Αποκαλύπτοντας κόσμους βυθισμένους

Τρία βιβλία, με διαφορετικό τρόπο το καθένα, τα οποία ασχολούνται με τους αιώνες εκείνους στους οποίους ξαφνικά και αναπάντεχα ο αρχαίος κόσμος μεταβλήθηκε. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS G.W. Bowersock, The Throne of Adulis: Red Sea Wars on the Eve of Islam [Ο θρόνος της Αδούλιδος. Οι πόλεμοι της Ερυθράς Θάλασσας στην αρχή του Ισλάμ], Oxford University Press, 181 pp. G.W. Bowersock, Empires in Collision in Late Antiquity [Αυτοκρατορίες σε τροχιά σύγκρουσης στην ύστερη αρχαιότητα], Brandeis University Press/ Historical Society of Israel, 95 pp. Patricia Crone, The Nativist Prophets of Early Islamic Iran: Rural Revolt and Local Zoroastrianism [Οι ντόπιοι προφήτες του πρώιμου ισλαμικού Ιράν: Αγροτική επανάσταση και ο τοπικός Ζωροαστρισμός], Cambridge University Press, 566 pp. Τα τρία αυτά βιβλία, με διαφορετικό τρόπο το καθένα, ασχολούνται με τους αιώνες εκείνους στους οποίους ξαφνικά και αναπάντεχα ο αρχαίος κόσμος μεταβλήθηκε. Στα βιβλία Ο θρόνος της Αδούλιδος και Αυτοκρατορίες σε τροχιά σύγκρουσης ο Γκλεν Μπάουερσοκ μας μεταφέρει στις νότιες εσχατιές της ελληνορωμαϊκής Μεσογείου, στην Υεμένη, στην Αξώμη, την πρωτεύουσα της μόλις αναδυόμενης αυτοκρατορίας της Αιθιοπίας, και στα επικίνδυνα θαλάσσια περάσματα μεταξύ Ερυθράς Θαλάσσης και αφρικανικού Κέρατος, που τα γνωρίζουν καλύτερα από τους κλασικούς φιλολόγους οι Σομαλοί πειρατές. Από την άλλη η Πατρίσια Κρόουν με το έργο της Ντόπιοι προφήτες του πρώιμου ισλαμικού Ιράν μας μεταφέρει ανατολικότερα, στις άγνωστες στον μεσογειακό άνθρωπο περιοχές των ιρανικών οροπεδίων και της Κεντρικής Ασίας. Και ο Μπάουερσοκ και η Κρόουν είναι φθασμένοι επιστήμονες. Και οι δύο ασχολούνται με τα γεγονότα που προηγήθηκαν και ακολούθησαν την εμφάνιση του Ισλάμ στις απομακρυσμένες εκείνες γωνίες ενός κόσμου, στον οποίον οι αρχαίοι είχαν δώσει πολύ μικρή ή και καμιά σημασία. Ο Μπάουερσοκ εδώ και χρόνια μας μαθαίνει πώς μπορούμε να αντλήσουμε πολύτιμα διδάγματα για τον αρχαίο κόσμο, αντικρίζοντάς τον κάτω από το πρίσμα των κάθε λογής περιφερειών του. Όπως ο Σερ Ρόναλντ Σάιμ, προχωρώντας όμως περισσότερο από εκείνον, ο Μπάουερσοκ επιμένει να βλέπει την Ρώμη από την οπτική γωνία των επαρχιών της, είτε μιλά για τις επαρχιακές ελίτ του ελληνικού κόσμου, είτε ασχολείται με την ρωμαϊκή Αραβία, είτε εξετάζει τις περίεργες μεταμορφώσεις του ελληνικού πολιτισμού στις μη ελληνικές περιοχές, είτε, τέλος, μελετά τη χαρά της ζωής όπως εκφράζεται στα ψηφιδωτά της Μέσης Ανατολής της ύστερης αρχαιότητας. Κάθε φορά που ο Μπάουερσοκ κοιτάζει τα κέντρα του αρχαίου κόσμου από προσεκτικά επιλεγμένα σημεία της περιφέρειάς του, ανακαλύπτουμε ότι ο κόσμος αυτός είναι περισσότερο ποικίλος, πιο προσαρμοστικός, δημιουργεί όλο και περισσότερες εκπλήξεις. Ο θρόνος της Αδούλιδος μας δείχνει όλη τη μαστοριά του Μπάουερσοκ. Μας αποκαλύπτει έναν απίστευτα μακρινό κόσμο, εκεί που ο Ινδικός Ωκεανός βρέχει περιοχές και της Αφρικής του ισημερινού και της βαθιάς αραβικής ερήμου. Οι Βυζαντινοί γνώριζαν καλά αυτές τις περιοχές, από εκεί εισήγαν θυμίαμα, χρυσάφι και ελεφαντόδοντο. Ακόμη και μια καμηλοπάρδαλις είχε φτάσει στην Κωνσταντινούπολη από την ανατολική αφρικανική σαβάνα και το Σουδάν, για να προστεθεί στα αξιοθέατα του παλατιού. Το άγριο ζώο τρεφόταν με κλαδιά με φύλλα από το χέρι του ίδιου του αυτοκράτορα, που έτσι συμβολικά έδειχνε πως μπορούσε να υποτάσσει άγρια θηρία από μια μεγάλη γκάμα περιοχών της γης, είτε αυτά ήσαν καμηλοπαρδάλεις, είτε βάρβαροι. Εδώ ξεκινά ο Μπάουερσοκ, στην Άδουλι ή Αδούλη (στον σημερινό κόλπο της Τζούλα, στην αιθιοπική Ερυθραία), και στην Αξώμη, μία βασιλική πρωτεύουσα μακριά από την ακτή, στους λόφους της Αιθιοπίας, και μελετά μία πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή επιγραφών, που είναι γραμμένες σε τρεις γλώσσες, στα ελληνικά και στις δύο περιφερειακές εκείνες γλώσσες σε σχέση με τις άλλες σημιτικές γλώσσες της Μέσης Ανατολής, που κυριαρχούσαν στην Αιθιοπία, στα Γεζικά και στα Σαβαϊκά. Τα ελληνικά ήταν βέβαια ακόμη η lingua franca στα εδάφη που βρίσκονταν μακριά από τη Ρώμη. Μελετώντας τα ασυνήθιστα αυτά κείμενα, ο Μπάουερσοκ τα συγκρίνει με άλλες επιγραφές που προέρχονται και από τις δύο πλευρές της Ερυθράς Θάλασσας και έτσι προσθέτει ένα εντελώς νέο κεφάλαιο στην ιστορία του τελευταίου αιώνα του αρχαίου κόσμου, δείχνοντάς μας πώς καθ’ όλη τη διάρκεια του έκτου αιώνα τα δύο κράτη στις απέναντι ακτές της Ερυθράς, δηλαδή το αιθιοπικό βασίλειο της Αξώμης και το βασίλειο των Ομηριτών στην νότια πλευρά της αραβικής χερσονήσου, ακριβώς απέναντι το ένα στο άλλο, συγκρούονταν κι η σύγκρουση αυτή είχε τεράστιες συνέπειες για όλους τους γειτονικούς λαούς. Επίσης μας δείχνει με ποιον τρόπο αναμίχθηκαν στη διαμάχη αυτή οι δυο γειτονικές αυτοκρατορίες, η ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία και η περσική αυτοκρατορία των Σασσανιδών, οι οποίες, εξαιτίας του ανταγωνισμού τους, εμπλέκονταν με το πέρασμα του χρόνου όλο και πιο πολύ στις τοπικές συγκρούσεις της αραβικής χερσονήσου και της Ερυθράς. Οι πρέσβεις δεν αναζητούσαν πλέον καμηλοπαρδάλεις, αλλά συμμάχους, για να βοηθήσουν τους ομοθρήσκους τους, μια και τον έκτο και τον έβδομο αιώνα η Ερυθρά σημαδεύθηκε από θρησκευτικούς πολέμους, ιδιαίτερα εκρηκτικούς μάλιστα: γύρω στο 340 το βασίλειο της Αξώμης, η μετέπειτα αφρικανική Σιών της Αιθιοπίας, έγινε χριστιανικό, ενώ έναν αιώνα αργότερα ξαφνικά, ανεξήγητα και με τρόπο ιδιαίτερα εντυπωσιακό, το βασίλειο των Ομηριτών υιοθέτησε τον Ιουδαϊσμό. Η άγρια σύγκρουση εξελίχθηκε σε θρησκευτικό πόλεμο μεταξύ Χριστιανών και Ιουδαίων. Και οι δύο πλευρές έδειξαν εξίσου φοβερή σκληρότητα, η ανάμνηση μάλιστα αυτού του ξαφνικού ξεσπάσματος βίας διατηρούνταν ακόμη ζωντανή στη Χετζάζη, όταν γεννήθηκε ο Μωάμεθ γύρω στο 570. Τα γεγονότα αυτά του ταραγμένου αραβικού έκτου αιώνα σωστά ονομάστηκαν από τον Μπάουερσοκ «χωνευτήρι του Ισλάμ». Έτσι η περιήγηση του Μπάουερσοκ στο περιθώριο μας οδηγεί ξανά στο κέντρο, στο σημείο μηδέν της έκρηξης εκείνης που δημιούργησε το μεσαιωνικό και σύγχρονο Ισλάμ. Το βιβλίο Αυτοκρατορίες σε τροχιά σύγκρουσης εξετάζει την τελευταία και τόσο εντυπωσιακή πράξη της μοιραίας σύγκρουσης της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της περσικής αυτοκρατορίας των Σασσανιδών για τον έλεγχο της Μέσης Ανατολής. Οι στρατιές των Ρωμαίων και των Περσών πηγαινοέρχονταν στον χώρο που ορίζεται από την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια και τους λόφους του βόρειου Ιράκ. Η ίδια η Ιερουσαλήμ αλώθηκε από τους Πέρσες το 614. Επρόκειτο για μία όντως πολύ σκληρή σύγκρουση. Ο Εδουάρδος Γίββων τόνισε ότι αυτός ο πόλεμος «προετοίμασε την επανάσταση στην Ανατολή, που ολοκληρώθηκε τόσο γρήγορα χάρη στα όπλα και τη θρησκεία των διαδόχων του Μωάμεθ». Ο Μπάουερσοκ σε αυτό το αφήγημα προσδίδει μια αναζωογονητική ανανέωση. Επιμένει σε νέα τεκμήρια και χαίρεται να τα μελετά. Τα συμπεράσματά του αλλάζουν σημαντικά την εικόνα που είχαμε σχηματίσει για το όλο θέμα: «Φτάσαμε πλέον στο σημείο εκείνο όπου τα δόγματα που ήσαν κάποτε του συρμού καταρρέουν το ένα μετά το άλλο». Αξίζει να επισημάνουμε εμφαντικά τη σημασία των νέων ανακαλύψεων. Πρώτα από όλα ο Μπάουερσοκ, συνδυάζοντας τα δεδομένα των πηγών με τα αρχαιολογικά δεδομένα, αποδεικνύει ότι στις ανατολικές επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας τα περσικά στρατεύματα κατοχής, που παρέμειναν σχετικά μικρό διάστημα, δεν άφησαν πίσω τους καμένη γη, οπότε κι οι Άραβες δεν βρήκαν όταν ήρθαν στην δεκαετία 630-640 «μία ρημαγμένη οικονομία κι έναν πολιτισμό υπό κατάρρευση». Αντιθέτως, βρήκαν μπροστά τους ένα κόσμο περίπλοκο αλλά και πλούσιο όπως πριν, ο οποίος συνδύαζε τις μεγάλες εκείνες αξίες του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού, της αρχαίας ειδωλολατρίας και του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι ότι ο Μπάουερσοκ μας αποκαλύπτει το μέγεθος της συμμετοχής των νέων «πιστών» του Ισλάμ, όχι μόνον ως κατακτητών, αλλά και ως ενημερωμένων και καλοπροαίρετων συζητητών στις διαμάχες της εποχής ανάμεσα στους Χριστιανούς, τους Ιουδαίους και τους ειδωλολάτρες. Οι οπαδοί αυτών των θρησκειών είχαν άλλωστε διεισδύσει στις οάσεις της Αραβίας, κι αυτό ήταν μία συνέπεια της σύγκρουσης μεταξύ Ομηριτών και Αξώμης πιο νότια. Αναλύοντας με διεισδυτικότητα ορισμένες σούρες (κεφάλαια) του Κορανίου ο Μπάουερσοκ μας δείχνει με πόση εγρήγορση παρακολουθούσε ο Μωάμεθ τον πόλεμο μεταξύ της Ρώμης και της Περσίας. Έβγαλε κραυγές χαράς για τη νίκη της Ρώμης επί της Περσίας, διότι στον μεγάλο πόλεμο μεταξύ Χριστιανισμού και Ζωροαστρισμού είδε σαν σε καθρέπτη και τον δικό του πόλεμο εναντίον της πολυθεΐας των Αράβων. Επίσης, αναγνωρίζοντας με γενναιοδωρία και αξιοποιώντας το έργο μιας νεότερης ερευνήτριας, της Μαρίας Κοντέρνο από την Φλωρεντία, επισημαίνει ότι οι πιο πρώιμες αναφορές των ελληνικών πηγών για την άλωση της Ιερουσαλήμ από τους Άραβες το 638 υπαινίσσονται ότι οι Μουσουλμάνοι δεν ήρθαν σαν εχθροί, αλλά σαν φίλοι. Παρουσιάζουν τον ηγέτη τους, τον Ομάρ, να εισέρχεται στην Αγία Πόλη σαν ένας ταπεινός προσκυνητής, χωρίς καμιά προσποίηση, φορώντας φτωχά ρούχα, έχοντας την αγωνία να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους των Χριστιανών, που ήσαν όπως κι ο ίδιος μονοθεϊστές. Μόνο αργότερα οι βυζαντινοί χρονογράφοι επέκριναν αυτήν τη συμπεριφορά ως ένδειξη «σατανικής υποκρισίας», μια κι οι αιώνες της σύγκρουσης με το Ισλάμ τους είχαν καταστήσει πλέον αρνητικούς απέναντί του. Mόνο με τις δύο αυτές ανακαλύψεις του ο Μπάουερσοκ, ακόμη κι αν δεν λάβουμε υπ’ όψιν την τεράστια, αλλά προσεκτικά ελεγχόμενη πολυμάθεια που επιδεικνύει στα δύο βιβλία του, μας μετέφερε σε μια στιγμή που ακόμη η τύχη της Μέσης Ανατολής δεν είχε κριθεί οριστικά. Για να δούμε όμως μια άλλη πλευρά της ίδιας ιστορίας, πρέπει να προστρέξουμε στην Πατρίσια Κρόουν. Το βιβλίο της Οι ντόπιοι προφήτες του πρώιμου ισλαμικού Ιράν αφηγείται την ιστορία ενός τοπίου αχανούς και μυστηριώδους, φορτισμένου με μία εκρηκτική δυναμική σε όλη τη διάρκεια της ύστερης αρχαιότητας και του πρώιμου Ισλάμ (περίπου 250-850), η οποία εκδηλωνόταν με κινήματα ενός θρησκευτικού ζήλου ενισχυόμενου από την κοινωνική αστάθεια. Η Κρόουν έχει στόχο να βρει τις ρίζες αυτών των κινημάτων στο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον του Ιρανικού υψιπέδου, αφήνοντας έτσι το σιωπηλό αυτό τοπίο, το εξίσου με τα βασίλεια της Αξώμης και των Ομηριτών απομακρυσμένο από τον κλασικό κόσμο, να μιλήσει μόνο του. Στις έρευνες σχετικά με την ύστερη αρχαιότητα η αυτοκρατορία των Σασσανιδών συνήθως θεωρείται όπως η σκοτεινή όψη της σελήνης. Είναι συναρπαστικό πώς το βιβλίο αυτό καταφέρνει τώρα να εντάξει τον ιρανικό κόσμο στο ευρύτερο πλαίσιο της ιστορίας της ύστερης αρχαιότητας, καθώς το Ιράν εξετάζεται πια ως ένας επιπλέον παράγοντας στη διαμόρφωση των θρησκευτικών και ιδεολογικών ανακατατάξεων της εποχής, κάτι που δεν το είχαμε ως τώρα συνηθίσει. Βλέπαμε το Ιράν, έτσι όπως ήταν απομονωμένο από τη θάλασσα, φεουδαρχικό και στερημένο οποιασδήποτε σχεδόν πνευματικής δυναμικής, σαν έναν αξιοσέβαστο δεινόσαυρο, σαν ένα ανατολίτικο προοίμιο του Μεσαίωνα. Ήταν ένας τόπος όπου κυριαρχούσαν οι έφιπποι πολεμιστές και τα κάστρα, ελεγχόμενος από ευγενείς αφοσιωμένους αποκλειστικά και μόνο στην τέχνη του πολέμου και στο κυνήγι. Ο ζωροαστρικός κλήρος περιοριζόταν να μουρμουρίζει αρχαίες προσευχές και επάνδρωνε μία κρατική εκκλησία, αποτελούμενη σχεδόν αποκλειστικά από Πέρσες, η οποία επέβαλλε έναν απέραντο σεβασμό κι υποταγή στην παράδοση. Η Κρόουν διευκρινίζει πως αυτή η εικόνα κάθε άλλο παρά σωστή είναι. Ο Ζωροαστρισμός εκείνος, τον οποίο συνήθως συνδέουμε με την αυτοκρατορία των Σασσανιδών, δεν ήταν παρά μόνον μία φωνή μέσα στο μεγάλο εκείνο ζωροαστρικό συνεχές, που εκτεινόταν από το βόρειο Ιράκ μέχρι την κεντρική Ασία. Και δεν επρόκειτο για κρατική εκκλησία. Καθώς ο Ζωροαστρισμός αυτός αρκετά ήδη δυσκολευόταν με την επιβολή της τελετουργικής ορθότητας στους δικούς του λειτουργούς δεν είχε καθόλου καιρό να ασχολείται με τις πεποιθήσεις όσων βρίσκονταν πιο έξω. Για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση του Έντμουντ Μπερκ από τον “Λόγο περί συμφιλιώσεως με τις αποικίες” του 1775, «μία σοφή και λίαν ευεργετική αδιαφορία» είχε πολύ καλά αποτελέσματα στα εδάφη των Σασσανιδών. Μάλιστα στη Μεσοποταμία έχουμε έναν κόσμο από πλούσια χωριά και αρκετά ευκατάστατους ανθρώπους εγκατεστημένους στους πρόποδες των λόφων, ένα περιβάλλον δηλαδή όπου οι μεγάλες θρησκείες της Μέσης Ανατολής μπορούσαν να ευημερούν ή μια πλάι στην άλλη κάτω από την εξουσία ενός αρκετά απόμακρου Μεγάλου Βασιλέως. Όπως επισημαίνει η Κρόουν, πρόκειται για ένα τοπίο, όπου πολλές θρησκευτικές ομάδες συνυπήρχαν και συζητούσαν μεταξύ τους, χωρίς να υπάρχει ένας διαιτητής που θα αποφάσιζε τι θα έπρεπε να πιστεύουν και τι δεν θα έπρεπε. Η κατάσταση στην Μεσοποταμία των Σασσανιδών ήταν αρκετά γνωστή σε όλους μας, όμως η Κρόουν υποστηρίζει κάτι που ξεφεύγει ριζικά από όσα ξέραμε ως τώρα, διότι αποκαλύπτει ότι η αυτοκρατορία των Σασσανιδών περιείχε στους κόλπους της πολλές τέτοιες «Μεσοποταμίες». Επρόκειτο για ζώνες θρησκευτικής πολυφωνίας που προέκυψαν από μια διαμάχη στο εσωτερικό του Ζωροαστρισμού. Οι συζητήσεις αυτές αντλούσαν τη δυναμική τους από ένα πραγματικό μάγμα ιδεών και πρακτικών που σιγόβραζε κάτω από την επιφάνεια στα χωριά που απλώνονταν στις οροσειρές του ιρανικού υψιπέδου. «Το Ιράν … ήταν στην αρχαιότητα εντελώς διαφορετικό από ό,τι είναι σήμερα». Θα πρόσθετα: ήταν πολύ διαφορετικό από εκείνο το ιδεατό Ιράν που πίστευαν ότι βλέπουν οι εξωτερικοί παρατηρητές, αλλά και οι ίδιοι οι ηγεμόνες του στους αιώνες που προηγούνταν και έπονταν της επικράτησης του Ισλάμ. Από πού προερχόταν όμως αυτή η σεισμική δραστηριότητα; Η Κρόουν είναι και σαφής και αξιοθαύμαστα ακριβής: όπως δηλώνει ο τίτλος του βιβλίου, εστιάζει την προσοχή της στη δύναμη του τοπικού Ζωροαστρισμού που γεννούσε αγροτικές εξεγέρσεις και πριν και μετά το Ισλάμ. Μας παρουσιάζει τον Ζωροαστρισμό να διαθέτει ένα βασικό χαρακτηριστικό, την πεποίθηση ότι ο κόσμος είναι καλός, διότι μέσα του διαχέεται η ενέργεια του φωτός, που αποτελεί συνέχεια της ενέργειας του ίδιου του Θεού. Το λέει με ενάργεια: για τους οπαδούς του Ζωροαστρισμού ούτε το φως του ήλιου ούτε η φωτιά των θυσιών που λάτρευαν ήταν σύμβολα, ήταν απλώς δείγματα, ζωντανά τεμάχια του ίδιου του Θεού. Επομένως ο κόσμος στον οποίον διαχεόταν μία τέτοια πολύτιμη ύλη έπρεπε να μένει πάντα καθαρός. Ήταν η ίδια η ασφάλεια της θεϊκής τάξης, η οποία ήταν πάντοτε παρούσα, που διακυβευόταν σε κάθε κοινωνική ή φυσική ανακατάταξη. Αυτό όμως ισοδυναμούσε με προσκλητήριο για δράση. Έτσι ο οπαδός του Ζωροαστρισμού ήταν ένας ακτιβιστής ταγμένος στη διατήρηση της φυσικής τάξης των πραγμάτων, η οποία έπρεπε να προστατεύεται από τις διαρκείς επιθέσεις της αντίθετης δύναμης, του κακού και, όταν χρειαζόταν, να αποκαθίσταται με τις δέουσες μεταρρυθμίσεις. Οι άνθρωποι δεν έπρεπε να επιλέγουν τον δρόμο της φυγής, αλλά τη διαρκή εγρήγορση, ακόμη και τον κοινωνικό ακτιβισμό, διότι μόνον έτσι θα μπορούσε η πλάση να ανακτήσει την αρχική και αμόλυντη λάμψη της, για να ακτινοβολήσει ξανά, σαν το ατόφιο χρυσάφι. Ήξεραν πολύ καλά οι οπαδοί του Ζωροαστρισμού στα χωριά πώς θα αποκαθίστατο η λάμψη αυτή: με την κοινοκτημοσύνη, η οποία συμπεριελάμβανε και τις γυναίκες! Σε όσους παρατηρούσαν απέξω, Χριστιανούς ή Μουσουλμάνους, αυτό φαινόταν αστείο ή πρόστυχο, διότι «κάτι τέτοιο ισοδυναμούσε με απόλυτη σεξουαλική ελευθεριότητα». Οι χωριάτες όμως δεν το έβλεπαν έτσι, γιατί αυτό που τους ένοιαζε ήταν η διατήρηση της συνοχής του οικογενειακού τους κλήρου. Αν διασπώνταν ο αρχικός κλήρος της οικογένειας και κάθε τμήμα του έφερνε τη δημιουργία της ξεχωριστής πλέον περιουσίας μιας νέας οικογένειας ή αν, ακόμη χειρότερα, οι νέοι αυτοί κλήροι έπεφταν στα χέρια ξένων, είτε λόγω της πίεσης των οικονομικά ισχυρών είτε λόγω των αγροτικών χρεών, αυτό θα σήμαινε την εξαθλίωση και τον θάνατο τελικά του χωριού. Η μόνη λύση ήταν η πολυγαμία των γυναικών. Μόνο η κοινοκτημοσύνη των γυναικών θα διατηρούσε τη συνοχή της γης τους που ήταν δώρο θεϊκό. Μελετώντας τέτοιου είδους θέματα, πολλοί οπαδοί του Ζωροάστρη απέδειξαν ότι κάθε άλλο παρά ανόητοι ήσαν. Εξέτασαν με μεγάλο ηθικιστικό ζήλο το ζήτημα της καταγωγής της ατομικής ιδιοκτησίας και υποστήριξαν ότι αυτή είναι απόρροια του ψυχρού αισθήματος της «επιθυμίας», που είναι αντίθετη προς τη ζωή, και κορυφώνεται στην αντικοινωνική επιθυμία για περισσότερη γη. Επέκριναν τους αλαζονικούς «πόρους πολυγυνίας» της αριστοκρατίας – την συλλογή συζύγων και παλλακίδων εις βάρος των εν δυνάμει συζύγων κατώτερης κοινωνικής τάξης. Κι οι δύο επιθυμίες λοιπόν προκαλούσαν τον φθόνο, ο οποίος βρίσκεται στη ρίζα όλων των συγκρούσεων που κατέστρεφαν τη θεϊκή αρμονία της κτίσης. Ένας διανοούμενος, χαμένος στην αχλύ του μύθου, ο Ζαρντούστ, ο γιος του Χρώσακ, τα είχε συλλάβει αυτά ήδη από τα μέσα του τρίτου αιώνα, ενώ κάποιος Μάζντακ γύρω στο 530 τα επανέλαβε, προκαλώντας έναν παρατεταμένο εμφύλιο στο υψίπεδο του Ιράν. Οι αγρότες άρχισαν να λεηλατούν τις αποθήκες και να κουρσεύουν τα χαρέμια των τοπικών γαιοκτημόνων, έως ότου τελικά οι οπαδοί του Μάζντακ συντρίφτηκαν με παραδειγματική αυστηρότητα από τον μεγάλο σάχη Χοσρόη τον Α΄ (531-579). Αρχικά οι σπασμοί από αυτά τα τόσο ενδιαφέροντα συμβάντα μπόρεσαν να απορροφηθούν από την αυτοκρατορία λόγω απλώς του μεγάλου μεγέθους της. Επρόκειτο «για ένα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα αρχαίου κομμουνισμού». Η Κρόουν όμως αποδεικνύει ότι παρ’ όλα αυτά οι επικίνδυνες αυτές ιδέες και συνήθειες εξακολούθησαν να έχουν μία εκρηκτική δυναμική σε όλα τα ιρανικά εδάφη ακόμη και μετά την ισλαμική κατάκτηση. Μάλιστα τον όγδοο και τον ένατο αιώνα προκάλεσαν την εμφάνιση μιας εκπληκτικής σειράς κηρύκων του τέλους του κόσμου, μορφών χαρισματικών και ντόπιων προφητών ενός ανανεωμένου Ζωροαστρισμού. Έπρεπε να περάσει καιρός για να σβήσει η αρχική φλόγα αυτών των κινημάτων που συνετέλεσαν στη δημιουργία σκόρπιων σε όλο το Ιράν κοινοτήτων πιστών, ανάμεσα στους οποίους ξεχώριζαν οι Χουρανίτες, οι οπαδοί δηλαδή της «θρησκείας της χαράς». Ένας περιηγητής Άραβας στην οροσειρά του Ζάγρου τον δέκατο αιώνα περιγράφει τους κατοίκους των χωριών των Χουραϊτών ως «υπερβολικά καθαρούς, τακτικούς και ευγενείς». Και ο Μπάουερσοκ και η Κρόουν αφήνουν αναπάντητο ένα ερώτημα. Κόσμοι στους οποίους παλιά δεν δίναμε καμία σημασία αποκαλύπτονται τώρα ότι παίζουν σημαντικό ρόλο, αν θέλουμε να μελετήσουμε ξανά τις αρχές του Ισλάμ. Ο Μπάουερσοκ περιγράφοντας τους πολέμους στα νότια της αραβικής χερσονήσου προσέθεσε μια νέα παράμετρο στην ιστορία της ανάδυσης της ιδέας του ιερού πολέμου ανάμεσα στους πρώτους Μουσουλμάνους. Δίνοντας επίσης έμφαση στο ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Μωάμεθ για την πορεία της σύγκρουσης της Ρώμης με την αυτοκρατορία των Σασσανιδών, ο Μπάουερσοκ επισημαίνει ότι το Ισλάμ δεν γεννήθηκε στην απόλυτη απομόνωση στα βάθη της ερήμου, δεν έχουμε δηλαδή μια παρθενογένεση. Αντίθετα, ο Μωάμεθ θεωρούσε τον εαυτό του μέρος αυτής της σύγκρουσης, εφόσον επρόκειτο για πόλεμο μεταξύ μονοθεϊσμού και ειδωλολατρίας, σαν κι αυτόν που διεξήγε κι ο ίδιος εναντίον των ειδωλολατρών της Μέκκας και της Μεδίνας. Τέλος, ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η εικόνα των πρώτων Μουσουλμάνων που πηγαίνουν στους Αγίους Τόπους όχι ως κατακτητές, αλλά ως προσκυνητές των χριστιανικών προσκυνημάτων μάς βοηθά να δούμε με νέα προοπτική το πρώιμο Ισλάμ. Ναι, ήταν όντως κατακτητές, ενίοτε πολύ βάρβαροι και αλαζονικοί. Όμως δεν έχουμε να κάνουμε με μια πλήρως διαμορφωμένη θρησκεία, η οποία ήταν ερμητικά κλειστή, τάχα λόγω του ξένου περιβάλλοντος στο οποίο βρέθηκε ξαφνικά, σε κάθε επίδραση που μπορούσε να προέλθει από τους κατακτημένους λαούς. Ένα από τα δόγματα που ήταν κάποτε του συρμού και που ο Μπάουερσοκ το ανατρέπει είναι εκείνο του οποίου η απόρριψη μας ανοίγει κυριολεκτικά τα μάτια. Επίσης η Κρόουν ανοίγοντας επιτέλους την προοπτική της μελέτης του Ιράν στους ερευνητές της αρχαίας θρησκείας μάς βοηθά να συνειδητοποιήσουμε πόσο περίεργο κόσμο βρήκαν μπροστά τους οι πρώτοι Μουσουλμάνοι που πέρασαν την οροσειρά του Ζάγρου και μπήκαν στο ιρανικό υψίπεδο. Το να φαντασθούμε ποια θα ήταν η πρώτη αντίδραση αυτών των Μουσουλμάνων εξαρτάται από το πώς φανταζόμαστε εμείς τις σχέσεις τους με τις θρησκείες των υποδούλων. Ήρθαν άραγε μόνον ως κατακτητές, φέρνοντας μαζί τους μια πλήρως διαμορφωμένη θρησκεία; Ή είχαν την πρόθεση εκτός από το να κατακτήσουν ορισμένους λαούς να τους ακούσουν κιόλας; Ποιος ήταν ο βαθμός της «αλληλοπεριχώρησης» των αντίπαλων θρησκειών και θρησκευτικών δογμάτων στο εσωτερικό των θρησκειών αυτών στη Μέση Ανατολή τον έβδομο και τον όγδοο αιώνα; Νομίζω ότι γενικά, ζυγίζοντας τα πράγματα, συμφωνούμε ότι οι πρώτοι Μουσουλμάνοι και κατακτούσαν και άκουγαν ταυτόχρονα. Περηφανεύονταν για τις κατακτήσεις τους, διότι είχαν υπάρξει μάρτυρες του φαινομένου εκείνου της Μέσης Ανατολής, όπου η σύγκρουση Ρώμης και Περσίας στον Βορρά και οι πόλεμοι της Ερυθράς Θάλασσας στον Νότο μαρτυρούσαν πως ο Θεός ευνοεί ορισμένα βασίλεια, χαρίζοντάς τους τη νίκη επί των αντιπάλων τους. Η δική τους εκπληκτική επιτυχία, για να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα που καταλάβαιναν οι άνθρωποι του έβδομου αιώνα, ήταν απόδειξη ότι η δική τους θρησκεία «κατίσχυσε των άλλων θρησκειών». Η κατίσχυση όμως αυτή δεν ήταν αρκετή, οι Μουσουλμάνοι χρειάζονταν μία ακόμη επιβεβαίωση. Έτσι δεν άφηναν τους αντιπάλους τους σε ησυχία, αλλά ήταν πρόθυμοι να αποδείξουν την ανωτερότητα της θρησκείας τους, μετέχοντας με τρόπο ουσιαστικό στις συζητήσεις των άλλων. Ήξεραν ν’ ακούνε το θρησκευτικό τερέτισμα του καιρού τους. Και ήταν πολλά αυτά που μπορούσαν ν’ ακούσουν. Στο σημείο αυτό τη θέασή μας εμποδίζει ένα ιδιαιτέρως ανθεκτικό στερεότυπο. Οι ερευνητές έχουν εδώ και καιρό αναγνωρίσει την ιδιορρυθμία του ισλαμικού Ιράν, όμως οι χριστιανικές κοινότητες της αραβόφωνης τελικά Μέσης Ανατολής είναι για μας ακόμη στην σκιά. Λες και οι κάποτε τόσο ακμαίες χριστιανικές εκκλησίες της Συρίας, της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου σώπασαν μόλις έπεσαν στην μουσουλμανική κυριαρχία, μετατρεπόμενες αυτομάτως σε θρησκευτικές μειονότητες. Θεωρούμε πως ήσαν αρκετά αποκομμένες η μια από την άλλη λόγω των δογματικών ερίδων μεταξύ τους, αλλά κι εντελώς απομονωμένες από τους επικυρίαρχους πλέον Μουσουλμάνους. Δεν υπάρχει μεγαλύτερο σφάλμα από αυτό. Μέχρι το 1000 περίπου ο χριστιανισμός ήταν η θρησκεία της πλειοψηφίας του μεσανατολικού κόσμου. Οι αντίπαλες εκκλησίες εξακολούθησαν να ερίζουν μεταξύ τους, αλλά και οι Μουσουλμάνοι ενεπλάκησαν στις διαμάχες αυτές, παρασυρμένοι ακριβώς από τη ζωηρότητα και τη δυναμική των σχετικών συζητήσεων. Ένας από τους μεγαλύτερους θριάμβους της σύγχρονης έρευνας είναι η ανέλκυση στην επιφάνεια αυτού του βυθισμένου ως τώρα κόσμου. Ιδιαίτερα πλέον αξιολογείται η ποικιλομορφία και η προσαρμοστικότητα των συριακών κοινοτήτων της Μέσης Ανατολής. H ηλεκτρονική πύλη τεκμηρίωσης για τα συριακά (Syriaca.org), που διευθύνει ο καθηγητής Ντέιβιντ Μίκελσον του Πανεπιστημίου Βάντερμπιλτ, μας έχει ανοίξει έναν ολόκληρο κόσμο γνωστών και άγνωστων χειρογράφων. Όπως οι έρευνες των οικολόγων που μελετούν την επιφάνεια του εδάφους μιας περιοχής, οι τέτοιου είδους μελέτες μπορούν να αποδείξουν ότι ο χριστιανικός κόσμος δεν εξαφανίσθηκε με την έλευση των Αράβων, αλλά παρέμεινε ακμαίος και πλούσιος σε βλάστηση. Ούτε οι θεολογικές και φιλοσοφικές συζητήσεις σταμάτησαν. Σε ένα πρόσφατο άρθρο του στον τόμο Ιστορία και ταυτότητα στην Εγγύς Ανατολή της ύστερης αρχαιότητας[1] ο Τζακ Τέινους μας δίνει έναν πίνακα των αντικειμένων εκείνων που συνέδεαν μία χριστιανική κοινότητα, εκείνη της μονοφυσιτικής μονής του Κέννεσρε (Αητοφωλιάς) στις όχθες του Ευφράτη με τους γείτονές της. Όλοι έπαιρναν τελικά μέρος σε μία συζήτηση και διαμάχη μακράς διαρκείας, χριστιανοί κάθε δόγματος, Εβραίοι, ειδωλολάτρες και Μουσουλμάνοι. Ο Τέινους ξεκαθαρίζει απόλυτα ότι βλέπουμε μόνο την κορυφή του παγόβουνου, όταν μελετάμε το υλικό της συγκεκριμένης μονής, καθώς είναι βέβαιο ότι θα υπήρχε κάποτε ένα ολόκληρο στρώμα συζητήσεων σε χαμηλότερο επίπεδο και σε κατώτερη διάσταση, το οποίο είναι πλέον χαμένο οριστικά. Αυτό ακριβώς τονίζει και η Πατρίσια Κρόουν για τη δημιουργία, την ίδια περίπου εποχή, της κοινότητας των Χουρανιτών στο μακρινό Ιράν: Η γενική εντύπωση είναι ότι οι Χριστιανοί μοναχοί, οι οπαδοί του Ζωροαστρισμού και οι Γνωστικοί είχαν επίδραση ο ένας στον άλλον με χίλιους δυο τρόπους, όμως έχει διασωθεί μόνο ένας μικρός αριθμός από τις σχετικές μαρτυρίες σε μας σήμερα. Σε έναν κόσμο όπου η προϊσλαμική Ανατολή, η Αραβία και η Ερυθρά γίνονται προσεγγίσιμες χάρη στον Γκλεν Μπάουερσοκ, και το Ιρανικό υψίπεδο καθίσταται επιτέλους γνωστό χάρη στην Πατρίσια Κρόουν, είναι πλέον καιρός για μια διακοπή και μια ανασκόπηση. Οι τετριμμένες θεωρήσεις των αρχών και της δομής του Ισλαμικού πολιτισμού στον πρώιμο Μεσαίωνα είχαν μόνον δύο διαστάσεις. Χρειαζόμαστε μια τρίτη. Και ίσως τελικά βρίσκαμε αυτήν την τρίτη διάσταση αν μέσα στο μεγάλο αντηχείο της Μέσης Ανατολής καταφέρναμε ν’ ακούσουμε υπομονετικά τα αποσπάσματα λόγου απ’ όλες τις διαμάχες σε όλα τα επίπεδα και μεταξύ όλων των ομάδων. Ίσως αυτό θα μας προσφέρει την τρίτη διάσταση που αναζητούμε για να βαδίσουμε μπροστά, στον δρόμο που μας άνοιξαν ο Μπάουερσοκ και η Κρόουν. Εφόσον έχουμε πλέον όλο το υλικό στη διάθεσή μας, υπάρχει κανένας λόγος να μην τους ακολουθήσουμε; © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2018 — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης [1] Jack Tannous, “You are what you read: Qenneshre and the Miaphysite church in the seventh century”, in History and Identity in the Late Antique Near East, Edited by Philip Wood (Oxford University Press, 2013).

Αποκαλύπτοντας κόσμους βυθισμένους

Σύνδεση