτο μεταξύ τους χάσμα, ο ένας παρακολουθεί άγρυπνα τον άλλον. Ο Καστελιόν δεν ξεχνά τον Καλβίνο και ο Καλβίνος δεν ξεχνά τον Καστελιόν. Η σιγή τους είναι απλώς αναμονή της αποφασιστικής στιγμής. Γιατί, τόσο βαθιές αντιθέσεις, τέτοιες που πλέον δεν αποτελούν μια απλή διάσταση απόψεων, αλλά μια θεμελιώδη σύγκρουση ιδεολογίας με ιδεολογία, είναι φύσει αδύνατον να διατηρήσουν μόνιμη ειρήνη. Ποτέ η πνευματική ελευθερία δεν μπορεί να ζήσει στη σκιά μιας δικτατορίας, ποτέ μια δικτατορία δεν μπορεί να κοιμάται ήσυχη, όσο έστω και ένας ανεξάρτητος άνθρωπος μένει ορθός μέσα στα όρια της επικράτειάς της. Πάντοτε όμως χρειάζεται μια αφορμή για να βγουν στην επιφάνεια λανθάνουσες εντάσεις. Έτσι, όταν ο Καλβίνος βάζει φωτιά στο σωρό με τα κούτσουρα που θα κάψουν τον Σερβέ, παίρνει φωτιά και ο λόγος στα χείλη του Καστελιόν. Όταν ο Καλβίνος κηρύσσει τον πόλεμο σε κάθε ελεύθερη συνείδηση, ο Καστελιόν σηκώνει, στο όνομα αυτής της συνείδησης, το λάβαρο της λυσσαλέας και μέχρι θανάτου αντίστασης. — Μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης Επιμέλεια: Χ.Ε. Μαραβέλιας Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΤΕΥΧΟΣ [1] Κοινή έκδοση, λαϊκή.

Ο Καστελιόν κάνει την εμφάνισή του

Σύνδεση