Ο Αλμπέρ Καμύ για τη ζωή, τη Δικαιοσύνη και την Ευρώπη

Η επανέκδοση τριών βιβλίων του Αλμπέρ Καμύ δείχνει την εμβέλεια του έργου ενός από τους σημαντικότερους διανοούμενους του περασμένου αιώνα και την ιδιαίτερη σχέση που ανέπτυξε με τη χώρα μας. Αλμπέρ Καμύ, Σημειωματάρια: Βιβλίο πρώτο, Μάιος 1935-Φεβρουάριος 1942, επιμέλεια έκδοσης - σημειώσεις Raymond Gay-Crosier, μετάφραση Νίκη Καρακίτσου-Douge και Μαρία Κασαμπαλόγλου-Roblin, Πατάκης, Αθήνα 2017, σελ. 264 Αλμπέρ Καμύ, Γράμματα σ’ έναν φίλο Γερμανό, μετάφραση Νίκη Καρακίτσου-Douge και Μαρία Κασαμπαλόγλου-Roblin, Πατάκης, Αθήνα 32017, σελ. 96 Αλμπέρ Καμύ, Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού, αντί προλόγου και επίμετρο Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου, εισαγωγή Ξένη Δ. Μπαλωτή, μετάφραση Νίκη Καρακίτσου-Douge και Μαρία Κασαμπαλόγλου-Roblin, Πατάκης, Αθήνα 22016 [2014], σελ. 240 Η πρόσφατη δημοσίευση και επανέκδοση τριών βιβλίων του Αλμπέρ Καμύ στην ελληνική γλώσσα, σε πολύ καλές μεταφράσεις της Νίκης Καρακίτσου-Ντουζέ και της Μαρίας Κασαμπαλόγλου-Ρομπλέν, δείχνει όχι μονάχα την εμβέλεια του έργου ενός από τους σημαντικότερους διανοούμενους του περασμένου αιώνα (κάτοχος του Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1957), αλλά και την ιδιαίτερη σχέση που ανέπτυξε με τη χώρα μας.[1] Έτσι μαζί με τα πολυάριθμα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα που είναι εδώ και δεκαετίες μεταφρασμένα στην ελληνική γλώσσα έχουμε πια στην διάθεσή μας και τρία βιβλία που συμπληρώνουν την εικόνα της πορείας του έργου του συγγραφέα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Είναι λίγο-πολύ γνωστό στους συστηματικούς αναγνώστες του Καμύ ότι το έργο του αποτελείται από δύο θεμελιώδεις κύκλους σκέψης: αφενός τον κύκλο του «παραλόγου», ο οποίος εκφράζεται κυρίως στα έργα του Ο Ξένος (1942), Ο Μύθος του Σισύφου (1942), Καλιγούλας (1944) και Η παρεξήγηση (1944).[2] Αφετέρου, τον κύκλο της «εξέγερσης», ο οποίος κυρίως εκφράζεται μέσα από έργα όπως Η πανούκλα (1947), Οι Δίκαιοι (1950), και βεβαίως Ο Επαναστατημένος Άνθρωπος (1951). Οι δύο κύκλοι αυτοί αλληλοσυμπληρώνονται με έναν τρόπο που δικαιώνει την επιμονή του συγγραφέα όχι μονάχα να γράφει, αλλά και να λαμβάνει ενεργά μέρος στις πολιτικές ζυμώσεις του καιρού του. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ίδιος προέρχεται από την Αλγερία, στην οποία βίωσε την φτώχεια και την αδικία σε νεαρή ηλικία. Ήταν όμως επίσης μάρτυρας των διαψευσμένων ελπίδων του μεσοπολέμου, της θηριωδίας του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και της διάδοχης κατάστασης πόλωσης του Ψυχρού Πολέμου. Τα Σημειωματάριά του είναι η πρώτη φορά που μεταφράζονται και δημοσιεύονται στην ελληνική γλώσσα, όπως έχουν εκδοθεί στα γαλλικά σε τρεις τόμους που καλύπτουν τρεις διαφορετικές περιόδους της ζωής του. Η παρούσα έκδοση, που αφορά την περίοδο Μάιος 1935-Φεβρουάριος 1942 (ακολουθούν άλλες δύο οι οποίες δεν έχουν ακόμη εκδοθεί στην ελληνική γλώσσα), έρχεται να καλύψει το κενό που άφησε η εξαντλημένη μετάφραση μιας επιλογής από τις σημειώσεις του Καμύ από τις εκδόσεις Εξάντας το 1987. Στον πρώτο αυτό τόμο συγκεντρώνονται οι σκέψεις που ο ίδιος κατέγραφε σε μορφή ημερολογίου στην καθημερινότητα και στα ταξίδια που έκανε. Εδώ θα βρει κανείς, ανάμεσα σε άλλα, τα πρώτα σχεδιάσματα των μελλοντικών του θεατρικών, λογοτεχνικών και φιλοσοφικών έργων. Για παράδειγμα, υπάρχουν διάσπαρτες παρατηρήσεις για το βιβλίο του Ο Ξένος. Μία από αυτές συνοψίζει την ιδέα του έργου: «Διήγηση – ο άνθρωπος που δεν θέλει να δικαιωθεί. Οι άλλοι προτιμούν την ιδέα που σχηματίζουν γι’ αυτόν. Πεθαίνει, έχοντας αυτός μόνο συνείδηση της αλήθειας του – Ματαιότητα τούτης της παρηγοριάς».[3] Σε άλλα σημεία υπάρχουν σημειώσεις που προεικονίζουν θέματα του Ο Επαναστατημένος Άνθρωπος: «Να βρούμε ένα ξεπέρασμα του μέτρου στο μέτρο». Ο Καμύ κρατά σημειώσεις από τους συγγραφείς που διαβάζει, τον Νίτσε, τον Επίκουρο, τον Ντίλταϋ, τον Μιλ, τον Μέλβιλ, τον Μπωντλαίρ, τον Τολστόι, τον Θουκυδίδη και τον Πλούταρχο. Καταγράφει την εμπειρία του από τα ταξίδια στην Ιταλία: «Φλωρεντία. Στην γωνιά κάθε εκκλησίας, πάγκοι με λουλούδια, σαρκώδη και λαμπερά, με σταγόνες νερού στα πέταλά τους, αθώα».[4] Αυτό όμως με το οποίο είναι γεμάτα τα Σημειωματάρια είναι η θέλησή του για ζωή και η σχέση της με την δράση – ίσως αυτό, πριν από όλα, είναι και αυτό που απομένει όταν ο αναγνώστης κλείσει το βιβλίο. Με λόγια αυτοβιογραφικά μιλά για τη ζωή και για τη ζωή του: «Υπάρχει μόνο μια ερώτηση: να ξέρουμε τι αξίζουμε. Όμως γι’ αυτό, πρέπει να αφήσουμε τον Σωκράτη κατά μέρος. Για να γνωρίσεις τον εαυτό σου, πρέπει να δράσεις […]. Όταν κοιτάζω τη ζωή μου και το μυστικό της χρώμα, νιώθω μέσα μου να με συγκλονίζουν τα δάκρυα. Είμαι αυτά τα χείλη που φίλησα, όσο κι εκείνες οι νύχτες του “σπιτιού μπροστά στον κόσμο”· είμαι αυτό το φτωχό παιδί, όσο και τούτο το πάθος για ζωή και φιλοδοξία που με συνεπαίρνει κάποιες στιγμές».[5] Αυτή του τη θέληση για ζωή και την σύνδεσή της με τη δράση θα την εκφράσει νιώθοντας θυμό και απογοήτευση από το γεγονός ότι απορρίφθηκε ως ακατάλληλος να υπηρετήσει στον γαλλικό στρατό όταν ξέσπασε ο πόλεμος: «Το να θέλεις, από ερασιτεχνισμό, να ξεφύγεις και να αποχωριστείς το περιβάλλον σου, σημαίνει να δοκιμάσεις την πιο ασήμαντη ελευθερία που υπάρχει. Να, λοιπόν, γιατί έπρεπε να προσπαθήσω να υπηρετήσω την πατρίδα».[6] Σε μια επιστολή σ’ έναν απελπισμένο, όπως την τιτλοφορεί ο ίδιος λίγο παρακάτω, προσπαθεί να πείσει ότι αυτός ο πόλεμος, παρ’ όλα τα φαινόμενα, δεν ήταν αναπόφευκτος κι ότι δεν πρέπει να χαθεί η ελπίδα ότι κάποια στιγμή θα επιστρέψει η ειρήνη. Τα άλλα δυο βιβλία, στα οποία θα αναφερθώ εκτενέστερα, έχουν μια βασική διαφορά. Το Γράμματα σ’ έναν φίλο Γερμανό είναι ένα βιβλίο του ίδιου του Καμύ, που αποτελείται από τέσσερα κείμενα γραμμένα με την μορφή επιστολών τα οποία απευθύνονται σε έναν φανταστικό φίλο Γερμανό κατά τη διάρκεια της περιόδου της ναζιστικής κατοχής της Γαλλίας ανάμεσα στο 1943 και 1944. Στην πραγματικότητα τα γράμματα απευθύνονται στους Γάλλους αντιστασιακούς με σκοπό να στηρίξουν ψυχολογικά και ιδεολογικά τον αγώνα για την απελευθέρωση και τον σχεδιασμό του μέλλοντος. Ο Αλμπέρ Καμύ με την διάσημη γαλλίδα ηθοποιό Μαντλέν Ρενό, κατά τη διάρκεια δεξίωσης από τον εκδοτικό οίκο Gallimard, λόγω της απονομής του βραβείου Νόμπελ στον συγγραφέα το 1957. Το βιβλίο Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού δεν είναι, από την άλλη, κάτι που ο ίδιος ο Καμύ έγραψε, αλλά αποτελεί την απομαγνητοφώνηση της συζήτησης που έγινε στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών τον Απρίλιο του 1955 επ’ ευκαιρία της επίσκεψής του στην Ελλάδα μετά από πρόσκληση του ζεύγους Άγγελου και Λητούς Κατακουζηνού. Στην συζήτηση συμμετείχαν μερικά από τα πιο εξέχοντα πνεύματα της ελληνικής διανόησης της εποχής, όπως ο Ευάγγελος Παπανούτσος, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Φαίδων Βεγλερής και ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας. Την καταγραφή αυτή την οφείλουμε στην μαγνητοφώνηση που έκανε ο Ανδρέας Εμπειρίκος. Παρόλη αυτή την βασική διαφορά τα δυο κείμενα μοιράζονται κάτι κοινό: την άποψη του Καμύ για την Ευρώπη και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Αυτή την άποψη ο Καμύ την διατυπώνει με διαφορετικούς τρόπους στα δυο κείμενα, τα οποία όμως, επειδή διατηρούν και μια σημαντική χρονική απόσταση μεταξύ τους, μας αποκαλύπτουν και την πορεία και συνέχεια της ίδιας της σκέψης του συγγραφέα με έμφαση στην πολιτική του φιλοσοφία. Το όραμα του Καμύ για μια ενωμένη Ευρώπη περιγράφεται, ως προς την ιστορική διαδρομή που ακολουθεί στο έργο του, στο κατατοπιστικό κείμενο της εισαγωγής της Ξένης Δ. Μπαλωτή στο Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Εντός αυτής της ιστορικής διαδρομής βρίσκεται και το Γράμματα σ’ έναν φίλο Γερμανό, στο οποίο αναπτύσσει με ιδιαίτερη γλαφυρότητα τον ευρωπαϊσμό που χαρακτηρίζει τις ιδέες του και ο οποίος είχε ήδη εκφραστεί σε μια σειρά από δημοσιογραφικά κείμενα από την δεκαετία του 1930.[7] Η συγκυρία που γράφεται το συγκεκριμένο κείμενο είναι κρίσιμη. Η γαλλική αντίσταση προσπαθεί όχι μονάχα να βρει ψυχολογική υποστήριξη, αλλά και μια ιδεολογική κατεύθυνση. Ως προς την τελευταία έχει να αντιμετωπίσει όχι μονάχα την πολεμική ισχύ της ναζιστικής κατοχής και των συνεργαζόμενων με αυτήν Γάλλων της κυβέρνησης Βισύ αλλά και την ιδεολογική της προπαγάνδα. Η προπαγάνδα δεν αφορούσε μονάχα την υπεροχή του γερμανικού έθνους, αλλά και την επίκληση της δικής του ιδέας για την Ευρώπη μέσω της κυνικής και γι’ αυτό επικίνδυνης αλλαγής του νοήματος και της χρήσης της ίδιας της γλώσσας – χαρακτηριστικό στοιχείο του ολοκληρωτισμού. Η γαλλική αντίσταση δεν έχει μονάχα να αντιμετωπίσει την ωμή δύναμη, αλλά και την αλλαγή του νοήματος των λέξεων. Ο ρόλος του Καμύ είναι να αντισταθεί ακριβώς σε αυτό κατά τη διάρκεια του πολέμου. Παρόλο που η ατμόσφαιρα είναι πολεμική –ένας αγώνας επιβίωσης ενάντια σε έναν εχθρό που δεν διστάζει μπροστά σε τίποτα– ο Καμύ ξεκαθαρίζει ότι δεν είναι εχθρός των Γερμανών γενικώς, αλλά των Ναζί και όσων υιοθετούν τις θέσεις τους. Υπήρξαν εποχές, λέει ο ίδιος, που μοιραζόμασταν την ίδια ματιά για τα πράγματα. Η πραγματική αντιπαράθεση είναι ανάμεσα σε δυο στάσεις, όχι δύο έθνη, ενώ το ότι αυτά είναι εχθρικά μεταξύ τους είναι γεγονός καθαρά συγκυριακό. Ποια η στάση στην οποία αντιπαρατίθεται; Οι Ναζί, αλλά και όσοι μοιράστηκαν τις ιδέες τους, προέβαλαν μια ιδιαίτερη εικόνα για την ευρωπαϊκή ενότητα. Ας μην ξεχάσουμε ότι τα χρόνια που μεσολάβησαν ανάμεσα στους δυο παγκόσμιους πολέμους ήταν επίσης χρόνια αναστοχασμού πάνω στο πώς θα μπορούσε να σταματήσει ο ανταγωνισμός και ο πόλεμος ανάμεσα στα ευρωπαϊκά έθνη.[8] Απευθυνόμενος στον φίλο Γερμανό λέει: «Μιλάτε για την Ευρώπη με τη διαφορά όμως ότι η Ευρώπη για σας αποτελεί μια ιδιοκτησία, ενώ εμείς αισθανόμαστε εξαρτημένοι από αυτήν».[9] Η ναζιστική ιδέα για την Ευρώπη απηχεί μια ιδιαίτερη στάση, η οποία βεβαίως έχει έντονο εθνικό πρόσημο, αλλά και την μεσσιανική ιδέα ότι το γερμανικό έθνος μπορεί να ενώσει τους ευρωπαϊκούς λαούς. Μαζί με την ιδιοκτησιακή αντίληψη συνυπάρχει και η παλαιά άποψη ότι η ειρήνη στην Ευρώπη θα μπορούσε να επικρατήσει με έναν πόλεμο που θα σταματήσει όλους τους άλλους πολέμους, μια άποψη βεβαίως που οδηγεί απλώς εν τέλει στον δεσποτισμό.[10] Γι’ αυτό και δηλώνει καθαρά ότι δεν είναι εθνικιστής. Αυτά που λέει δεν ταυτίζονται με τους Γάλλους, αλλά με κάτι ευρύτερα αληθές: «αγαπώ υπερβολικά τη χώρα μου για να είμαι εθνικιστής».[11] Ποια είναι η στάση που υιοθετεί; Ο Καμύ μας αποκαλύπτει ότι η θέση που υπερασπίζεται δεν είναι η αντιπαράθεση ενός εθνικισμού με έναν άλλον –του γαλλικού εθνικισμού με τον γερμανικό– αλλά ένας πατριωτισμός που αρδεύεται από την έννοια της δικαιοσύνης. Λέει χαρακτηριστικά: «[θ]έλω να βοηθήσω τη χώρα μου να ζήσει, αλλά μόνο κάνοντας τη δικαιοσύνη να επικρατήσει» (σ. 22), και η δικαιοσύνη δεν είναι γαλλική, ούτε γερμανική, με άλλα λόγια δεν είναι εθνική.[12] Ο Καμύ διατυπώνει την θέση ότι η αγάπη για την πατρίδα και η δικαιοσύνη δεν είναι αντιφατικά στοιχεία. Τι θα πει κάτι τέτοιο; Καταρχάς η δικαιοσύνη είναι το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο και η έννοια της πατρίδας αποκτά το πλήρες της νόημα. Σε πλήρη αντίθεση με την στάση των Ναζί δεν πρέπει να υποτάσσουμε τα πάντα σε έναν επιδιωκόμενο σκοπό, στην περίπτωσή μας το καλό το έθνους μας. Προεικονίζοντας αυτό που θα υποστηρίξει με σαφήνεια στο μεταγενέστερο εξαιρετικό θεατρικό του έργο Οι Δίκαιοι[13] λέει: «υπάρχουν μέσα για τα οποία δεν υπάρχει συγχώρεση».[14] Όποιος κι αν είναι ο σκοπός δεν μπορούμε να αρνούμαστε τη ζωή δίχως να πληρώνουμε το ηθικό κόστος που απαιτείται. Η διαφορά ανάμεσα στους Γάλλους αντιστασιακούς που σκοτώνουν για την πατρίδα και στους Γερμανούς που επίσης σκοτώνουν για το έθνος τους είναι ότι οι πρώτοι γνωρίζουν πως παρότι είναι αμυνόμενοι υπάρχει ένα ηθικό κόστος. Η Ευρώπη που βλέπει ο Καμύ είναι η Ευρώπη του ανθρωπισμού, του πνεύματος, του τόπου που πήγε όχι μονάχα ενάντια στους θεούς, όπως ο Προμηθέας, αλλά και ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό.[15] Όλα αυτά οδηγούν στην άποψη που εξέφρασε ο ίδιος ενώπιον του ελληνικού κοινού στην συζήτηση στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών την Πέμπτη 28 Απριλίου 1955. Συζητώντας για το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού ο Καμύ αντιλαμβάνεται ένα κοινό περιεχόμενο και μια κοινή δομή. Ως προς το περιεχόμενο πιστεύει ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι ένας πλουραλιστικός πολιτισμός, και ο πλουραλισμός υπήρξε ανέκαθεν το θεμέλιο της ευρωπαϊκής ελευθερίας. Το αντίθετο οδηγεί στον ολοκληρωτισμό και οι ολοκληρωτισμοί που βίωσε η Ευρώπη ήταν άρνηση του ίδιου της του εαυτού.[16] Απαντώντας στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ο Καμύ μιλά για την σημασία του μέτρου με την αρχαιοελληνική του έννοια ως συμφιλίωση των αντιφάσεων, που δύναται να παράγει ένας τέτοιος πλουραλισμός. Ειδικά για την Ευρώπη, η οποία έχει γνωρίσει και ζήσει τα άκρα, το μέτρο αφορά την συμφιλίωση της ιδέας των δικαιωμάτων με αυτή των καθηκόντων, ή αλλιώς την ισορροπία ελευθερίας και δικαιοσύνης. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Καμύ μιλά έπειτα από την εμπειρία του καταστροφικού Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και μέσα στην αβεβαιότητα του διπολισμού του Ψυχρού Πολέμου, όπου η Ευρώπη έχει χωριστεί στα δύο. Ο Καμύ βλέπει αντίθετα την Ευρώπη ως μια τρίτη δύναμη ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Σοβιετική Ένωση, μια δύναμη που δεν θα παρασύρεται ούτε από τον καπιταλισμό της μιας πλευράς, ούτε από τον ολοκληρωτισμό της άλλης. «Πρέπει να αγωνιστούμε για να κατορθώσουμε να υπερνικήσουμε αυτά τα εμπόδια και να φτιάξουμε την Ευρώπη, επιτέλους την Ευρώπη όπου το Παρίσι, η Αθήνα, η Ρώμη, το Βερολίνο θα είναι οι κεντρικοί νευρώνες μιας Αυτοκρατορίας της μέσης οδού […] (δική μου έμφαση)», λέει ο Καμύ. Ο ίδιος όμως δεν μένει στο κοινό περιεχόμενο των αξιών του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αυτές οι κοινές αξίες, αυτή η αναζήτηση της μέσης οδού αντανακλάται επίσης σε μια δομή. Απορρίπτοντας κάθε έννοια μεσσιανισμού και εξηγώντας περαιτέρω τις ιδέες που διατύπωσε παλαιότερα υποστηρίζει την ανάγκη μιας ευρωπαϊκής ομοσπονδίας ελεύθερων και ίσων κρατών. Ο Καμύ ακολουθεί μια σημαντική ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση σταθμοί της οποίας είναι τα σχέδια για την ευρωπαϊκή ειρήνη των αββά ντε Σαιν-Πιερ, Ζαν-Σακ Ρουσσώ, αλλά πρωτίστως την πρόταση μιας ομοσπονδίας κρατών που διατύπωσε ο Ιμμάνουελ Καντ. Πέρα όμως και από αυτήν την παράδοση ο Καμύ είναι κοινωνός των απόψεων του Α. Σπινέλλι το 1941, ενός από τους πατέρες της μετέπειτα ενωμένης Ευρώπης, ο οποίος γράφει από την φυλακή ένα μανιφέστο υπέρ της δημιουργίας μιας ευρωπαϊκής ομοσπονδίας.[17] Η Ξένη Μπαλωτή αναφέρεται εύστοχα στην εισαγωγή της στο Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού στην «Δήλωση» που ο ίδιος ο Καμύ συνυπογράφει στα 1944 για την υλοποίηση της ιδέας μιας ελεύθερης και ομοσπονδιακής Ευρώπης, η οποία είναι τόσο προωθημένη ώστε να μιλά για την ανάθεση σε ένα μελλοντικό ευρωπαϊκό ομοσπονδιακό κράτος της οικονομικής και εμπορικής οργάνωσης, την δημιουργία ενός ευρωπαϊκού ομοσπονδιακού στρατού, αλλά και μιας ευρωπαϊκής υπηκοότητας επιπρόσθετης της εθνικής.[18] Με το προνόμιο που μας δίνει ο χρόνος που κύλησε από τότε μπορούμε να πούμε ότι η ματιά του Καμύ για την Ευρώπη ήταν η ματιά των πρωτοπόρων της ιδέας της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Άλλωστε δεν άργησε λίγο αργότερα, στα 1957, να υπογραφεί η περίφημη Συνθήκη της Ρώμης. Μπορούμε να πούμε ότι δικαιώθηκε ο Καμύ; Νομίζω ναι. Η δικαίωσή του όμως δεν έχει να κάνει μόνο ή κυρίως με την ενοποίηση της Ευρώπης, αλλά περισσότερο με την επισήμανση των δυσκολιών αυτής της κοινής περιπέτειας των ευρωπαϊκών λαών, την ελπίδα της οποίας ο ίδιος εξέφρασε. Η εμπειρία των άκρων που έζησε η Ευρώπη φαίνεται να μην είναι απλώς αρκετή για να διασφαλίσει μια σταθερή πρόοδο. Τα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη, παρά τα βήματα προς τα εμπρός, βλέπουν σήμερα τα άκρα να επανεμφανίζονται. Η βαρβαρότητα ποτέ δεν είναι προσωρινή, όπως έλεγε ο ίδιος. Η επανεμφάνιση των άκρων, αλλά και η ενδυνάμωση του εθνικισμού, δείχνει πόσο δύσκολη είναι η ισορροπία. «Στην πραγματικότητα η ισορροπία είναι μια προσπάθεια και ένα διαρκές θάρρος».[19] Απευθυνόμενος στον Γιώργο Θεοτοκά ο Καμύ θα πει: Πριν από λίγο προφέρατε μια μοιραία λέξη, τη λέξη «κυριαρχία», που έχει βάλει, εδώ και πολύ καιρό, τρικλοποδιές στη διεθνή ιστορία. Θα εξακολουθεί να το κάνει.[20] [1] Βλ. Ξένη Δ. Μπαλωτή, «Ο Albert Camus και η Ελλάδα», Νέα Εστία, τεύχος 1521 (1990) και την δική της εισαγωγή στο Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού, σ. 34-43. [2] Για το «παράλογο» βλέπε αντί άλλων Arnold P. Hinchliffe, Το Παράλογο, μετάφραση Ελένη Μοσχονά, Σειρά: Η Γλώσσα της Κριτικής, Ερμής, Αθήνα 1979, σ. 55-67. [3] Σημειωματάρια, σ. 46. [4] Σημειωματάρια, σ. 70. [5] Σημειωματάρια, σ. 81. [6] Σημειωματάρια, σ. 173. [7] Τα οποία εμφανίζονται στα τέλη της δεκαετίας του 1930 στις εφημερίδες Alger républicain και Le Soir républicain στο Αλγέρι και ανάμεσα στο 1944-45 στην γαλλική εφημερίδα Le Combat. [8] D. Heater, The Idea of European Unity, Leicester University Press, 1992. [9] Γράμματα, σ. 57. [10] Μια άποψη που μπορεί να εντοπίσει κάποιος στα γραπτά του Anaharsis Cloots (1755-1794). [11] Γράμματα, σ. 16. [12] Κατ’ αντιδιαστολή προς το κοινώς λεγόμενο, αλλά αντιφατικό, «εθνικά δίκαια». [13] Αλμπέρ Καμύ, Οι Δίκαιοι, μετάφραση Ξενοφών Καρακάλος, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1999. [14] Γράμματα, σ. 21. [15] Για περισσότερα βλ. John Oswald, “Re-appropriating Europe: Albert Camus’s wartime Europeanism”, Modern & Contemporary France, Vol. 9, no 4 (2001), σ. 483-493· επίσης M. van Montfrans, “Europe is the Country of the Spirit: Albert Camus and Europeanism in France, 1944-1947” στο M. Spiering, M. Wintle (επιμ.), European Identity and the Second World War, Palgrave McMillan, Λονδίνο 2011, σ. 124-137. [16] Το μέλλον, σ. 86-87. [17] Ο Altiero Spinelli, Ιταλός πρώην κομμουνιστής πολιτικός, συνέγραψε μαζί με τον Ernesto Rossi το 1941 από την φυλακή το Μανιφέστο του Ventotene, γνωστό και με τον τίτλο Per un’Europa libera e unita. Progetto d’un manifesto. Το Μανιφέστο αυτό θεωρείται πρόδρομος του ευρωπαϊκού φεντεραλισμού και διακήρυττε την θέση ότι ο αγώνας κατά του φασισμού πρέπει να είναι πρωτίστως ένας αγώνας για μια ενωμένη Ευρώπη, μακριά από τους εθνικισμούς του παρελθόντος. [18] Ξένη Δ. Μπαλωτή, «Εισαγωγή», σ. 49-50 όπου και παραπομπές. [19] Το μέλλον, σ. 106. [20] Το μέλλον, σ. 118.

Ο Αλμπέρ Καμύ για τη ζωή, τη Δικαιοσύνη και την Ευρώπη

Σύνδεση