Ο Δημήτριος Καπετανάκης αναγνώστης της Έμιλυ Ντίκινσον

Ενώ έχει αρχίσει μια νέα περίοδος για τη μελέτη και την δημοσίευση του γνωστού και του ανέκδοτου έργου του Δημήτριου Καπετανάκη, θα ασχοληθώ με τον Καπετανάκη αναγνώστη της Ντίκινσον, γιατί το ποίημά του «Έμιλυ Ντίκινσον», όπως θα προσπαθήσω να δείξω, μας δίνει κλειδιά για τη δική του πνευματική διαδρομή, όταν βρίσκεται στην Αγγλία. Το ποίημα δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό New Writing and Daylight, στο τεύχος του Χειμώνα 1943-44. Το φθινόπωρο του ’42 ο Καπετανάκης είχε μια κρίση με πυρετό και εξάντληση ‒ήταν σύμπτωμα της αρρώστιας του, της λευχαιμίας, που δεν είχε ακόμη διαγνωστεί‒ και είχε πάει για ανάρρωση στο Ντέβον. Σε μια επιστολή του προς τον Τζων Λέμαν σταλμένη στις 12 Οκτωβρίου του 1942, έγραφε ότι στη βιβλιοθήκη του ξενοδοχείου βρήκε πολλά βιβλία που «καταβρόχθισε», κι ανάμεσά τους μια βιογραφία της Έμιλυ Ντίκινσον. Εικάζουμε ότι αναφέρεται στο βιβλίο της ανιψιάς της ποιήτριας, της Μάρθας Ντίκινσον Μπιάνκι που είχε κυκλοφορήσει το 1925, τη μόνη βιογραφία της που κυκλοφορούσε τότε.[1] Η Μπιάνκι είχε επιμεληθεί και την έκδοση των περισσότερων ποιημάτων της Ντίκινσον στη δεκαετία του ’20 και ’30. Σ’ αυτή τη βιογραφία η Μπιάνκι παρουσίαζε τις ψυχολογικές διακυμάνσεις της ποιήτριας, ειδικά γύρω από το ζήτημα της θρησκείας. Η Ντίκινσον, αν και αφοσιωμένη χριστιανή, μπορούσε να εκφράζει τις πιο τολμηρές και αντιφατικές σκέψεις για το ζήτημα της πίστης. Είναι γνωστό ότι η Ντίκινσον από μια ηλικία και μετά είχε αρνηθεί να πηγαίνει στην εκκλησία. Γράφει σ’ ένα ποίημα: Some keep the Sabbath going to Church – I keep it, staying at Home – With a Bobolink for a Chorister – And an Orchard, for a Dome – Κάποιοι τηρούν το Σάββατο στην Εκκλησιά ‒ Κι εγώ μένοντας Σπίτι ‒ Τ’ Αηδόνι έχω για Ψάλτη μου ‒ Για Τρούλο έχω τον Κήπο ‒ Και σε μια επιστολή της του 1882 διαβάζουμε: «Δεν μπορώ να σου πω πώς μοιάζει η αιωνιότητα. Κυματίζει γύρω μου σαν θάλασσα...».[2] Κι αλλού, σε ένα ποίημα: «Faith is doubt, sister. / Show me eternity, and // Iwill show you memory // both on a package lain».[3] (Η πίστη, αδελφή μου, είναι αμφιβολία / Δείξε μου την αιωνιότητα και θα σου δείξω τη μνήμη // είναι κι οι δυο στο ίδιο κουτί). Τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά στην ποίησή της. Προσθέτουμε ωστόσο ότι ιδιαίτερη στάση της Ντίκινσον στο ζήτημα της πίστης θα έκανε αργότερα τον Χάρολντ Μπλουμ να γράψει ότι είναι η ποιήτρια της αμφιβολίας, της επιθυμίας για το ανεκπλήρωτο, της απόλυτης άρνησης. Ο Μπλουμ την αποκαλεί «ριζική μηδενίστρια», που ψάχνει τον δικό της δρόμο για την αλήθεια. «Εμμένει στην τέχνη της ακόμη και αν αυτό την κάνει να χάνει την αλήθεια, και η αλήθεια της είναι η εκμηδένιση: τα υπόλοιπα είναι σιωπή».[4] Ο Καπετανάκης διαβάζει την Έμιλυ Ντίκινσον Δεν μπορώ να γνωρίζω τι άντλησε ο Καπετανάκης από τη βιογραφία της Μπιάνκι, θεωρώ όμως βέβαιο ότι ήταν εξαιρετικά προσεκτικός αναγνώστης της Ντίκινσον. Το ποίημά του είναι γραμμένο «à la manière de...», κυριολεκτικά χτισμένο με το συμβολικό και λεκτικό υλικό της ποιήτριας, αλλά και με ένα μετρικό σχήμα που εκείνη συνήθιζε, τετράστιχες στροφές, με οκτασύλλαβους ιαμβικούς στίχους που εναλλάσσονται με εξασύλλαβους. Στο ποίημα του Καπετανάκη αναγνωρίζουμε τα γνωστά σύμβολα της ποιήτριας από τον φυσικό κόσμο, τη μέλισσα, τα πουλιά, τις φασματικές μορφές που την πολιορκούν, τα κάθε είδους εξωπραγματικά πλάσματα, και τις έννοιες που επανέρχονται στην ποίησή της: ο χρόνος, η αιωνιότητα, η τρέλα, τα επίγεια και τα ουράνια, και η προβληματική τους συνύπαρξη. Η φωνή που μας μιλά σε πρώτο πρόσωπο είναι μια δραματική περσόνα, ένα προσωπείο του ποιητή και ανακαλεί τον τρόπο που έχτιζε ο Καβάφης τα δικά του πρόσωπα και προσωπεία. Παραθέτω το ποίημα μαζί με μια δική μου ατελή προσπάθεια μετάφρασης. EMILY DICKINSON I stand like a deserted church That would much rather be A garden with a hopping bird. Or with a humming bee. I did not want eternity, I only begged for time: In the trim head of chastity The bells of madness chime. Their song blows up a monstrous bee With burning eyes and beard. If bees don’t look as big as God, They look at least as weird. My nights are haunted circuses Where deadly freaks perform The trick of stabbed eternity, The triumph of the worm. While in the fertile fields of love Industrious farmers plod. My days are brooding on man’s doom, The meaning of the rod. But thought is vain. Man cannot find What stupid monsters mean. One night of wrath I closed my door On God, and called him mean. And so I lost Him for a bee; He lost me for a freak. Ah, in the grip of boundlessness The joints of reason creak. I stand as boundless as a church That has no door for God, While in tire fruitful fields of love Ignorant farmers plod. ΕΜΙΛΥ ΝΤΙΚΙΝΣΟΝ Στέκω σαν έρημη εκκλησιά που έπρεπε να ’ναι κήπος με το τιτίβισμα πουλιών, το βόμβο μέλισσας. Το αιώνιο με τρόμαζε, για χρόνο εκλιπαρούσα: μες στη σεμνή μου κεφαλή η τρέλα αλυχτά. Ξυπνά μια φριχτή μέλισσα με πύρινη γενειάδα. Αν και δε μοιάζει του Θεού φοβίζει όσο κι αυτός. Τα τρίστρατα τις νύχτες μου τέρατα τις στοιχειώνουν σφαδάζει η αιωνιότητα σκουλήκια τη ρουφούν. Ενώ αγράμματοι γεωργοί μοχθούν για την αγάπη, εμένα οι μέρες μου κλωσούν του ανθρώπου την ποινή. Μα η σκέψη δεν μπορεί να βρει τα τέρατα ποια είναι. Μια νύχτα οργής είπα κακό τον ίδιο το Θεό που έχασα για μια μέλισσα μ’ έχασε για ένα τέρας. Αχ, στην αρπάγη του άπειρου του λόγου οι αρμοί χαλούν. Μένω στο χάος, σαν εκκλησιά για τον Θεό κλειστή, ενώ αγράμματοι γεωργοί αγαπούν και μοχθούν. Το ποίημα διαρθρώνεται με συνεχείς αντιθέσεις: Η εκκλησιά, κι όσα αυτή συνδηλώνει, είναι έρημη, ενώ αντίθετα ο κήπος είναι γεμάτος με τις μέλισσες, τα πουλιά, τη χαρά της ζωής. Το αιώνιο τρομάζει, προξενεί δέος, ενώ ο χρόνος, το εδώ, οι στιγμές, είναι ευτυχία. Κι όλη αυτή η σύγκρουση φέρνει τρέλα, ξυπνά φαντάσματα, τέρατα, σύγχυση, σε βαθμό που μπερδεύει το καλό με το κακό: «Μια νύχτα οργής είπα κακό τον ίδιο το Θεό». Κι όλα αυτά, ενώ οι αγράμματοι γεωργοί, οι «πτωχοί τω πνεύματι» (Ματθαίος, 5, 3) οργώνουν και θερίζουν την αγάπη, και τη βασιλεία των ουρανών. Κεντρικό θέμα του ποιήματος είναι μια προσδοκώμενη, αλλά αποτυχημένη, συνάντηση με τον Θεό. Η συνάντηση ναυάγησε από μια παρεξήγηση, ένα qui pro quo. Το γιατί ναυάγησε, μένει στον αναγνώστη να το σκεφτεί. Ξαναδιαβάζω τους στίχους προτείνοντας μια ερμηνεία: «I lost him for a bee» (Τον έχασα για μια μέλισσα): τον έχασα γιατί με απορροφούσαν τα πουλιά, η μέλισσα, η επίγεια ομορφιά ‒ σημειώνω ότι η μέλισσα είναι κυρίαρχο σύμβολο στην Ντίκινσον, σύμβολο γονιμότητας, ευτυχίας, σεξουαλικότητας. «He lost me for a freak» (Μ’ έχασε για ένα τέρας): είδε σε μένα ένα τέρας. Έτσι αποδίδω τη λέξη freak, η οποία στα αγγλικά έχει επίσης τη σημασία του ασυνήθιστου, του ανώμαλου, (a freak of nature), του διεστραμμένου. Freaks σήμερα είναι τα πρεζόνια. Θα σταθώ σε δυο στίχους του ποιήματος που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ιστορία: «I did not want eternity // I only begged for time». Οι στίχοι αυτοί είχαν μια παράξενη τύχη: τους χρησιμοποίησε ο Νίκος Καχτίτσης το 1949 ως προμετωπίδα στη συλλογή του Vulnerable point, Τρωτό σημείο. Ο Γιώργος Δανιήλ, στη μετάφραση της συλλογής, τους απέδωσε: ως εξής «Δεν ήθελα την αιωνιότητα, / καιρό μόνο ζητούσα».[5] Με τη σειρά του ο Νίκος Καρούζος, έγραψε ένα ποίημα με τίτλο «Για χρόνο μονάχα εκλιπαρούσα», αφιερωμένο «στον Ε.Χ. Γονατά, που μετάφρασε το στίχο». Το ποίημα είναι στη συλλογή Λευκοπλάστης για μικρές και μεγάλες αντινομίες (1971). «Φτωχέ Καπετανάκη κι όμως όλβιε στη φράση που ’γραφες αναπνέουμε σε πιθανά γεράματα μ’ ένα ερώτημα που πρέπει να χαράξω: Πώς θα γλιτώσουμε απ’ το Σύμπαν;» Έχω την αίσθηση ότι ο Καχτίτσης, ο Καρούζος και ο Γονατάς παρανάγνωσαν αυτούς τους στίχους, επηρεασμένοι από την θανατηφόρα νόσο και τον πρόωρο θάνατο του ποιητή, και είδαν τα λόγια αυτά σαν ένα είδος εξομολόγησης, ότι ο ποιητής δεν ενδιαφερόταν για τη δικαίωσή του και τη φήμη του στην αιωνιότητα, αλλά για περισσότερο χρόνο σ’ αυτή τη ζωή, για να ολοκληρώσει το έργο του. Έχω τη γνώμη ότι οι λέξεις χρόνος και αιωνιότητα χρησιμοποιούνται από τον Καπετανάκη ‒όπως και από την Ντίκινσον στα ποιήματά της‒ με τη φιλοσοφική τους σημασία: «Ο χρόνος... είναι συνυφασμένος με την κίνηση και με την αλλαγή. Η αιωνιότητα είναι το απόλυτο, άρα το αναλλοίωτο και το ακίνητο....».[6] Έτσι χρησιμοποίησε αυτές τις έννοιες ο Καπετανάκης στη διδακτορική διατριβή του Έρως και χρόνος, που γράφτηκε στη Χαϊδελβέργη το 1936 και δημοσιεύτηκε στα ελληνικά το 1938. Σ’ εκείνη την τόσο διεισδυτική μελέτη ο Καπετανάκης, για να λύσει το γρίφο της επιθυμίας για αιωνιότητα στον άνθρωπο επικαλείται τη σωκρατική παλινωδία στον Φαίδρο: «Το τέλειο και απρόσβλητο Είναι ανήκει μόνο στο Θεό», όμως περιορισμένος άνθρωπος την αιωνιότητα στον έρωτα μπορεί μόνο την επιθυμεί, και να προσπαθεί να την πραγματοποιήσει.[7] Ο Δημήτριος Καπετανάκης και ο Κίρκεγκωρ Πόσο παρέμενε ο Καπετανάκης σ’ αυτήν την σωκρατική, βαθιά ειρωνική στάση, όταν γράφει αυτούς τους στίχους; Την απάντηση μπορούμε να τη βρούμε στα γραπτά του εκείνης της περιόδου, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, στις επιστολές του, στα σημειωματάριά του. Από αυτά προκύπτει ότι ο Καπετανάκης στην Αγγλία πραγματοποίησε μια μεγάλη στροφή, κι ενώ γράφει για τα ίδια θέματα και διαβάζει τους ίδιους ποιητές και φιλοσόφους που διάβαζε στην ελληνική και γερμανική του περίοδο, τώρα αποκτά μια νέα, διαφορετική οπτική. Κι ενώ πάντα ο στόχος του είναι η αυθεντικότητα, η ολοκλήρωση, η τελείωση της ύπαρξης, την τελείωση αυτή την αναζητά με νέους όρους, και όπως πιστεύω βρίσκει ένα κλειδί στη θεωρία του Καρλ Γιάσπερς, του καθηγητή του στη Χαϊδελβέργη, για τις «οριακές καταστάσεις»: «Ας εξετάσουμε τη θέση μας, ως άνθρωποι. Τελούμε πάντοτε κάτω από ορισμένες καταστάσεις (situationen). [...] Υπάρχουν όμως καταστάσεις που διατηρούν την ουσία τους, έστω κι αν η στιγμιαία τους εμφάνιση τροποποιείται και η ακαταγώνιστη ισχύς τους καλύπτεται κάτω από πέπλο: πρέπει να πεθάνω, να υποφέρω, να αγωνισθώ· υπόκειμαι στην τύχη, εμπλέκομαι αφεύκτως στην ενοχή. Αυτές τις θεμελιακές καταστάσεις της ύπαρξής μας τις ονομάζομε οριακές καταστάσεις. Δηλαδή πρόκειται για καταστάσεις, που δεν μπορούμε να τις υπερβούμε, δεν μπορούμε να τις αλλάξωμε. [...] Αλλά έναντι των οριακών καταστάσεων αντιδρούμε είτε με την απόκρυψή τους, είτε ‒όταν πράγματι τις βλέπωμε καθαρά‒ με την απελπισία και τη μεταστροφή: γινόμαστε οι εαυτοί μας με τη μεταμόρφωση της συνείδησης που έχομε για το Είναι».[8] Αυτό το ερμηνευτικό σχήμα του Γιάσπερς χρησιμοποιεί ο Καπετανάκης στο περίφημο δοκίμιό του για τον Ντοστογιέφσκι, όπου υποστηρίζει ότι χρειάζεται μια ακραία εμπειρία, όπως αυτή που δοκιμάζει ο ήρωας του διηγήματος «Το όνειρο ενός γελοίου»: ένας άνθρωπος ήθελε να αυτοκτονήσει διότι αμφέβαλε για τα πάντα, ακόμη και για τον Θεό, μέχρι που βρέθηκε αντιμέτωπος με την κραυγή απόγνωσης (despair) ενός κοριτσιού που του ζητά βοήθεια. Γράφει ο Καπετανάκης: «Το μόνο πράγμα που δεν είναι ποτέ αμφίβολο ή συζητήσιμο στο έργο του Ντοστογιέφσκι [...] είναι η κραυγή της απόγνωσης μιας ανθρώπινης ύπαρξης».[9] Και γράφει επίσης: «Αλλά η “καταπληχτική φύση” της αλήθειας αποκαλύπτεται όχι μόνο σε μερικές στιγμές αποκορυφωμένου ψυχικού τρόμου. Μπορεί να τη ζήσει κανείς στην καθημερινή ζωή αν είναι μπλεγμένος σε κάτι σχετικό όπως με αξίες που σημαίνουν το παν γι’ αυτόν, όπως π.χ. ο έρωτας».[10] Το βίωμα της απόγνωσης ο Καπετανάκης το ονομάζει στο ίδιο δοκίμιο «μεταφυσικό μάθημα». Και θεωρεί τον Ντοστογιέφσκι θρησκευτικό συγγραφέα όχι γιατί δίδαξε αισθήματα ανθρωπισμού, αλλά γιατί «έδειξε, με ασύγκριτη δύναμη, πόσο επισφαλής είναι η πίστη» (ό.π., σ. 227). Ο Καπετανάκης στην Αγγλία θα διαμόρφωνε μια φιλοσοφία της απόγνωσης, ‒Philosophy of despair, την ονομάζει ο φίλος του Τζων Λέμαν‒ αλλά θα τον απασχολούσε ξανά το αίτημα της πίστης. Και η ανάγνωση των κειμένων του αυτής της εποχής δείχνει ότι σ’ αυτούς τους προβληματισμούς του σημαντική θέση είχε η ανάγνωση του Κίρκεγκωρ ‒ ο Δανός φιλόσοφος άλλωστε ήταν εκείνος που είχε εμπνεύσει στον Γιάσπερς τη θεωρία του για τις «οριακές καταστάσεις». Την υπόθεσή μου τη στηρίζω σε πολλά κειμενικά τεκμήρια. Από ένα κείμενο του Τζων Λέμαν για τον Καπετανάκη μαθαίνουμε ότι σκόπευε να γράψει ένα δοκίμιο για τον Κίρκεγκωρ στο οποίο έλεγε ότι καμιά ερμηνεία του δημοσιευμένη ως τότε στην Αγγλία «δεν είχε αγγίξει το βάθος του μυστηρίου του».[11] Επίσης, στο δοκίμιό του για την αγγλική ποίηση έβαλε μια προμετωπίδα από τα σημειωματάρια του Κίρκεγκωρ: «Ας μην είναι τα λόγια μας σαν λουλούδια που σήμερα ανθίζουν και αύριο θα ξεραθούν, κι ας ξεπερνούν σε ομορφιά ακόμη και τη δόξα του Σολομώντα»[12] ‒ ο Δανός φιλόσοφος ανακαλεί το κατά Ματθαίον 6, 30: «ει δε τον χόρτον του αγρού σήμερον όντα και αύριον εις κλίβανον βαλλόμενον... ». Έχουμε ένα ακόμη σημαντικό τεκμήριο: σε χειρόγραφες σημειώσεις που είχε την καλoσύνη να μου δώσει η Εμμανουέλα Κάντζια, ο Καπετανάκης αντιγράφει αποσπάσματα από τη γαλλική μετάφραση της Έννοιας της αγωνίας του Κίρκεγκωρ.[13] Είναι από το πέμπτο κεφάλαιο του Βιγκίλιου Χαουφνιένσις, το ψευδώνυμο με το οποίο κυκλοφόρησε το βιβλίο, όπου ο Δανός φιλόσοφος γράφει για τη «μαθητεία στην αγωνία», ως τη μόνη που διαμορφώνει τον άνθρωπο για την αιωνιότητα: η αγωνία στρέφει τον άνθρωπο προς τα μέσα, και τότε μόνο μαθαίνει για τον εαυτό του και για τη σχέση του με τον Θεό. Από το κείμενο αυτό ο Καπετανάκης αντιγράφει σελίδες, στις οποίες γίνεται αναφορά στις «δυνατότητες» που ξανοίγονται στον άνθρωπο, που τον είχαν απασχολήσει και στη διατριβή του Έρως και χρόνος.[14] Η δυνατότητα που διδάσκεται μέσω της αγωνίας είναι η δυνατότητα για απεραντοσύνη. Δεν είναι δυνατότητα για την ευτυχία, αλλά για να κατανοήσουμε το Τρομερό: «ο άνθρωπος που αποφοιτά από το σχολείο της δυνατότητας γνωρίζει ακόμη καλύτερα από ό,τι ένα παιδί το αλφαβητάρι ότι [...] το Τρομερό, ο χαμός, η εκμηδένιση κατοικούν από πόρτα σε πόρτα μαζί με κάθε άνθρωπο».[15] Επιστρέφοντας στο ποίημα «Έμιλυ Ντίκινσον», θα έλεγα ότι αυτή η δυνατότητα μένει κλειστή στον άνθρωπο που βρίσκεται στο αισθητικό στάδιο, δηλαδή στο στάδιο των απολαύσεων, εκείνον που προτιμά τον κήπο από την εκκλησιά, τα πουλιά και τις μέλισσες με τον παραπλανητικό και πλάνο βόμβο τους, και ενώ αισθάνεται την αγωνία στην κατάστασή του δεν περνά στα δύο επόμενα στάδια του τρόπου ζωής, το ηθικό και το θρησκευτικό.[16] Οι αναγνώστες του βιβλίου του Ασθένεια προς θάνατον, κι ανάμεσά τους άθεοι ή αγνωστικιστές όπως ο Χάιντεγκερ και ο Σαρτρ, ο Τόμας Μανν, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ‒αναφέρω εντελώς ενδεικτικά κάποια ονόματα‒ κι επίσης ψυχίατροι και ψυχαναλυτές, έχουν παρατηρήσει ότι ο Κίρκεγκωρ εκφράζει με όρους προ-φροϋδικούς την απελπιστική δυσκολία του ανθρώπου να αναλάβει την ευθύνη του εαυτού του και τη σχέση του με την πραγματικότητα. Ο Κίρκεγκωρ μας δείχνει όλα εκείνα που μηχανεύεται ο άνθρωπος για να αποφύγει την αλήθεια του εαυτού του, μέσα στην πραγματικότητά του και στις ανάγκες του και όχι στη σφαίρα του αφηρημένου και στη θεωρία, καταφεύγοντας στα πάθη, στις διασκεδάσεις, στις φαντασιώσεις: ο άνθρωπος που κυκλοφορεί μασκαρεμένος σε έναν άλλο, ο άνθρωπος της μόδας, είναι, σύμφωνα με τους Γάλλους υπαρξιστές ο αλλοτριωμένος άνθρωπος, ή ακόμη ο άνθρωπος της «κακής πίστης» και της «πλαστής συνείδησης»[17] και, σύμφωνα με τους ψυχαναλυτές και ψυχιάτρους, ο νευρωτικός, ιδεοληπτικός, παρανοϊκός. Δεν έχουμε το χρόνο να επεκταθούμε στη κιρκεγκωριανή έννοια της αγωνίας, φαίνεται όμως ότι το ενδιαφέρον του Καπετανάκη ήταν τόσο έντονο που σημειώνει τίτλους βιβλίων που ήθελε να διαβάσει: βρίσκουμε τους τίτλους μιας μελέτης για τον Κίρκεγκωρ της ρωσίδας Εβραίας ψυχαναλύτριας Φάννυ Λόφτσκυ (Fanny Lowtzky),[18] και μιας μελέτης του Ε.Λ. Άλλεν (E.L. Allen) για τον Κίρκεγκωρ.[19] Η αυθεντική ύπαρξη Έρχομαι στο ερώτημα: το ποίημα «Έμιλυ Ντίκινσον» μπορούμε να το ερμηνεύσουμε στο πλαίσιο των αναζητήσεων του Καπετανάκη σχετικά με την αυθεντική ύπαρξη και την πίστη; Πολλά συνηγορούν σ’ αυτό. Θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να λάβουμε υπόψη μας ότι την ίδια εποχή ο Καπετανάκης περνούσε μια βαθύτερη κρίση, που τον οδηγούσε σε πνευματικές και μυστικιστικές αναζητήσεις. Όπως έγραφε στον Τζων Λέμαν, διάβαζε τους Ισπανούς μυστικούς, ιδιαίτερα τον Λουίς ντε Λεόν, που έγραψε το περίφημο ποίημα «Noche Serena» (Γαλήνια νύχτα).[20] Του εξομολογείται ότι μια τέτοια νύχτα δοκίμασε και ο ίδιος, κάτι σαν μυστική εμπειρία: «Φοβούμαι πως, αν και αυτό δεν μου αρέσει, γίνομαι ένας μυστικός. Ήταν υπέροχο να προετοιμάζεται κανείς να μην ξαναξυπνήσει. Ποθούσα τόσο μια νύχτα ελευθερίας και ανάπαυσης όπου να μην υπάρχει μνήμη, σωστό ή λάθος, αγωνία».[21] Το αίτημα της πίστης είναι σαφές στον Καπετανάκη. Ίσως στη φάση αυτή της ζωής του βρίσκεται στο ζήτημα αυτό κοντά στον φίλο του Γιώργο Σαραντάρη,[22] που έγραφε το 1940: «Στον Κίρκεγκωρντ η πίστη νοσταλγείται, σαν μια αγιάτρευτα χαμένη ευτυχία [...] Ο Κίρκεγκωρντ χωρίς κανένα δισταγμό, χωρίς καμιά περηφάνεια, μ’ εκείνη την ταπεινότητα του ατόμου που με όλο το βίο του έφτασε στο χείλος της γνώσης, με κραυγές που τον φέρνουν στην εξάντληση του εαυτού του, ζητάει από το Θεό την πίστη, σαν η πίστη να είναι κάτι αθεράπευτα αντίθετο προς την υπόστασή μας πάνω στη γη, και σαν ο Θεός, τη στιγμή που γεννιόμαστε να μας εγκαταλείπει ολότελα στην αγκαλιά του τίποτα».[23] Η αποτυχημένη συνάντηση Διαβάζοντας προσεκτικά το ποίημα «Έμιλυ Ντίκινσον», αντιλαμβανόμαστε ότι ο Καπετανάκης σκηνοθετεί μια προσδοκώμενη αλλά αποτυχημένη συνάντηση με τον Θεό. Και την ίδια αποτυχημένη συνάντηση την επαναλαμβάνει στο τελευταίο και συγκλονιστικό ποίημά του «Λάζαρος», όπου πάλι συνομιλεί με τον Κίρκεγκωρ, και ειδικά με το έργο του Ασθένεια προς θάνατον, όπου ο Δανός φιλόσοφος επιλέγει το σχετικό με τον Λάζαρο εδάφιο από το Κατά Ιωάννην (11, 4) για να δείξει το παράδοξο της πίστης, που νικά την απόγνωση μπροστά στο θάνατο. Σύμφωνα με τον Κίρκεγκωρ ο άνθρωπος που έζησε τη «στιγμή» του παράδοξου και διάλεξε την πίστη δεν έχει να φοβάται όπως δεν φοβόταν κι ο Σωκράτης στις τελευταίες του στιγμές. Όμως, και στο ποίημα «Λάζαρος», όπως και στο «Έμιλυ Ντίκινσον», η συνάντηση με το Θεό αποτυγχάνει: «.... Η αγάπη αργεί, Και όταν έρχεται δεν μιλάει ούτε ακούει: Μόνο φιλάει και τους νεκρούς ζωντανεύει ίσως μάταια. Γιατί τι ωφελούνε Τ’ ανήκουστα θαύματα, αφού αντί, Να προσπαθήσω να θυμηθώ τα μεγάλα Νέα Που μου αποκάλυψαν μόνο ο Θάνατος κι ο Έρως, Μαχόμουν να τα ξεχάσω και να γίνω Όπως όλοι οι άλλοι; Νοσταλγούσα να περπατήσω σαν ποτέ να μην είχα νικηθεί... και τώρα ακούω τον χτύπο που είχα και πριν ακούσει και βιάζομαι να προφτάσω την άγια ώρα που έχασα αλλά δεν μπορώ να θυμηθώ κι η πόρτα τρίζει κι αφήνει να μπει το αναμφίβολο έγκλημά μου.»[24] Όπως στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, και όπως στο Βιβλίο των Ωρών του Ρίλκε, ο Θεός έρχεται και μας χτυπά την πόρτα. Ο Λάζαρος του Καπετανάκη, ακούει τον χτύπο αλλά δεν μπορεί να θυμηθεί, η πόρτα τρίζει και δεν μπαίνει ο Θεός, αλλά το «αναμφίβολο έγκλημά μου». Τι σημαίνουν αυτές οι επιθυμητές αλλά αποτυχημένες συναντήσεις για τον Καπετανάκη; Τολμώ να κάνω την υπόθεση ότι μπορούμε να τις δούμε σαν στιγμές ενός συνεχούς στοιχήματος να δώσουμε νόημα στον εαυτό, που κάνουν όσοι φοιτούν στη «Σχολή της αγωνίας», την οποία συνιστούσε ο Κίρκεγκωρ. Όμως η έσχατη αναζήτηση της αυθεντικότητας προσκρούει στην αδυναμία για δέσμευση στην πίστη, ανεξάρτητα εάν κάποιος θρησκεύει ορθόδοξα ή ανορθόδοξα. Ο Καπετανάκης χρησιμοποιεί με τον δικό του τρόπο αυτό που ο Αντόρνο ονόμασε «τζάργκον της αυθεντικότητας» στο γνωστό βιβλίο του με αυτόν τον τίτλο. Η γλώσσα της αυθεντικότητας, που ακολουθεί την υπαρξιακή φιλοσοφική σκέψη, εκφράζει την αγωνία του δυτικού ανθρώπου στο γύρισμα του αιώνα και στο μεσοπόλεμο, και φέρνει αναμφίβολα τα σημάδια της αμφισβήτησης του Θεού των οργανωμένων θρησκευτικών δογμάτων, τόσο έκδηλη στους συγγραφείς της εποχής ‒Μαλλαρμέ, Στέφαν Γκεόργκε, Βαλερύ, Ρίλκε, Τόμας Μανν, Κάφκα, Τζέημς Τζόυς κ.ά.‒, οι οποίοι όμως δεν εγκαταλείπουν το αίτημα της πίστης, αλλά το ανακινούν, το ερευνούν, το εκφράζουν είτε με την στροφή σε έναν σπιριτουαλισμό, αγνωστικισμό, ή πανθεϊσμό, είτε με στάσεις ζωής που δομούνται σαν θρησκεία, όπως η λατρεία της τέχνης, ο αισθητισμός, και μπορούν να γίνουν πυρήνας μιας πνευματικής κοινότητας «πιστών». Αυτό που ο Μαξ Βέμπερ ονόμασε απομάγευση του θείου δεν καταργούσε την ανάγκη για το θαύμα, την έκσταση, τη μαγεία. Ο Θεός του Κίρκεγκωρ για τον Καπετανάκη, όπως και για τόσους άλλους στοχαστές της ύπαρξης, συμβολίζει το κέντρο προς το οποίο κατατείνει η ύπαρξή μας στη συνεχή προσπάθειά της να είναι αυθεντική. Όμως ο Θεός σωπαίνει και ο άνθρωπος κωφεύει, και η στιγμή του χαρμόσυνου μηνύματος αναβάλλεται. Θα το πω αλλιώς: στο ποίημά του «Έμιλυ Ντίκινσον» ο Καπετανάκης κάνει πολλά πράγματα ταυτόχρονα: θέτει το αίτημα της αυθεντικότητας, σαν ένας πιστός μαθητής της «σχολής της αγωνίας», ενώ γνωρίζει ότι η διαδικασία αυτή ποτέ δεν ολοκληρώνεται οριστικά, με μια άχρονη λύτρωση, αλλά γίνεται και ξαναγίνεται, μέσα στο χρόνο, είτε από το αιρετικό σπινοζικό βλέμμα, «sub specie aeternitatis», είτε υπό το σκεπτικό ή λυπημένο βλέμμα του Ενός Θεού, στο χριστιανικό «credo». [1] Martha Dickinson Bianchi, The Life and Letters of Emily Dickinson, Biblo and Tannem, Νέα Υόρκη 1924, σ. 345. [2] Martha Dickinson Bianchi, ό.π., σ. 345. [3] Martha Dickinson Bianchi, ό.π., σ. 87. [4] Harold Bloom, The Daemon Knows: Literary Greatness and the American Sublime, Spiegel & Grau, 2016. [4] Παναγιώτης Κανελλόπουλος, «Χρόνος και αιωνιότητα» στο Μεταφυσικής Προλεγόμενα. Ο άνθρωπος, ο κόσμος, ο Θεός, Εστία, Αθήνα 2003, σ. 199. [5] Νίκος Καχτίτσης, Τρωτό σημείο, μετάφραση Γιώργος Δανιήλ, εκδ. Εγνατία, Θεσσαλονίκη 1979. [6] Παναγιώτης Κανελλόπουλος, «Χρόνος και αιωνιότητα» στο Μεταφυσικής Προλεγόμενα. Ο άνθρωπος, ο κόσμος, ο Θεός, Εστία, Αθήνα 2003, σ. 199. [7] Δημήτριος Καπετανάκης, «Έρως και χρόνος», στο Μυθολογία του ωραίου. Δοκίμια και ποιήματα, εκδόσεις Χάρβεϋ, Λίμνη-Αθήνα, 1988, σ. 137. [8] Καρλ Γιάσπερς, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Χρήστου Μαλεβίτση, Δωδώνη, Αθήνα 1968, σ. 118. [9] Δημήτριος Καπετανάκης, «Ντοστογέβσκι», στο Μυθολογία του ωραίου...., ό.π., σ. 243. [10] Δημήτριος Καπετανάκης, «Ντοστογέβσκι», στο Μυθολογία του ωραίου, ό.π., σ. 234. [11] Βλ. Τζων Λέμαν, «Δημήτριος Καπετανάκης», στο Μυθολογία του ωραίου, ό.π., σ. 11. [12] Demetrios Capetanakis, “A View of English Poetry”, στο A Greek Poet in England, εκδ. John Lehman, Λονδίνο 1947, σ. 125. [13] Sören Kierkegaard, Le Concept d’angoisse. Simple méditation psychologique pour servir d’introduction au problème dogmatique du péché originel, par Vigilius Haufniensis. Traduit du danois par P. H. Tisseau, Librairie Félix Alcan, Παρίσι 1935. [14] Στο Έρως και χρόνος ο Καπετανάκης γράφει σε σημείωση για την εντύπωση που του έκαναν «οι θαυμάσιες αναλύσεις του Sören Kierkegaard για τον άνθρωπο ως δυνατότητα» στο βιβλίο του Δανού φιλόσοφου Die Krankheit zum Tode (δηλαδή στο Ασθένεια προς θάνατον. Στο δοκίμιο αυτό ο Καπετανάκης γράφει: «Ο έρως μπορεί νά ’ναι για τον άνθρωπο ή μια δυνατότης ή μια ανάγκη», αποδίδοντας στην έννοια «δυνατότητα» μια διπλή σημασία, τη αφηρημένη και παροδική δυνατότητα, και τη δυνατότητα σαν βαθύτερη και πραγματική ανάγκη της ύπαρξης. Βλ. Μυθολογία του ωραίου, ό.π., σ. 76-77. [15] Από το κείμενο του Κίρκεγκωρ στα γαλλικά που αντιγράφει στο ανέκδοτο χειρόγραφό του ο Καπετανάκης. (Η μετάφραση δική μου). [16] Για τα τρία στάδια, σφαίρες ή τρόπους ζωής ο Κίρκεγκωρ, ως Αντι-Κλίμακος, έγραψε στο Ασθένεια προς θάνατον. Ο αισθητής και ο ηθικός άνθρωπος στερούνται επαφής με κάτι που υπερβαίνει τον χρόνο και τον ηθικό νόμο. Η συνείδηση της αγωνίας θα τους κάνει να νιώσουν το μάταιο των σχεδίων τους και θα τους φέρει στην απλή πίστη, που είναι υπεράνω ηδονών, ηθικολογίας και λογικής, υπερβαίνει ακόμη και την ηθική, σε έναν Θεό που μας καλεί πέρα από το καλό και το κακό, όπως κάλεσε τον Αβραάμ να θυσιάσει το γιό του. [17] Αναφέρομαι στη «Fausse Concience», στην ψυχοπαθολογική ερμηνεία της μαρξιστικής αυτής έννοιας από τον Joseph Gabel, La Fausse Conscience: essai sur la réification, Paris, Éditions de Minuit, «Arguments», 1962. [18] Fanny Lowtzky, “Kierkegaard, Etude psychanalytique”, Revue Française de Psychanalyse, Tome IX, 1935. [19] E.L. Allen, Kierkegaard: His Life and Thought, Stanley Watt, Λονδίνο 1935. [20] Επιστολή της 7.11. 42 από το Ντέβον. [21] Επιστολή της 9.11.42 από το Ντέβον. [22] Τον είχε γνωρίσει στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του ’30, έκαναν παρέα αλλά το 1937 ο Σαραντάρης δυσαρεστήθηκε από το δοκίμιό του για τον Ρεμπώ, όπως διαβάζουμε σε κριτικό του σημείωμα, ανέκδοτο μέχρι πρόσφατα, με ημερομηνία 17.7.37. βλ. Σοφία Σκοπετέα, στο Γιώργος Σαραντάρης, Έργα, τ. 2, Κατάλοιπα, Εισαγωγή-επιμέλεια Σοφία Σκοπετέα, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2006, σ. 539-540. Ο Καπετανάκης στο Λονδίνο τον μνημονεύει με τα θερμότερα λόγια σε σχεδίασμα της δημοσιευμένης μελέτης «The Greeks are Human Beings» (βλ. Μαρία Ανδρομιδά, «Η ζωή και το έργο του Δημήτριου Καπετανάκη», Αθήνα 1997, δακτυλόγραφη διδακτορική διατριβή, σ. 137-38. [23] Βλ. Η Λέξη, 29-30, 1983, « Ο Κίρκεγκωρντ και η πίστη », 20.2.1940. [24] Βλ. «Λάζαρος» στο Μυθολογία του ωραίου, ό.π., σ. 269-271, μετάφραση Μανόλη Μαρκάκη.

Ο Δημήτριος Καπετανάκης αναγνώστης της Έμιλυ Ντίκινσον

Σύνδεση