Το αδιέξοδο του μετανάστη

Εκείνο που ο ξενιτεμένος μοιραία αδυνατεί να βρει στη χώρα του, όταν επιστρέφει μετά από πολύν καιρό, είναι τα χρόνια που θα είχε περάσει εκεί εάν δεν ξενιτευόταν. Dany Laferrière, Το αίνιγμα του γυρισμού, μτφρ. Α. Γιαννακοπούλου - Κ. Σπυροπούλου, Θίνες, Αθήνα 2018, σελ. 288 «Ο δικτάτορας είχε ανοίξει την πόρτα της χώρας μου και με είχε πετάξει έξω. Για να γυρίσω πίσω, μπαίνω από το παράθυρο του μυθιστορήματος.» (σ. 163) Εκείνο που ο ξενιτεμένος μοιραία αδυνατεί να βρει στη χώρα του, όταν επιστρέφει μετά από πολύν καιρό, είναι τα χρόνια που θα είχε περάσει εκεί εάν δεν ξενιτευόταν. Κατά κανόνα, βέβαια, κι ανάλογα με τη χώρα από την οποία έφυγε, έχει γλιτώσει από χρόνια καταπίεσης, ανέχειας, πείνας, διώξεων, ίσως κι από θάνατο, ενώ ενδέχεται να επιστρέφει πολύ πιο πλούσιος σε εμπειρίες, αλλά σε χρήμα επίσης ή και σε δόξα. Το θέμα είναι κατά πόσο αυτά, έστω κι αν ισχύουν στο σύνολό τους, αντισταθμίζουν την αρχική, μοιραία απώλεια. Αυτή είναι η κεντρική προβληματική του συγκεκριμένου βιβλίου του Ντανύ Λαφερριέρ. Μολονότι το βιβλίο απέσπασε το 2009 το βραβείο Médicis, που προορίζεται για μυθιστοριογράφους «των οποίων η φήμη δεν έχει ακόμη φτάσει στο ύψος του ταλέντου τους», ο Λαφερριέρ αναπτύσσει το λογοτεχνικό του ταλέντο, σε αυτό όπως και σε άλλα βιβλία του, με το να αφηγείται αυτοβιογραφικά επεισόδια περισσότερο, παρά με το να συνθέτει χαρακτήρες και πλοκή μυθιστορημάτων. Τα όρια είναι ρευστά, ασφαλώς, και μάλλον δεν υπάρχει μυθιστόρημα στο οποίο να μην ενέχονται αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα. Αλλά στο Αίνιγμα του γυρισμού, ειδικά, ο Λαφερριέρ παραθέτει με ακρίβεια σχεδόν όλη την ως τότε ζωή του, μαζί με αναφορές στην ιστορία της βασανισμένης Αϊτής. Γεννημένος το 1953 στο Πορτ-ο-Πρενς, ενεπλάκη στην ταραχώδη πολιτική ζωή της χώρας μέχρι τα 23 του κι αναγκάστηκε να την εγκαταλείψει μετά τη δολοφονία ενός συνομήλικου φίλου του δημοσιογράφου, για να καταφύγει στον Καναδά και να εγκατασταθεί στο Μόντρεαλ επί σχεδόν 30 χρόνια, όπου διέπρεψε ως δημοσιογράφος, σεναριογράφος και παραγωγικότατος συγγραφέας. Εκεί, στην αρχή της αφήγησης, τον βρίσκει η είδηση του θανάτου του πατέρα του, επίσης πολιτικού φυγάδα που διέμενε στη Νέα Υόρκη. Υποχρεώνεται, έτσι, να φροντίσει τα της κηδείας και να επιστρέψει στην Αϊτή, στη μητέρα, σε κάποιους εναπομένοντες συγγενείς, σε παλιούς του φίλους ή αόριστα γνωστούς και στην ανασκόπηση όσων δεν έζησε στο διάστημα των τριών δεκαετιών της απουσίας του, πριν ξαναπάρει τον δρόμο της επιστροφής στο Μόντρεαλ. Ξέρουμε ότι, στη συνέχεια, ο Λαφερριέρ εγκαταστάθηκε για μερικά χρόνια στο Μαϊάμι κι από εκεί στη Γαλλία, όταν η διεθνής αναγνώριση και οι βραβεύσεις τον έκαναν μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας το 2013. Ξέρουμε επίσης ότι, ενδιαμέσως, οι σχέσεις του με ποιητές και συγγραφείς στον Καναδά ή στη Γαλλία, όπως και η εξ απαλών ονύχων αγάπη του για τη λογοτεχνία, διαμόρφωσαν την εξαιρετική του αφηγηματική ικανότητα. Και ξέρουμε, τέλος, ότι χάρη στην πολυεθνική σύνθεση του πληθυσμού, τις συγκλίσεις πολιτιστικών συστημάτων ή τις ατέρμονες βιαιότητες της πολιτικής ιστορίας, μεταξύ αποικιοκρατικής και ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης του νησιού, η αϊτινή λογοτεχνία έχει πλούσια παράδοση και υψηλή ποιότητα, ενώ η ακτινοβολία της παραμένει μάλλον άγνωστη στην Ελλάδα. Δεδομένου, μάλιστα, ότι μέσα στις τεράστιες δυσκολίες της, μετά τον απελευθερωτικό πόλεμο εναντίον των Γάλλων το 1822, η τότε αϊτινή κυβέρνηση ήταν η πρώτη που αναγνώρισε την Ελλάδα ως ανεξάρτητο κράτος κι έσπευσε να τη βοηθήσει με όπλα και εθελοντές στον δικό της αγώνα, η μετάφραση του βιβλίου του Λαφερριέρ γίνεται ακόμη πιο σημαντική, αφού συμβάλλει και στην άρση αυτής της άγνοιας. Παρά ταύτα, ο ισχυρότερος λόγος για να διαβάσει κανείς Το αίνιγμα του γυρισμού είναι, πρώτα και κύρια, η γοητεία της γραφής του. Σπάνια τυχαίνουν λογοτεχνικά βιβλία που σε ωθούν ν’ αρχίσεις να τα ξαναδιαβάζεις, ολόκληρα ή αποσπασματικά, αμέσως μετά το πέρας της πρώτης ανάγνωσης. Θυμάμαι πολύ χαρακτηριστικά ότι αυτό ακριβώς μου συνέβη με Το βιβλίο της ανησυχίας του Φερνάντο Πεσσόα, πριν πολλά χρόνια, με τους Υπνοβάτες του Χέρμαν Μπροχ, πριν ακόμη περισσότερα χρόνια, με τον Άουστερλιτς του Ζέμπαλντ, σχετικά πρόσφατα, ή με το Ο πόλεμος δεν έχει πρόσωπο γυναίκας, της Σβετλάνας Αλεξίεβιτς, πριν μερικούς μήνες. Ε, λοιπόν, ο Λαφερριέρ καταφέρνει σε αυτό το βιβλίο να συνθέτει το ποιητικό ύφος του Πεσσόα, τη φιλοσοφική ενατένιση του Μπροχ για την ταραχώδη περίοδο περί τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, την προβληματική του Ζέμπαλντ για τους ξεριζωμένους που κι αυτοί αναζητούν πατρίδα σε συνανθρώπους τους, καθώς και, σε λιγότερο ακραίες συνθήκες ασφαλώς, τις σπαρακτικές επί μέρους ιστορίες που παραθέτει η Αλεξίεβιτς στο δικό της κολάζ βιογραφικών επεισοδίων από τις πολεμίστριες του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Ιδού, άτακτα κι ανεξάρτητα από τη ροή της πλοκής, μερικά δείγματα από το βιβλίο του Λαφερριέρ και μιας πρόζας που εναλλάσσεται με πολλή φυσικότητα με μακρά ποιητικά παραθέματα: «…Ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω πώς μπορεί να ζει κανείς μέσα σ’ έναν πολιτισμό άλλον από τον δικό του. Κι ας έχω περάσει τριάντα πέντε χρόνια στο Μόντρεαλ. Το μυστήριο παραμένει για μένα άλυτο. Σαν να πρόκειται για κάποιον άλλον (σ. 169) … Λαμπρός ήλιος / σε ανέφελο ουρανό / κι αυτή η γαλαζοπράσινη θάλασσα με τους κοκοφοίνικες γύρω γύρω / δεν είναι παρά μια αναπόληση / ενός ανθρώπου από τον Βορρά που προσπαθεί / να ξεφύγει από το κρύο και τη μουντάδα του Φλεβάρη… Στη γωνιά μου σημειώνω: / Ανελέητη ομορφιά. / Αιώνιο καλοκαίρι. / Θάνατος στον ήλιο. (σ. 272) … Αχανής παγωμένη χώρα. / Ακόμη δυσκολεύομαι / μετά από τόσα χρόνια / να φανταστώ ποια μορφή θα πάρει / το καλοκαίρι που θα ’ρθει. / Ο πάγος καίει / πιο βαθιά / από τη φωτιά / μα η χλόη θυμάται / το χάδι του ήλιου. (σ. 27) … Φτάνει να διαδώσω τη φήμη ότι γύρισα για να ζήσω εδώ πέρα, χωρίς να προσδιορίσω για ποιο εδώ πέρα πρόκειται, και στο Μόντρεαλ θα νομίσουν ότι βρίσκομαι στο Πορτ-ο-Πρενς, ενώ στο Πορτ-ο-Πρενς θα είναι βέβαιοι ότι βρίσκομαι ακόμη στο Μόντρεαλ. Ο θάνατος θα ήταν να μη βρίσκομαι πια σε καμία από τις δύο πόλεις. (σ. 135) … Η εξορία του χρόνου είναι πιο αμείλικτη / από την εξορία του χώρου. / Τα παιδικά μου χρόνια / μου λείπουν πιο πολύ / απ’ ό,τι η χώρα μου. (σ. 85) … Στρίβω σε μια γωνιά στο Μόντρεαλ / κι ευθύς αμέσως / βρίσκομαι στο Πορτ-ο-Πρενς. / Όπως σε κάποια εφηβικά όνειρα / όταν φιλάς άλλο κορίτσι από εκείνο / που κρατάς στην αγκαλιά σου. (σ. 34)». Περίπου όπως δήλωνε και ο Βαν Γκογκ, ότι «πρώτα ονειρεύεται τον πίνακα κι έπειτα ζωγραφίζει το όνειρο», ο Λαφερριέρ επίσης μοιάζει να ονειρεύεται την Αϊτή, όταν βρίσκεται στον Καναδά, ή τον Καναδά όταν επιστρέφει στην Αϊτή, και να περιγράφει τις εναλλαγές των ονείρων του. Το κακό είναι πως στην πραγματική Αϊτή δεν βρίσκει τίποτε από ό,τι είχε εξιδανικεύσει στη διάρκεια της απουσίας του, ενώ η επάνοδος στον πραγματικό Καναδά έχει χάσει την αύρα «εκείνης της μικρής κάμαρας του Μόντρεαλ», όπου μπόρεσε να διαβάσει, να πιει κρασί, να κάνει έρωτα και να γράψει, χωρίς να φοβάται «για το χειρότερο κάθε πρωί». Αυτό είναι το αδιέξοδο του μετανάστη: η χώρα που τον διέσωσε χάνει σταδιακά τη θαλπωρή της σωτήριας αγκαλιάς της, ενώ η χώρα που συνεχώς νοσταλγούσε διατηρεί τις ανασφάλειες και τις αιχμές που τον έδιωξαν από εκεί. Όπως εξηγεί κάποια στιγμή η σύζυγος ενός παλιού φίλου, την οποία ο αφηγητής συναντά κατά τη σύντομη επάνοδό του: «δεν είμαστε απαραίτητα από τη χώρα όπου γεννηθήκαμε. Κάποιους σπόρους ο άνεμος χαίρεται να τους σπέρνει αλλού». Με αφορμή τη μια ορφάνια –αυτήν από τον θάνατο του πατέρα– ο Λαφερριέρ μιλά κυρίως για την άλλη ορφάνια – αυτήν της χαμένης πατρίδας. Με τα σχόλια για τις δυο ορφάνιες να διέπονται από ένα εφάμιλλα πικρόχολο χιούμορ. Ο πατέρας, όπως έχει μείνει στη μνήμη του αφηγητή και σε κάποιες παλιές φωτογραφίες, ένας δανδής με μονίμως φροντισμένη ένδυση πριν τον όποιο επαναστατικό οίστρο. Κυνηγημένος από το στηριγμένο από τις ΗΠΑ απολυταρχικό καθεστώς του Φρανσουά Ντυβαλιέ, διαβόητου για το παρακράτος των δημίων του, καταφεύγει μετά το 1957 στη Νέα Υόρκη, όπου χάνεται ανάμεσα σε ευκαιριακές εργασίες και αύξουσα παραφροσύνη, αφήνοντας ως μόνη κληρονομιά στον γιο μιαν απροσέγγιστη βαλίτσα σε τραπεζική θυρίδα. Όσο για τη χώρα, μετά τον αποδεκατισμό του γηγενούς πληθυσμού από τους ισπανούς εξερευνητές, γίνεται μόνιμο θύμα αποικιοκρατικών ανταγωνισμών και ιμπεριαλιστικών δικτατοριών. Με σπάνια διαστήματα δημοκρατικής διακυβέρνησης που ποτέ δεν στάθηκαν ικανά να λύσουν προβλήματα αναλφαβητισμού, διαφθοράς κι ακραίων ανισοτήτων, ενώ οι αλλεπάλληλες ανατροπές απλώς ανανεώνουν το προσωπικό των περίπου 150 πάμπλουτων οικογενειών μέσα σε 10 εκατομμύρια ενός πληθυσμού βυθισμένου στη φτώχεια, την ανεργία και την παιδική θνησιμότητα. Όπως θρηνητικά και ειρωνικά, μαζί, επισημαίνει ο αφηγητής στην έξοχα ποιητική γραφή του: «Υπάρχει μια ισορροπία σ’ αυτή τη χώρα / που οφείλεται στο γεγονός / ότι άγνωστοι / στη σκιά κάνουν ό,τι μπορούν / για να καθυστερήσουν το σκοτάδι. / Όταν γίνεται διακοπή ρεύματος, / με την ενέργεια των φιλήδονων κορμιών / φωτίζονται τα σπίτια. / Είναι το μόνο καύσιμο που διαθέτει αυτή η χώρα / σε βιομηχανική ποσότητα / και που μπορεί, την ίδια στιγμή, / να εκτοξεύει προς τα πάνω τη δημογραφική καμπύλη… Όταν φτάνει κανείς σ’ αυτή την πόλη, στις ακτές μιας γαλαζοπράσινης θάλασσας και με γαλανά βουνά τριγύρω, αναρωτιέται πόσος καιρός χρειάζεται για να μετατραπεί η κατάσταση σε εφιάλτη» (σ. 138). Θα πρόσθετα, καίτοι η κατάσταση της δικής μας χώρας είναι σαφώς καλύτερη ως προς τα ευτυχή, δημοκρατικά μεσοδιαστήματα, ότι έτσι είναι οι «εφιάλτες». Όπως οι τουρίστες, έχουν την τάση να προτιμούν τα ειδυλλιακά τοπία. Το Αίνιγμα του γυρισμού είναι ίσως το καλύτερο από τα 28 μέχρι τώρα μυθιστορήματα του Λαφερριέρ και, σίγουρα, το πιο πολυβραβευμένο. Το αξίζει πέρα για πέρα. Δεν είχα την ευκαιρία να διαβάσω το πρωτότυπο, αλλά οι δύο κυρίες που το μετέφρασαν κατάφεραν με φανερή επιδεξιότητα κι ευαισθησία να αποδώσουν τις διαρκείς εναλλαγές ποιητικών στιγμών και αφηγηματικής πρόζας που συναπαρτίζουν το κείμενο. Μια σύντομη εισαγωγή της Κατερίνας Σπυροπούλου, για τη θέση του Λαφερριέρ μέσα στη γαλλόφωνη λογοτεχνία, είναι απολύτως κατατοπιστική. Το ίδιο κι ένα χρονολόγιο στο τέλος του βιβλίου. Χρονολόγιο που ξεκινά με την ανακάλυψη της Αϊτής (Εσπανιόλας, τότε) από τον Χριστόφορο Κολόμβο το 1492 κι εκθέτει τις πιο σημαντικές στιγμές της μέχρι το 2017. Επισημαίνονται, εκεί, και οι σταθμοί της ζωής του συγγραφέα, επιτρέποντας στον αναγνώστη να κατανοήσει πληρέστερα τις συνθήκες που γέννησαν αυτό το βιβλίο. Αλλά, όπως τόνισα και στην αρχή, όλη η απόλαυση βρίσκεται στον ποιητικό χείμαρρο της ανάγνωσης. Πρόκειται, κατά μία έννοια, για την υπερατλαντική εκδοχή αυτού που από την εποχή της Ντόροθι Ρίτσαρντσον, του Τζέιμς Τζόυς και της Βιρτζίνια Γουλφ ονομάζεται «συνειδησιακή ροή».

Το αδιέξοδο του μετανάστη

Σύνδεση