Σάντρο Πέννα, Ανθολογία ποιημάτων

Ο Σάντρο Πέννα (1906-1977) θεωρείται σήμερα ένας από τους σημαντικότερους ιταλούς ποιητές του 20ού αιώνα και δίκαια η ποίησή του έχει χαρακτηριστεί από ιταλό κριτικό το πιο φωτεινό και καθαρό τραγούδι της ιταλικής ποίησης αυτής της εποχής. Ο Πέννα δεν είναι άγνωστος στην Ελλάδα, καθώς έχουν γίνει τέσσερις ανθολογικές παρουσιάσεις του σε αυτοτελείς εκδόσεις, κατά χρονολογική σειρά απ’ τον Σωτήρη Παστάκα (1981, 101 ποιήματα), τον Φοίβο Πιομπίνο (2009, 118 ποιήματα), τον Ερρίκο Σοφρά (2012, 81 ποιήματα) και τον Γιάννη Παππά (2016, 265 ποιήματα). Αλλά, με εξαίρεση εκείνη του Σοφρά, οι υπόλοιπες μεταφράσεις παρουσιάζουν ένα κρίσιμο αμιγώς «ποιητικό» σφάλμα, την απαλειφή των βασικών στοιχείων της μορφής και γενικά της ρυθμικότητας των ποιημάτων του Πέννα. Αυτός στάθηκε ο κύριος λόγος για τον οποίο αποφάσισα να μεταφράσω στην ελληνική γλώσσα το σύνολο των 550 ποιημάτων του, με βάση την πρόσφατη συγκεντρωτική έκδοσή τους στην Ιταλία, με τη φιλολογική επιμέλεια του ιταλιστή Ρομπέρτο Ντεϊντιέ (Sandro Penna, Poesie, prose e diari, a cura e con un saggio introduttivo di Roberto Deidier, Cronologia a cura di Elio Pecora, Mondadori, I Meridiani, Μιλάνο 2017). Στην ανθολογία μεταφρασμένων ποιημάτων, που παρουσιάζεται εδώ, επιτάσσεται, επίσης μεταφρασμένο, το οψιμότερο, ανάμεσα σε αρκετά, κείμενο που έγραψε για τον Πέννα ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι, που ανάμεσα στις άλλες ιδιότητές του είναι και ένας σημαντικός λογοτεχνικός κριτικός και επίσης λάτρης της ποίησης του Πέννα. Αυτό το γραπτό του Παζολίνι δημοσιεύτηκε στην έκδοση Sandro Penna, Tutte le poesie [Τα ποιήματα], Garzanti, Μιλάνο 1970. Επειδή τα περισσότερα ποιήματα του Πέννα αποτελούνται από πολύ λίγους στίχους και επίσης είναι άτιτλα, θέσαμε ένα αστερίσκο ανάμεσά τους για να διακρίνονται μεταξύ τους. Στο δροσερό ουρητήριο του σταθμού κατέβηκα απ’ τον φλογισμένο λόφο. Στο δέρμα μου σκόνη κι ιδρώτας με μεθούν. Ο ήλιος στα μάτια ακόμα τραγουδάει. Τώρα ψυχή και σώμα εγκαταλείπω στην απαστράπτουσα άσπρη πορσελάνη. * Το τίμιο χέρι ευωδιαστό απ’ το σίδερο φιλούσα… Κι έπειτα ερχόταν απ’ το συνεργείο μια επίμονη κραυγή και μου άρπαζε το χέρι. * ΙΣΟΠΕΔΗ ΔΙΑΒΑΣΗ Κι ο νεαρούλης που δεν σήκωσε το βλέμμα του το ερωτευμένο μονάχα με την αγελάδα του. * Ο ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ Νεκροταφείο. Ένας ήλιος επιμένει ανώφελα πάνω απ’ τα σκόρπια σύννεφα. Απ’ τη μαμά του ξεγλιστρά ένα αγόρι και κατουράει προς το άγημα των στρατιωτών στους έρημους αγρούς κεφάτο και θλιμμένο. * Γεμάτος κιόλας από αγόρια αυτός ο κάμπος, παρά τον άνεμο και την καυτή λιακάδα, αυτό το βράδυ, σε μια απάνθρωπη ατμόσφαιρα ξαφνικής άνοιξης, ένα μυστήριο… Τόσο άδειο και παρόν. Μονάχα εγώ αληθινός. * Έρημο το ποτάμι πια. Το ξέρεις, τίποτε δεν μένει απ’ τις ηλιόλουστες ανδρείες του χτες. Φιλάω στις μασχάλες σου, υγρές, αγέρωχες, τις μυρωδιές ενός καλοκαιριού που σήπεται. * Δεν αγαπάς του δωματίου σου τους τοίχους. Έχεις στα μάτια σου κόκκινες παπαρούνες που φεύγουν. Το χαμόγελο του νέου ακροβάτη. Τον θρίαμβο τον δικό του, ή της ζωής σου τότε που η άνοιξη ξαναγυρνά. * Ήτανε μες στην πόλη ένα σχεδόν κοινό πρόσωπο, αν κι έδειχνε αρκετήν ευγένεια. Όπως και μες στο τραμ. Αργό κοκκίνισμα φαινόταν και χανότανε. Σιγά σιγά παρέα πήγαμε σ’ έναν γλυκό προορισμό. Η μέρα ξεψυχούσε στα προάστια. Εκεί τον είδα με το μυστικό του το σάρκινο ν’ απομακρύνεται, ανώνυμη μορφή να μπαίνει πάλι στον σύντροφο ουρανό τον εωθινό, το βράδυ. Ήταν το πέπλο του στα χέρια μου: ενός αρχαίου θραύσματος το ερύθημα. * Είναι μονότονη η ζωή μου, όταν καίει ήλιος γλυκός στα πράσινα παντζούρια. Γίνεται πράο βλέμμα, γλυκός έρωτας ανώνυμος, ποίημα τεσσάρων στίχων. * Η απλή ποίηση μάλλον κατεβαίνει αφηρημένη όπως γλιστρά το χέρι του επιβάτη στον ώμο ενός εφήβου μέσα στον άγονο συνωστισμό ενός τρένου. * Έτσι όπως πίνει στην πηγή τ’ όμορφο αγόρι έτσι έχουμε μα και δεν έχουμε αμαρτήσει. * Ερωτική μελαγχολία, κι απομένει το λευκό γέλιο του αγοριού καθώς ο τελευταίος γλάρος μες στην καταιγίδα. * Η αγρύπνια των χελιδονιών. Ο ήσυχος φίλος να μ’ αποχαιρετίσει στον σταθμό. * Ίσως γερνώ, αφού έχω κάνει πάντα καθιστός ένα μακρύ ταξίδι, αν τίποτα δεν έχω δει έξω εκτός απ’ τη βροχή, κι αν κουρασμένη μια αχτίδα σιωπηλής ζωής… (οι εργάτες μπαίναν και κατεβαίναν απ’ το τρένο μου, από έναν οικισμό σε μια γλυκιά λιμνούλα κουβάλαγαν τον ύπνο και τα σύνεργά τους). Σαν έπεσα κι εγώ για ύπνο κραύγασα: είμαστε άνθρωποι, πιο κουρασμένοι απ’ ό,τι άνανδροι. * Ήταν το σπίτι μου ευτυχισμένο σήμερα. Μπήκαν σκυλιά ωραία νεαρά κι ανήμερα. Σπάσαν και κάναν κάθε τι άνω κάτω αφήνοντάς μου το πιο ωραίο πιάτο. * Γρήγορα τρέχει ο νεαρούλης αθλητής μέσα στ’ αργό, γαλήνιο μεσημέρι. Αλλά τον αγκαλιάζει το λυκόφως, και πετά τώρα η σταθερή σκιά του στην Αθήνα. Σαν ξαναντύνεται παρευρισκόμαστε στην εποχή των σορτς. * Ίσως η αργή μελαγχολία σου χαθεί αν μες στη νύχτα την εμπιστευτείς σ’ ένα γρήγορο τρένο. * Ψάχνοντας για τις ρίζες του κακού μου είχα διατρέξει ολόκληρη την πόλη. Από βλακεία κι από τροφή πρησμένος ήσυχος έφευγες μακριά απ’ τους φίλους. Μα ο Σάντρο Πέννα είναι ζυμωμένος με μια παράξενη χαρά ζωής ώς και στον πόνο. Για τον εαυτό του και για σένα, με άπειρο έρωτα, σφίγγει μια μόνον ηλικία – και σε διώχνει. * Ένας ρυθμός ανασυντίθεται. Άνοιξη στη χαρούμενη πόλη, όπου ένα αγόρι τρέχει κι ακολουθεί μια μπάντα. Όπου οι εκκλησιές ξεχνούνε τους πιστούς, και στα παρτέρια κοιμούνται τα ποδήλατα παρατημένα. * Μια χώρα να διασχίζεις… κι εκεί ν’ αντικρίζεις ήσυχα αγόρια να ξυπνούν ξανά από μουσική πνοή και να χορεύουν. Χρώμα ή μορφή απομακρύνεται: ένα όνειρο. Και ζωντανή μένει η γλυκιά πειθώ ενός πυκνού ερωτικού ιστού ν’ ανησυχεί τον κόσμο. * Τ’ ατάραχα θεάματά σου. Η ζωή. Ο έρωτας που τα δένει. Ήλιος στον λόφο. Κι αργότερα η σελήνη. Βοήθεια, βοήθεια! * Καλά θα γίνεις. Φτάνει ο μακρινός ήχος από τα τρένα, – και τη νύχτα η πόλη χάνει την τόσο εργατική τραμουντάνα, κι αποκοιμιέται μία στιγμή προσμένοντας άνεμο από καμπάνες. * Έρωτας, νιάτα, ευτυχισμένες λέξεις, τι λάμπει επάνω σας και σας ξεραίνει; Μια οσμή σαν από κόπρανα ξερά απομένει στα μονοπάτια που είν’ γεμάτα απ’ τη λιακάδα. * Δεν θα ’ναι η ποίησή μου ένα ελαφρύ παιχνίδι φτιαγμένο από απαλές κι άρρωστες λέξεις. (καθαρός ήλιος του Μαρτίου πάνω σε πλατανόφυλλα ανοιχτοπράσινα που ανατριχιάζουν). Η ποίησή μου θα εκτοξεύσει την ορμή της για να χαθεί μες στο άπειρο (παιχνίδια ενός όμορφου αθλητή στο αργό το σούρουπο το καλοκαίρι). * Ας πάμε, ας πάμε πάλι απελπισμένα μαζί μες στη βαθιά, την απαλή, τη βελουδένια θερινή νυχτιά. * Ενός απαλού σύννεφου η σκιά μ’ έφερε σ’ ένα αγόρι που βγαίνοντας γυμνό απ’ το ποτάμι ξάπλωσε πάνω στο χορτάρι. Ένιωσα όπως μετά την πρώτη μου μετάληψη. Και πάνω της κύλησαν πράσινες ολόιδιες μέρες και μονότονα δειλινά με τις γυναίκες πάντοτε στα κατώφλια έρημων δρόμων να καταπιάνονται με χτένες και μαλλιά. * ΗΘΙΚΟΛΟΓΟΙ Ο κόσμος που σας φαίνεται αλυσοδεμένος από αρμονίες βαθιές είναι όλος υφασμένος. * Αγόρια πάντα στα δικά μου ποιήματα! Μα εγώ δεν ξέρω να μιλώ για τίποτ’ άλλο. Μου φαίνεται ανιαρότατο οτιδήποτε άλλο. Δεν μπορώ να σας τραγουδώ Ευαγή Ιδρύματα. * KOITΩΝΤΑΣ ΕΝΑ ΑΓΟΡΙ ΝΑ ΚΟΙΜΑΤΑΙ Θα πεθάνεις αγόρι όπως κι εγώ. Μα αγόρια πιο όμορφα από σένα πάλι θα κοιμηθούνε μες στον ήλιο στ’ ακρογιάλι. Δεν θα ’μαστε όμως παρά εμείς οι ίδιοι πάλι. * Εσύ μου λες «φυγή», αλλά γιατί δεν βρέχει επάνω απ’ τους ξυπόλητους τους θεριστές του λόφου; Λάμπουν οι κρήνες του Σαν Πιέτρο. Τρέχει για κει η φυγή. Το Κολοσσαίο ερείπιο του ζόφου. * Ω το ατυχές συμβάν μες στη ζωή μου. Η μυστική μου μούσα, η ολόδική μου, πριν κάπως συγκαταλεχθώ στους αναγνωρισμένους, έκανε –λες από τρελό έρωτα;– άλλους βρωμισμένους. * Αγέρωχη κι ευγενική γελά στη Ρώμη σπιθίζει και γελά η ανδρική ρώμη. * ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Πέρα από το ποτάμι ένα τραγούδι μέθυσων αγοριών, το βράδυ του Ιούλη. Άδειος, στο κάθισμα, και σκοτεινός εγώ. Ο Χέλντερλιν κάποτε ήμουν… ο Ρεμπώ… * Στον Εουτζένιο Μοντάλε Σαν σουρουπώνει, τη γιορτή πηγαίνω σ’ αντίθετη κατεύθυνση απ’ το πλήθος που βγαίνει σβέλτο και κεφάτο από το στάδιο. Κανέναν δεν κοιτώ κι όλους τους βλέπω. Ένα χαμόγελο συλλέγω κάθε τόσο. Σπανιότερα έναν γιορτινό χαιρετισμό. Κι ούτε θυμάμαι πια ποιος είμαι εγώ. Τότε μου φέρνει λύπη η σκέψη του θανάτου. Μου φαίνεται τόσο άδικο το να πεθάνω. Έστω κι αν δεν θυμάμαι πια ποιος είμαι. * Ασάλευτος στρόβιλος του ήλιου στο θερινό καταμεσήμερο. Γυμνός και ασάλευτος έφηβος πάνω στην έρημη αμμουδιά. Υπάρχουν ακόμα στον κόσμο… * ΑΠ’ ΤΟ ΜΙΛΑΝΟ Φίλε μου Σάμπα, υπάρχει ακόμα η θάλασσα; Κι ο σύντροφος της Λύδιας τι κάνει; * Η νοσταλγία της ζωής μέσα μου ξανανθίζει και κάνει θλιβερό το μνήμα που με διαφημίζει. * Ω τα σχέδια των Μακάρων που ’κρυψα σε πικροδάφνες όπου κατουρούν τις νύχτες πούστηδες και στρατιώτες πότε θα είν’ σ’ αυτόν τον κόσμο τα δικά μου σπάνια σχέδια. «Σελιδοδείκτης» στον Σάντρο Πέννα του Πιέρ Πάολο Παζολίνι Έχω δημιουργήσει στον εαυτό μου μια λατρεία για τον Πέννα: και, όπως όλες οι λατρείες, μου προκαλεί την ενοχή ότι δεν είναι τόσο δυνατή και πιστή ώστε να την ασκήσω αξιοπρεπώς. Αυτό το λέω σαν να ήμασταν κι οι δύο, ο Πέννα κι εγώ, νεκροί κι έτσι σαν να μην μας άγγιζε πια η ζωή με τη μιζέρια της, που μέρα με τη μέρα, ώρα την ώρα, αντιτίθεται σε ό,τι ο Πέννα είναι και σε ό,τι εγώ σκέφτομαι ότι εκείνος είναι. Είναι η ζωή στην ολότητά της, σαν εμείς να την είχαμε ολοκληρωτικά γεμίσει (και πραγματικά είναι σχεδόν έτσι), και τώρα εγώ την παρατηρώ. Σ’ αυτή τη ζωή ο Πέννα κρατήθηκε στο περιθώριο, για να την ενατενίζει από εκεί, όπως ένα καλοκάγαθο πλάσμα, που κάποιες φορές όμως πρέπει να τρέφεται, και τότε είναι αναγκασμένο να αναζητήσει λεία, μη μπορώντας να ζήσει αποκλειστικά από την ενατένιση, από «τη χαρά και τον πόνο της ύπαρξης». Θα έχει λοιπόν διαπράξει κι αυτός τα αμαρτήματά του κι επίσης η συνείδησή του θα έχει παλέψει κοπιαστικά για να τα δικαιολογήσει. Κι αυτό θα τον έχει κάνει αξιολύπητα μελαγχολικό, όπως ο πρωταγωνιστής μιας μεγάλης όπερας που σχεδόν δεν τραγουδά. Αυτή η τρυφερότητα της ανθρώπινης αθλιότητας τον περιβάλλει όπως ένα γήινο φωτοστέφανο γύρω από ένα ουράνιο κεφάλι. Δεν ισχυρίζομαι ότι αυτές οι λέξεις τον αντιπροσωπεύουν εντελώς κατά τρόπο πιστό, και δεν προσφέρονται για παρεξηγήσεις, από έναν άσχετο που διαβάζει αυτές τις σημειώσεις: ναι, πράγματι εκτός από άθλια αξιολύπητος, είναι επίσης λίγο αστείος. Και αυτό αντιτίθεται στην εικόνα του αγίου που του σκιαγραφώ. Εννοώ ότι αντιτίθεται με τους κοινούς όρους με τους οποίους μπορεί κανείς να συζητήσει: στην πραγματικότητα όλοι οι άγιοι είναι αξιολύπητοι και αστείοι. Σε τι συνίσταται η αγιότητα του Πέννα; Στη σιωπή με την οποία αρνήθηκε τη ζωή και τις απολαύσεις του, έτσι όπως αυτές γίνονται αντιληπτές από το κομμάτι της ιστορίας στη διάρκεια του οποίου εμφανιστήκαμε σ’ αυτή τη γη. Επαναλαμβάνω, αναζήτησε τις απολαύσεις του αλλού, σε πράγματα που όλοι θεωρούν μάταια, ξεπερασμένα, ακατανόητα, παιδικά και απρεπή. Επίσης ο Πέννα, το επαναλαμβάνω, υπήρξε ως ένα σημείο θηρευτής εκείνης της πραγματικότητας που ίσως θα έπρεπε αποκλειστικά να την ενατενίζει. Είναι όμως ακριβώς από αυτές τις στιγμές αμαρτίας –όταν απίστησε από τον κανόνα της απόρριψης και της ταπεινής, σιωπηλής, μοναστικής διαμαρτυρίας ενάντια στον κόσμο, τον τόσο μεγαλειώδη και τόσο αφιλόξενο– που βρήκε τις εμπνεύσεις της ποίησής του. Η ποίησή του βασίζεται στην ευτυχισμένη και στερημένη από ελπίδες παρατήρηση των πραγμάτων (για τον Πέννα πολύ λίγα, μάλιστα ίσως μόνον ένα [τα αγόρια]) που μπορούμε να έχουμε στον κόσμο για να επιβιώσουμε: αλλά αυτή η παρατήρηση ολοκληρώνεται στη σιωπή εκείνου του τόπου όπου δεν ζει πια, αλλά, πράγματι, μονάχα τον ενατενίζει. Αυτός ο αποκλεισμός του εαυτού του από έναν κόσμο που εξάλλου τον απέκλειε, ήταν ένας μακρόχρονος ασκητισμός, φτιαγμένος από μέρες και νύχτες χωρίς κανόνες, όταν γελάει και κλαίει κανείς, όπως αφελείς πρωταγωνιστές ρομαντικών έργων χωρίς αρχή και δίχως τέλος, με τους σταυρούς του μαρτυρίου και τις απολαύσεις τους: ένας μακρόχρονος ασκητισμός στον οποίο, αντί να προσεύχεται, ο Πέννα τραγούδησε τις μορφές του μακρινού κόσμου. Ό,τι έχει γίνει γι’ αυτόν –εκτός από ένας αναρχικός άγιος είναι και ένας πρόδρομος κάθε παθητικής και απόλυτης διαμαρτυρίας – κι επίσης ίσως ο πιο μεγάλος, κι ο πιο ευτυχισμένος, ιταλός ποιητής εν ζωή– είναι μία συζήτηση που γίνεται σε ένα επίπεδο πολύ χαμηλότερο από εκείνο αυτής της ντροπαλής και επιθετικής σημείωσης, που αφορά περισσότερο τη βιωμένη ποίησή του παρά τη γραπτή ποίησή του. Είναι η πρώτη πράγματι που κανείς πρέπει να υπολογίσει αληθινά, για όποιον –ακριβώς επειδή είναι μορφωμένος και κάπως απομακρυσμένος από τον εαυτό του, λόγω μιας μακρόχρονης αγάπης για την ποίηση– καταφέρνει να διακρίνει σε αυτήν ό,τι αξίζει πέρα από κάθε αξία: την αγιότητα του τίποτα. — Εισαγωγικό σημείωμα-μετάφραση κειμένων: Ευριπίδης Γαραντούδης

Σάντρο Πέννα, Ανθολογία ποιημάτων

Σύνδεση