Τετραγωνίζοντας τον κύκλο

Τα κοινωνικά δίκτυα «έχουν πάντα υπάρξει στην Ιστορία πολύ πιο σημαντικά από όσο έχουν δεχτεί οι περισσότεροι ιστορικοί, προσκολλημένοι καθώς είναι σε ιεραρχικούς οργανισμούς όπως τα κράτη», και ποτέ δεν υπήρξαν τόσο σημαντικά όσο στη σύγχρονη εποχή. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Niall Ferguson, The Square and the Tower: Networks and Power, from the Freemasons to Facebook [Η Πλατεία και ο Πύργος: Δίκτυα και εξουσία, από τους Ελευθεροτέκτονες στο Facebook], Penguin, σελ. 563 Ο Νίαλ Φέργκιουσον με το έργο του Η Πλατεία και ο Πύργος διατείνεται ότι παρουσιάζει «ένα νέο ιστορικό αφήγημα, σύμφωνα με το οποίο μείζονες αλλαγές –που ανάγονται στην Εποχή των Ανακαλύψεων και της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης, αν όχι και ενωρίτερα– μπορούμε να τις κατανοήσουμε ως, στην ουσία, ανατρεπτικές απόπειρες δικτύων να αμφισβητήσουν κατεστημένες ιεραρχίες». Τα κοινωνικά δίκτυα «έχουν πάντα υπάρξει στην Ιστορία πολύ πιο σημαντικά από όσο έχουν δεχτεί οι περισσότεροι ιστορικοί, προσκολλημένοι καθώς είναι σε ιεραρχικούς οργανισμούς όπως τα κράτη», και ποτέ δεν υπήρξαν τόσο σημαντικά όσο στη σύγχρονη εποχή. Η πρώτη «δικτυωμένη εποχή» ακολούθησε την εισαγωγή του τυπογραφικού πιεστηρίου στην Ευρώπη στα τέλη του 15ου αιώνα. Η δεύτερη –η δική μας– χρονολογείται από τη δεκαετία του 1970 και ο ρυθμός αλλαγής έχει επιταχυνθεί παράλληλα με νέες τεχνολογίες επικοινωνίας. Η περίοδος που μεσολαβεί, από τα τέλη της δεκαετίας του 1790 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960, παρουσίασε την αντίθετη τάση: ιεραρχικά δομημένοι θεσμοί ανέκτησαν τον έλεγχο και πέτυχαν είτε να διακόψουν τη λειτουργία δικτύων είτε να τα απορροφήσουν. Το απόγειο μάλιστα της ιεραρχικά οργανωμένης εξουσίας παρατηρείται περί τα μέσα του 20ού αιώνα – εποχής ολοκληρωτικών καθεστώτων και ολοκληρωτικών πολέμων. Σήμερα ζούμε στην «εποχή των δικτύων». Ο Νίαλ Φέργκιουσον πιστεύει ότι μέχρι πρόσφατα τα δίκτυα είχαν παραμεληθεί από τους ιστορικούς, οι οποίοι προτιμούν να μελετούν θεσμούς που μας αφήνουν καλά διατηρημένα και προσιτά αρχεία. Ομολογεί ότι μόλις πρόσφατα συνειδητοποίησε ότι και τα δικά του βιβλία «ήταν εκτός των άλλων βιβλία για δίκτυα». Επί πολλά χρόνια ο γεννημένος στη Βρετανία ιστορικός της οικονομίας, χρονικογράφος των τραπεζών των Ρότσιλντ, τηλεπαρουσιαστής και πολυγραφότατος δημοσιογράφος, είχε αντιμετωπίσει τα δίκτυα με τρόπο κάπως «επιπόλαιο». Όταν έγραφε για τη σταδιοδρομία του Ζίγκμουντ Βάρμπουργκ[1], είχε σχηματίσει στον νου του την εικόνα «ενός ασαφούς διαγράμματος που συνέδεε τον Βάρμπουργκ με άλλα μέλη της γερμανο-εβραϊκής επιχειρηματικής ελίτ μέσω ποικίλων δεσμών αίματος, επιχειρηματικότητας και ‘εκλεκτικής συγγένειας’[2]». Ωστόσο, δεν του πέρασε από το μυαλό να «μελετήσει εκείνο το δίκτυο με τρόπο συστηματικό». Δεν είχε ακόμη υιοθετήσει την «τυπική δικτυακή ανάλυση». Το βιβλίο αυτό, γράφει, «είναι μια απόπειρα εξιλέωσης για εκείνες τις αμαρτίες παράλειψης[3]». Εάν η μελέτη των δικτύων καθιστά δυνατή τη συγγραφή ενός νέου είδους ιστορικού αφηγήματος, θα υπέθετε κανείς ότι ο κυρίως χώρος όπου λειτουργούν τα δίκτυα είναι η Ιστορία του ανθρώπου. Όταν όμως ο Φέργκιουσον επιχειρεί να εξηγήσει λεπτομερώς τον τρόπο λειτουργίας τους, ξεκινά από τη βιολογία: «Το κυκλοφορικό σύστημα των ζώων, το αναπνευστικό, το νεφρικό, το νευρικό, όλα είναι φυσικά δίκτυα. Το ίδιο ισχύει και για τα αγγειακά συστήματα των φυτών και τα μικρο-σωληνοειδή και μιτοχονδριακά δίκτυα εντός των κυττάρων. […] Από τους εγκεφάλους σκουληκιών μέχρι τις τροφικές αλυσίδες (ή ‘τροφικούς ιστούς’), η μοντέρνα βιολογία ανακαλύπτει δίκτυα σε όλα τα επίπεδα της ζωής στη Γη». Στην επόμενη σελίδα, ο Φέργκιουσον λέει στον αναγνώστη: Ο Homo sapiens εξελίχθηκε ως συνεργατικός πίθηκος, με μια μοναδική ικανότητα να δικτυώνεται. […] Στην πραγματικότητα, το είδος μας θα έπρεπε να είναι γνωστό ως Homo dictyous («Δικτυακός Άνθρωπος»). […] Ο άνθρωπος, με το απαράμιλλο νευρικό του δίκτυο, γεννήθηκε για να δικτυώνεται. Φαίνεται ότι τα δίκτυα δεν είναι απλώς διαδεδομένα στον φυσικό κόσμο, αλλά είναι επίσης στην πεμπτουσία τους ανθρώπινα. Πρόκειται για φιλόδοξους ισχυρισμούς, όχι όμως καινούργιους. Απόπειρες ερμηνείας των ιστορικών αλλαγών με όρους που προέρχονται από τη βιολογία παρατηρούνται επανειλημμένα σε όλη την πορεία της μοντέρνας σκέψης. Ο βικτοριανός προφήτης του ‘laissez-faire καπιταλισμού’ Χέρμπερτ Σπένσερ[4] υποστήριξε ότι η ελεύθερη αγορά αναδύθηκε μέσω μιας διαδικασίας εξελικτικού ανταγωνισμού με άλλα οικονομικά συστήματα – ισχυρισμό που επανέλαβε τον 20ό αιώνα ο Αυστρο-Βρετανός οικονομολόγος Φρ. Α. Χάγιεκ. Στις αρχές του 20ού αιώνα η Βρετανίδα κοινωνιολόγος και Φαβιανή[5] Μπίατρις Γουέμπ (η οποία εργάστηκε ως βοηθός του Σπένσερ για ένα διάστημα) πίστευε ότι ο σοβιετικός κολεκτιβισμός ήταν η επόμενη φάση της πολιτικής εξέλιξης. Ο Φράνσις Φουκουγιάμα πίστευε κάποτε ότι σε μεγάλο μέρος του πλανήτη χώρες εξελίσσονταν προς την κατεύθυνση του δυτικού δημοκρατικού καπιταλισμού. Μπορεί η κατεύθυνση της εξελικτικής διαδικασίας να διαφέρει, αλλά οι θεωρίες κοινωνικής εξέλιξης διαμορφώνουν μια μείζονα πτυχή της μοντέρνας σκέψης. Παρουσιάζουν πολλά προβλήματα τέτοιες θεωρίες. Η δαρβίνεια εξέλιξη, μια διαδικασία που λειτουργεί μέσω της φυσικής επιλογής τυχαίων μεταλλάξεων, δεν έχει ανάλογό της στην Ιστορία. Υποκείμενη μονάδα φυσικής επιλογής είναι το γονίδιο, μια φυσική δομή με χαρακτηριστικά ορισμένα και δυνάμενα να προσδιοριστούν. Καμιά τέτοια μονάδα δεν έχει αναγνωριστεί στην κοινωνία. Τι ακριβώς είναι τα πανταχού παρόντα δίκτυα του Φέργκιουσον, η καθοριστική συμμετοχή των οποίων στα ανθρώπινα συμβαίνοντα πιστεύει ότι έχει τόσο πολύ παραμεληθεί; Μολονότι η κεντρική ιδέα του βιβλίου αφορά τη σύγκρουση δικτύων και ιεραρχιών, ο Φέργκιουσον μας λέει ότι δεν πρόκειται για ζεύγος αντιθέτων: «Η διχοτομία αυτή ιεραρχίας και δικτύων αποτελεί υπεραπλούστευση». Πράγματι, «μια ιεραρχία πολύ απέχει από το αντίθετο του δικτύου, είναι απλώς ένα ιδιαίτερο είδος δικτύου». Όμως αν δίκτυα και ιεραρχίες δεν αποτελούν διακριτά είδη κοινωνικής οργάνωσης, πώς μπορούμε να ξέρουμε πώς αλληλεπιδρούν και ανταγωνίζονται μεταξύ τους; Πώς μπορούμε να διακρίνουμε τη διαφορά μεταξύ τους σε οποιαδήποτε συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση; Ο Φέργκιουσον ποτέ δεν απαντά ικανοποιητικά στα ερωτήματα αυτά. Αντί γι’ αυτό παρουσιάζει ένα σύμφυρμα μεταφορών και εκείνου που μας συστήνεται ως νέα επιστήμη. Η Πλατεία και ο Πύργος στον τίτλο του βιβλίου, είναι ο πύργος Torre del Mangia και η πλατεία Piazza del Campo[6] στη Σιένα, που επί έξι αιώνες συμβολίζουν δύο είδη οργάνωσης και εξουσίας: ένα κάθετο και ένα οριζόντιο. Αυτές οι μορφές κοινωνικής οργάνωσης διασαφηνίζονται με παραδείγματα από την σημερινή εταιρική ζωή: «Όταν υπάλληλοι από διάφορες εταιρείες συναντιούνται για ένα ποτό μετά τη δουλειά, μετακινούνται από τον κάθετο πύργο της εταιρείας στην οριζόντια πλατεία του κοινωνικού δικτύου». Αλλά πραγματοποιούν όντως οι υπάλληλοι αυτή τη ριζική μετάβαση όταν πηγαίνουν μαζί στο μπαρ; Ή μήπως παραμένουν άνισα περιορισμένοι από τις ιεραρχίες της οργάνωσης; Η μεταφορά περί κάθετης και οριζόντιας εξουσίας αδυνατεί να απαντήσει σε τέτοια ερωτήματα. Περνώντας από τις επιχειρήσεις στην πολιτική, ο Φέργκιουσον αντιμετωπίζει παρόμοιες δυσκολίες όταν εξετάζει πώς άλλαξε το Κόμμα των Μπολσεβίκων αφότου ανέλαβε την εξουσία στη Ρωσία: «Οι Μπολσεβίκοι μετέτρεψαν το επαναστατικό τους δίκτυο σε ένα νέο ιεραρχικό σύστημα, από πολλές απόψεις πολύ σκληρότερο από το παλαιό τσαρικό καθεστώς». Αυτό που υποδηλώνεται είναι ότι πριν την επανάσταση οι Μπολσεβίκοι ήταν μια συνωμοτική αδελφότητα διόλου διαφορετική από το βαυαρικό τάγμα των Illuminati (Πεφωτισμένων) του τέλους του 18ου αιώνα, μιας από αρκετές μυστικές κοινότητες που εξετάζει ο Φέργκιουσον και στην οποία αφιερώνει το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου: «Τίποτε δεν απεικονίζει σαφέστερα την ιστορική σημασία των δικτύων από την περίπτωση των Ιλλουμινάτι». Αναγνωρίζει ωστόσο ότι το δίκτυο των Ιλλουμινάτι ήταν εξαρχής δομημένο ιεραρχικά. Διακρίνονταν τρεις τάξεις μελών, και «στις κατώτερες βαθμίδες[7] δεν έπρεπε να δίδεται παρά μόνο μια αμυδρή ιδέα για τους σκοπούς και τις μεθόδους του Τάγματος». Το Κόμμα των Μπολσεβίκων είχε επίσης ιδρυθεί και οργανωθεί ιεραρχικά, με τον Λένιν και τον στενό κύκλο των συντρόφων του στην κορυφή. Τι είδους οργανώσεις ήταν αυτές; «Οριζόντιες» ή «κάθετες»; Μήπως και τα δύο συγχρόνως; Ή μήπως κάποια στιγμή πέρασαν από το ένα είδος στο άλλο; Ένα σχήμα λόγου δεν είναι σε θέση να μας απαντήσει. Η συνειδητοποίηση των περιορισμών του σχήματος της μεταφοράς ίσως εξηγεί γιατί ο Φέργκιουσον επικαλείται επανειλημμένα την «επιστήμη δικτύων» στο Η Πλατεία και ο Πύργος. Το κείμενο διανθίζεται με δεκάδες «διαγράμματα δικτύων», τα οποία απεικονίζουν τις «θεμελιώδεις έννοιες της θεωρίας δικτύων», το δίκτυο των Μεδίκων, το ερωτικό δίκτυο της Ομάδας Μπλούμσμπερι[8] περί το 1925, τα «εγωκεντρικά δίκτυα[9]» των Ρίτσαρντ Νίξον και Χένρι Κίσινγκερ, έναν «σχεδιασμό δικτύου» του Arpanet[10] (της πρώτης εκδοχής του Ίντερνετ), το επιγραμμικό (online) δίκτυο του Ντόναλντ Τραμπ το 2016 και το δίκτυο των μελών της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας μεταξύ άλλων. Τα διαγράμματα δεν έρχονται μόνα· τα συνοδεύει μια τεχνική φρασεολογία. Η σπουδαιότητα των ατόμων σε ένα δίκτυο μπορεί να μετρηθεί ως προς τρία είδη κεντρικότητας (centrality)[11]: «κεντρικότητα βαθμού, κεντρικότητα ενδιαμεσότητας και κεντρικότητα εγγύτητας»· αυτές μετρούν τον αριθμό των σχέσεων ενός ατόμου με άλλα, «σε ποιον βαθμό η πληροφορία περνά μέσα από έναν συγκεκριμένο κόμβο», και «τον μέσο αριθμό ‘βημάτων’ που χρειάζεται ένας κόμβος για να φτάσει σε όλους τους άλλους κόμβους». Χρησιμοποιώντας τέτοια διαγράμματα, εισηγείται ο Φέργκιουσον, μπορούμε να κατανοούμε καλύτερα τα ιστορικά συμβάντα. Για παράδειγμα, όταν οι Διαμαρτυρόμενοι υπέστησαν διωγμούς στην Αγγλία κατά τη διάρκεια της βασιλείας της Μαρίας Α΄[12], η εκτέλεση 14 από τους 20 σημαντικότερους κόμβους δεν κατέστρεψε το δίκτυο επειδή προσωπικότητες με υψηλή «κεντρικότητα ενδιαμεσότητας» (betweenness centrality)[13] ανέλαβαν δράση και πήραν τα ηνία. Το αποτέλεσμα απεικονίζεται σε διαγράμματα του δικτύου των Διαμαρτυρομένων λίγο πριν και αμέσως μετά την εκτέλεση ενός από τους σημαντικότερους «διανομείς» (hubs)[14] του δικτύου τον Ιούλιο του 1555. Ο Φέργκιουσον συνοψίζει τη θεωρία δικτύων σε επτά ιδέες: «Κανείς άνθρωπος δεν είναι νησί[15]» – τα άτομα μπορεί να νοούνται σύμφωνα με τους «κόμβους» (nodes) ή τις «ακμές» (edges) που τα συνδέουν· «Όμοιος ομοίω αεί πελάζει[16]» – όμοιοι ελκύουν ομοίους τους· «Ασθενείς δεσμοί» είναι ισχυροί – ένα δίκτυο είναι ανθεκτικό εάν είναι συνδεδεμένο με άλλα δίκτυα, έστω και μέσω ασθενών συνδέσμων· «Η δομή καθορίζει τον βαθμό διαδικτυακής διάδοσης (virality)» – «κάποιες ιδέες διαδίδονται σαν επιδημία[17] εξαιτίας δομικών χαρακτηριστικών του δικτύου μέσω του οποίου διαδίδονται»· «Τα δίκτυα ποτέ δεν κοιμούνται» – δεν είναι στατικά, αλλά δυναμικά, και μπορούν να εξελίσσονται σε πολύπλοκα προσαρμοστικά συστήματα (complex adaptive systems) με αναδυόμενες[18] ιδιότητες (emergent properties)· «Τα δίκτυα δικτυώνονται» – όταν τα δίκτυα αλληλεπιδρούν, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι καινοτομία και εφεύρεση· έβδομη και τελευταία ιδέα: «Οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι. Εξαιτίας προνομιακών προσκολλήσεων, τα περισσότερα κοινωνικά δίκτυα είναι βαθύτατα ανισονομικά[19]». «Όταν κατανοούμε αυτές τις βασικές γνώσεις της επιστήμης δικτύων», καταλήγει ο Φέργκιουσον, «η Ιστορία της ανθρωπότητας φαίνεται πολύ διαφορετική». Μπορεί και να φαίνεται. Μπορεί όμως η θεωρία δικτύων να εξηγήσει γιατί συμβαίνουν σημαντικές ιστορικές μεταβολές; Μια περίπτωση που παραθέτει ο Φέργκιουσον υποδεικνύει το αντίθετο. «Στην Ιστορία των δικτύων», μας λέει, «λίγα επεισόδια είναι πιο διδακτικά από εκείνο των Κατασκόπων του Κέιμπριτζ». Το κεφάλαιο 39, «Ο κύκλος των πέντε[20]», αρχίζει με μια έκφραση απορίας: «Τόσο αποκρουστικά ήταν και τα δύο ολοκληρωτικά καθεστώτα –του Χίτλερ και του Στάλιν– που εξακολουθεί να είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς για ποιον λόγο θα μπορούσε να έχει προσελκυστεί από οποιοδήποτε από τα δύο ένας άνθρωπος που ζούσε σε μια ελεύθερη κοινωνία». Στο 33ο κεφάλαιο, ο Φέργκιουσον εξετάζει πώς μέλη των «Αποστόλων του Κέιμπριτζ», της κλειστής «Conversazione Society[21]» που ιδρύθηκε το 1820, «είχαν αποξενωθεί από τα βικτοριανά ήθη ερωτικά και πολιτικά περί το 1900». Στην Οξφόρδη ένα δίκτυο είχε σχηματιστεί γύρω από τις ιμπεριαλιστικές ιδέες του πρώην ύπατου αρμοστή της Νότιας Αφρικής Άλφρεντ Μίλνερ, που οραματιζόταν «ένα ρωμαλέο, στρατιωτικό, αυτοκρατορικό και ετεροφυλικό Μέλλον». Στο Κέιμπριτζ τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά. Μετά το 1900, μας λέει ο Φέργκιουσον, «το δίκτυο που εξελίχθηκε εκεί εντός και πέριξ των ‘Αποστόλων του Κέιμπριτζ’ ήταν μαλθακό, ειρηνιστικό, φιλελεύθερο και ομοφυλοφιλικό». Εξέχοντες Απόστολοι ήταν μεταξύ άλλων οι Λίτον Στρέιτσι, Τζον Μέιναρντ Κέινς και Ε.Μ. Φόρστερ. Δεν ήταν όλοι οι Απόστολοι ομοφυλόφιλοι ή αμφιφυλόφιλοι, «αλλά ένα διαρκώς αυξανόμενο ποσοστό ήταν. Ακόμη κι εκείνοι (όπως ο [Λέοναρντ] Γουλφ[22]) που πάντως δεν είχαν προσυπογράψει τα κάπως σολιψιστικά ιδανικά των ομοφυλόφιλων μελών της ‘Αδελφότητας’». Το 1939, σημειώνει ο Φέργκιουσον, ο Φόρστερ έγραφε ότι, εάν ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει να προδώσει την πατρίδα ή τον φίλο του, «ελπίζω να έχω τα κότσια να προδώσω την πατρίδα μου. […] Αγάπη και αφοσίωση για ένα άτομο μπορεί να έρχονται σε αντίθεση με τις αξιώσεις ενός κράτους. Όταν αυτό συμβαίνει – στο διάολο το κράτος, λέω ’γώ». Όταν ξεσπούσε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, «ένα σημαντικό ποσοστό των Αποστόλων συμφωνούσε με τη θέση του Ε.Μ. Φόρστερ ότι η φιλία προηγείται της αφοσίωσης στον Βασιλιά και στην Πατρίδα». Μια κατοπινή γενιά «προχώρησε αυτή την αποξένωση ένα βήμα παραπέρα: από την αντίρρηση συνειδήσεως στην προδοσία». Ένας από τους κατασκόπους του Κέιμπριτζ, ο Άντονι Μπλαντ, έγινε μέλος των Αποστόλων το 1928, και τέσσερα χρόνια αργότερα υπήρξε ανάδοχος του Γκάι Μπέρτζες ως νέου μέλους. «Και οι δύο είχαν λαμπρή ακαδημαϊκή παρουσία. Και οι δύο ήταν ομοφυλόφιλοι, […] Ωστόσο, το ιστορικά σημαντικό γεγονός για τους Μπλαντ και Μπέρτζες ήταν ότι ήταν κομμουνιστές που πρόσφεραν πρόθυμα τις υπηρεσίες τους στον Στάλιν». Ο Φέργκιουσον επαναλαμβάνει την απορία που αισθάνεται: «Γιατί το έκαναν;». Απορρίπτει ως «αφελή» την ιδέα ότι ήταν «όλοι άνθρωποι με αρχές […] απογοητευμένοι από την πολιτική κατευνασμού[23], που θεωρούσαν τον Στάλιν ως το μοναδικό αξιόπιστο αντίβαρο στον Χίτλερ». Πολλοί Βρετανοί κατάσκοποι που δούλευαν για τη Σοβιετική Ένωση, επισημαίνει, ήταν ιδιαίτερα δραστήριοι την περίοδο που «Χίτλερ και Στάλιν βρίσκονταν στο ίδιο στρατόπεδο – αλλά, βέβαια, ως προς τη Μεγάλη Βρετανία στο αντίθετο». Τότε όμως τι θα μπορούσε να τους είχε παρακινήσει να αλλάξουν στρατόπεδο; Από μια λειτουργική φιλελεύθερη δημοκρατία σε έναν εχθρό της, μια φονική τυραννία; Ένας λόγος θα μπορούσε να είναι η γοητεία του κομμουνισμού ως κοσμικής θρησκείας, καθώς εξυπηρετούσε την ίδια ανάγκη αναζήτησης νοήματος στην Ιστορία με τον μονοθεϊσμό και απαιτούσε από τους πιστούς του τυφλή υπακοή – θέλγητρα που, σύμφωνα με τον Άρθουρ Κέσλερ, παρακίνησαν πολλούς διανοούμενους να μεταστραφούν στον κομμουνισμό κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου στην Ευρώπη. Ίσως όμως η εξήγηση να ήταν πιο στενά βρετανική: οι περισσότεροι κατάσκοποι ήσαν μέλη μιας ελίτ που συνειδητοποιούσε ότι η βρετανική ισχύς παρήκμαζε, και επιδίωκαν να συμμετάσχουν στην άρχουσα τάξη εκείνου που τους φάνηκε ότι αποτελούσε την ανερχόμενη δύναμη – της Σοβιετικής Ένωσης. Κατά τη γνώμη μου και οι δύο εκτιμήσεις είναι σχετικά εύλογες· ο Φέργκιουσον όμως δεν ασχολείται με καμιά απ’ τις δυο. Δεν προτείνει καμιά ερμηνεία για την προδοτική συμπεριφορά ενός σημαντικού τμήματος της βρετανικής ελίτ, εκτός και αν η εξήγηση έγκειται στη «σολιψιστική» κουλτούρα που αναπτύχθηκε γύρω από τους «Αποστόλους» – άποψη διόλου εύλογη, δεδομένου ότι οι περισσότεροι κατάσκοποι που στρατολογήθηκαν στη Βρετανία από τους Σοβιετικούς την περίοδο που προηγήθηκε του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δεν ήταν Απόστολοι ή ομοφυλόφιλοι. Η θεωρία δικτύων εμφανίζεται σιωπηλή επί του θέματος. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει κάτι στη «επιστήμη δικτύων» που να μας εξηγεί γιατί υποκείμενα της Ιστορίας –Ιλλουμινάτι, Μπολσεβίκοι, κατάσκοποι του Κέιμπριτζ– έδρασαν όπως έδρασαν. Τα επιστημονικά διαπιστευτήρια της θεωρίας δικτύων είναι εξαιρετικά αμφισβητήσιμα. Ο Φέργκιουσον εμφανίζεται πεπεισμένος ότι η επιστήμη δικτύων προσφέρει τον βέλτιστο τρόπο κατανόησης του γιατί κάποιες ιδέες μπορούν να διαδίδονται ταχύτατα. Οι ιδέες […] μπορούν να μεταδίδονται μέσω ενός κοινωνικού δικτύου, όπως ένας μεταδοτικός ιός. Ωστόσο, οι ιδέες (ή «μιμίδια», για να χρησιμοποιήσω τον εξελικτικό νεολογισμό) είναι γενικά λιγότερο μεταδοτικές από τους ιούς. Τι είναι όμως τα μιμίδια, και πώς «μεταδίδονται»; Υποτίθεται ότι είναι μονάδες νοήματος ή πληροφορίας που ανταγωνίζονται σε μια διαδικασία φυσικής επιλογής ανάλογη με εκείνη που λειτουργεί στα γονίδια. Εξετάζοντας την άνοδο του Λένιν στην εξουσία, ο Φέργκιουσον καταφεύγει για μία ακόμη φορά σε μια μεταφορά: «Ο ιός των Μπολσεβίκων ταξίδεψε με το τρένο και τον τηλέγραφο». Εγγράμματοι στρατιώτες, εργάτες και ναύτες ήταν εξαιρετικά ευάλωτοι στη «μάστιγα των Μπολσεβίκων» και υπέκυψαν γρήγορα στην «επιδημία» που ακολούθησε. Τα μιμίδια όμως δεν είναι φυσικές δομές που μπορεί κανείς να τις παρατηρεί, όπως τους ιούς. Είναι ο Ρομαντισμός μιμίδιο; Είναι ο Χριστιανισμός; Μήπως ο γοτθικός ρυθμός στην αρχιτεκτονική; Όπως τα γονίδια, έτσι και οι ιοί αναγνωρίζονται με καθιερωμένες επιστημονικές μεθόδους. Τα μιμίδια είναι αδύνατον να διακρίνονται μεταξύ τους με κριτήριο οποιεσδήποτε αντικειμενικές ιδιότητες. Όπως οι οριζόντιοι και κάθετοι τρόποι εξουσίας του Φέργκιουσον, τα μιμίδια αποτελούν μεταφορικές επινοήσεις. Πώς διακρίνονται μεταξύ τους δίκτυα και ιεραρχίες; Περισσότερο εξαρτάται από την ελαστικότητα της γλώσσας παρά από οποιαδήποτε πραγματικά δεδομένα. Στην πραγματικότητα, η θεωρία δικτύων δεν είναι καν θεωρία. Οι θεωρίες που επιχειρούν να εξηγήσουν μεγάλης κλίμακας ιστορικές αλλαγές μπορεί να διατυπώνονται σε αδρές γραμμές. Εφόσον εθνικισμός και θρησκεία συνεχίζουν να δρουν ως αυτόνομες δυνάμεις στην πολιτική, ο ιστορικός υλισμός του Καρλ Μαρξ δεν έχει επιβεβαιωθεί από τα γεγονότα. Παρ’ όλα αυτά, η ανάλυση του Μαρξ έριξε φως στις κοινωνικές συγκρούσεις καθώς έδειξε πώς πολιτικοί αγώνες έχουν συχνά τις ρίζες τους σε οικονομικές διαιρέσεις. Εάν ως γενική θεωρία απέτυχε, είχε τουλάχιστον το πλεονέκτημα ότι προσέφερε τη δυνατότητα να αποδειχτεί εσφαλμένη[24]. Η «θεωρία δικτύων», αντίθετα, είναι υπερβολικά νεφελώδης ώστε να μπορεί να αποδειχτεί είτε ορθή είτε εσφαλμένη. Το όφελος που προσφέρει στον Φέργκιουσον μια συζήτηση για τα δίκτυα είναι ότι δίνει την εντύπωση πως η ιστορία που μας λέει διαθέτει το κύρος επιστήμης. Οδηγεί τον αναγνώστη σε μια ταχύτατη περιήγηση από την Τρίτη Δυναστεία της Ουρ στη νότια Μεσοποταμία περί το 2100-2000 π.Χ. μέχρι τις υποβοηθούμενες από τα ΜΜΕ πολιτικές αναστατώσεις του καιρού μας. Στη διαδρομή, προσφέρει στιγμιότυπα από πολλούς θεσμούς και πολλά επεισόδια, μεταξύ των οποίων η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η ανάδυση του μοντέρνου τραπεζικού συστήματος με την έλευση της αρχής των Μεδίκων στη Φλωρεντία, η επίδραση του τυπογραφικού πιεστηρίου στη διάδοση του Λουθηρανισμού, οι Ελευθεροτέκτονες στη Γαλλική και στην Αμερικανική Επανάσταση, η αποκατάσταση της τάξης στην Ευρώπη μετά τον Ναπολέοντα, η σημασία της δύναμης του ατμού και των ηλεκτρικών καλωδίων για τη Βρετανική Αυτοκρατορία, η εξέγερση Τάι-πινγκ[25] στην Κίνα του τέλους του 19ου αιώνα, η αραβική εξέγερση εναντίον των Οθωμανών το 1916, ο Εθνικοσοσιαλισμός ως «κίνημα» που «μπορεί να πει κανείς πως από το 1930 ως το 1933 έλαβε τη μορφή ‘επιδημίας’», η «σύντομη συνάντηση» του βρετανού φιλοσόφου και ιστορικού των ιδεών Αϊζάια Μπερλίν με τη ρωσίδα ποιήτρια Άννα Αχμάτοβα στο Λένινγκραντ το 1945, «η μετάβαση σε έναν πιο δικτυωμένο κόσμο» τη δεκαετία του 1970 και «ο θρίαμβος του Ανθρώπου του Νταβός» που υποτίθεται ότι ακολούθησε, και η συμμετοχή του Τζορτζ Σόρος στο «ξετίναγμα της Τράπεζας της Αγγλίας» τον Σεπτέμβριο του 1992, μαζί με σύντομες περιγραφές της χρήσης των δικτύων κατά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, της κυριαρχίας του Facebook ως κοινωνικού δικτύου που εκμηδενίζει τις αποστάσεις, της ανόδου του ISIS, του Brexit (το οποίο ο Φέργκιουσον περιγράφει ως «νίκη ενός δικτύου –και της επιστήμης δικτύων– επί της ιεραρχίας του βρετανικού κατεστημένου») και της εκλογικής νίκης του Τραμπ. Όλα αυτά τα σύντομα επεισόδια δεν εξυπηρετούν κάποιον ευδιάκριτο στόχο. Τι σχέση έχει ένα ανεκδοτολογικό περιστατικό για τον Αϊζάια Μπερλίν και την Άννα Αχμάτοβα με το κεντρικό αφήγημα του βιβλίου; Ίσως χρησιμεύει για να αποσπά την προσοχή από το γεγονός ότι η διαμάχη δικτύων και ιεραρχιών κατά Φέργκιουσον επαναλαμβάνει μια παλιά γνώριμη ιστορία. Την φιλελεύθερη[26] ερμηνεία της Ιστορίας, που ξεκινά από συγγραφείς του 19ου αιώνα όπως τον Θ.Μ. Μακώλεϋ[27] και τον Ο.Ε.Χ. Λέκι, και αφηγείται την Ιστορία του ανθρώπινου είδους σαν μια πορεία από την άγνοια και την τυραννία προς τη φωτισμένη ελευθερία. Ο Φέργκιουσον απηχεί την άποψη αυτή όταν γράφει: Στο μεγαλύτερο μέρος της καταγεγραμμένης Ιστορίας, οι ιεραρχίες κυριάρχησαν των δικτύων σε προοπτική και κλίμακα. Άνδρες και γυναίκες ήταν κυρίως οργανωμένοι σε ιεραρχικές δομές, με την εξουσία συγκεντρωμένη στην απόλυτη κορυφή, στα χέρια ενός αρχηγού, κυρίου, βασιλιά ή αυτοκράτορα. Αντίθετα, το μέσο δίκτυο των ατόμων ήταν περιορισμένης κλίμακας. Καθώς πλησιάζουμε τους μοντέρνους χρόνους, η ανθρώπινη κατάσταση βελτιώνεται με την άνοδο της ελεύθερης αγοράς: «Ο Φρίντριχ Χάγιεκ ήταν ένας από τους πρώτους που ανακάλυψαν ξανά την αξία της παλιάς διορατικής σκέψης του Άνταμ Σμιθ ότι η αυθόρμητη τάξη της αγοράς μοιραία θα αποδειχθεί ανώτερη από “οτιδήποτε θα μπορούσε να επιτευχθεί με σκόπιμη οργάνωση”». Πρόκειται για χιλιοειπωμένη ιστορία. Αλλά γιατί ο αναγνώστης να τη δεχτεί; Είναι άλλωστε διαθέσιμες άλλες ερμηνευτικές περιγραφές των αρχών της κοινωνίας τής αγοράς. Ο πολιτικός οικονομολόγος Καρλ Πολάνυι παρουσίασε μια αντίθετη άποψη στον Μεγάλο μετασχηματισμό[28] (1944), όπου περιγράφει τις ελεύθερες αγορές σαν τεχνουργήματα της κρατικής εξουσίας, οικοδομημένες από τις κυρίαρχες ιεραρχίες της πρώιμης βικτοριανής Αγγλίας ως μέσο διάλυσης των κοινωνικών δικτύων που είχε κληροδοτήσει η προηγούμενη των νεότερων χρόνων εποχή, με σκοπό να προωθήσουν τον laissez-faire καπιταλισμό. Αντιστρέφοντας την ανάλυση του Φέργκιουσον, εκείνη του Πολάνυι είναι από κάποιες πλευρές πειστικότερη. Ο Φέργκιουσον δεν την αναφέρει. Η Πλατεία και ο Πύργος είναι ίσως προτιμότερο να διαβαστεί σαν μια παρουσίαση φιλελεύθερης ερμηνείας της Ιστορίας σε ένα ακροατήριο επενδυτών αντισταθμιστικών κεφαλαίων (hedge funds). Το μορφότυπο (format) του βιβλίου –εξήντα μικρογραφίες κεφαλαίων, διανθισμένες με διαγράμματα–, αποτελούμενο από μια σειρά ιστορικών στιγμιοτύπων ανάλαφρα λουστραρισμένων με μεγάλες ιδέες, θυμίζει παρουσίαση PowerPoint. Αυτό δεν είναι ιστορική μελέτη, αλλά ένα ακόμα από τα επιχειρηματικά βιβλία που έχουν γίνει οικείο θέαμα στα περίπτερα των αεροδρομίων τις τελευταίες δεκαετίες. Αν και αισθητά λογιότερο, Η Πλατεία και ο Πύργος ανήκει στην ίδια κατηγορία με το The Tipping Point (2000) (Το κρίσιμο σημείο) του Μάλκολμ Γκλάντγουελ και το Ο κόσμος είναι επίπεδος[29] (2005) του Τόμας Φρίντμαν[30]. Όπως όλα σχεδόν τα βιβλία του είδους αυτού, το βιβλίο του Φέργκιουσον παρουσιάζει την εποχή μας σαν μια εποχή όπου οι δημιουργικές δυνάμεις των επιχειρηματιών είναι απαλλαγμένες από τη ρύθμιση που επιβάλλει ένα πανίσχυρο κράτος. Προς τιμήν του, συγκρινόμενη με τις περισσότερες άλλες εκδοχές αυτής της θεώρησης, η δική του εκδοχή χαρακτηρίζεται από λεπτότερες εννοιολογικές αποχρώσεις. Προειδοποιεί να μην υποτιμηθούν «τόσο η ανθεκτικότητα των παλαιών ιεραρχιών όσο και τα τρωτά σημεία των νέων δικτύων – πόσο μάλλον η ικανότητά τους να συγχωνεύονται για να σχηματίζουν καινούργιες δομές εξουσίας, με δυνατότητες ενδεχομένως μεγαλύτερες ακόμη και από εκείνες των ολοκληρωτικών καθεστώτων του 20ού αιώνα». Ωστόσο, σε όλο το κείμενο εμφανίζει τα δίκτυα, και μάλιστα τα επιχειρηματικά, εγγενώς πιο καινοτόμα και παραγωγικά απ’ όσο μπορεί να είναι οποιαδήποτε κυβέρνηση. Μια ερμηνεία της Ιστορίας που ταιριάζει μεν θαυμάσια στις θριαμβευτικές συνάξεις σε ορεινά θέρετρα της Ελβετίας, μπορεί όμως να είναι πια ξεπερασμένη. Η τελευταία λέξη περί δικτύων και ιεραρχιών ίσως ανήκει σε μια προσωπικότητα που δεν τη μνημονεύουμε συνήθως για τη διανοητική της οξύτητα. Προς το τέλος της ζωής του, ο Στάνλεϊ Μπάλντουιν (1867-1947) –πρώην Συντηρητικός βρετανός πρωθυπουργός, δαιμόνιος πολιτικός παράγων και εκτροφέας χοίρων– αναφέρεται ότι είχε ερωτηθεί εάν είχε επηρεαστεί από κάποιον στοχαστή ή κάποιο βιβλίο. Μετά από μακρά παύση, απάντησε: «Σερ Χένρι Μέιν». Στο φημισμένο κάποτε βιβλίο του Ancient Law (Αρχαίος νόμος, 1861), συνέχισε ο Μπάλντουιν, ο εξέχων βικτοριανός νομομαθής έδειξε ότι η Ιστορία ήταν μια διαδικασία προοδευτικής εξέλιξης, κατά την οποία οι κοινωνίες που κυβερνήθηκαν βάσει κύρους σταδιακά αντικαταστάθηκαν από εκείνες που κυβερνήθηκαν βάσει συμβολαίου. Ύστερα ο Μπάλντουιν σιώπησε πάλι, φαινομενικά προβληματισμένος, και ρώτησε: «Ή μήπως το ανάποδο;».[31] © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2018 — Μετάφραση-σημειώσεις: Μάνος Βασιλάκης [1] Sir Siegmund George Warburg (1902-1982). Άγγλος τραπεζίτης. Γεννήθηκε στη Γερμανία. [2] Όρος της χημείας· οι «εκλεκτικοί δεσμοί» μεταξύ χημικών στοιχείων μεταφέρονται στη λογοτεχνία με το ομώνυμο έργο του Γκαίτε, Die Wahlverwandtschaften, Τύμπιγκεν, 1809. [3] Μεταφορά εκκλησιαστικού όρου. Αμαρτίες εκτέλεσης (sins of comission) για όσα κακώς ο χριστιανός πράττει, και αμαρτίες παράλειψης (sins of omission) για όσα εν γνώσει των συνεπειών κακώς παραλείπει. Κυριολεκτικά, ωστόσο, ταιριάζει εδώ η αριστοτελική έννοια της «αμαρτίας» ως λογικού σφάλματος. [4] Herbert Spencer (1820-1903). Επιχείρησε να εφαρμόσει τον Δαρβινισμό στην κοινωνία (κοινωνικός δαρβινισμός) και όχι μόνο. [5] Η Φαβιανή Εταιρεία ιδρύθηκε στη Βρετανία το 1884 και επαγγέλλεται σταδιακό δημοκρατικό σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. [6] Στην πλατεία Piazza del Campo από το 1338 έως το 1348 χτιζόταν ο πύργος Torre del Mangia. Έφτασε το ύψος των 102 μέτρων, όσο ακριβώς και ο καθεδρικός ναός της πόλης, συμβολίζοντας ισοδυναμία Κράτους και Εκκλησίας. Η περίφημη μεσαιωνική πλατεία πρωτοδιαμορφώθηκε τον 12ο αιώνα ως αγορά και παρέμεινε ο κύριος κοινωνικός χώρος της Σιένας. [7] Κάθε τάξη χωρίζεται σε επιμέρους βαθμίδες. [8] Bloomsbury Group ή Bloomsbury Set, στα ελληνικά αποδίδεται και «Κύκλος του Μπλούμσμπερι». Ομάδα βρετανών διανοουμένων με πρωτοποριακές ιδέες, μεταξύ των οποίων οι Βιρτζίνια Γουλφ, Τζον Μέιναρντ Κέινς και Ε.Μ. Φόρστερ. Το όνομα της ομάδας, από την περιοχή Μπλούμσμπερι του Λονδίνου όπου έζησαν και εργάστηκαν. [9] Προσωπικά δίκτυα κοινωνικών σχέσεων. [10] Advanced Research Projects Agency Network. [11] Degree centrality, betweenness centrality και closeness centrality: όροι της Θεωρίας Κοινωνικών Δικτύων. Κεντρικότητα ονομάζεται η σημαντικότητα ενός κόμβου (node) για ένα δίκτυο και εξαρτάται από το πλήθος των σχέσεων (edges) ενός κόμβου, το είδος, τη σχετική θέση κ.ά. [12] Βασίλισσα της Αγγλίας και της Ιρλανδίας από τις 19 Ιουλίου 1553 έως τις 17 Νοεμβρίου 1558, γνωστή ως «Αιμοσταγής Μαρία» (Bloody Mary). [13] Δηλαδή κόμβοι (nodes) που συνδέουν απομακρυσμένους κόμβους ή αποσυνδεδεμένες. ομάδες. [14] Συγκεντρώνουν και αναμεταδίδουν δικτυακούς κόμβους. [15] Φράση του άγγλου ποιητή John Donne (1572-1631). «Κανένας άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης· εξαρτάται από τις κοινωνικές του σχέσεις, από τη δικτύωσή του». [16] Απόδοση της φράσης του αγγλικού κειμένου: «Birds of a feather flock together». [17] Κοινώς, γίνονται viral. [18] Ανακύπτουσες ή αναδυόμενες ιδιότητες ονομάζονται όσες προκύπτουν σε επίπεδα πολύπλοκων συστημάτων ενώ δεν υφίστανται σε κατώτερα επίπεδα. Το νερό π.χ. έχει αναδυόμενες ιδιότητες όπως ότι είναι υγρό, άοσμο κ.λπ., τις οποίες τα συστατικά του, υδρογόνο και οξυγόνο, δεν έχουν. [19] Για παράδειγμα, τα νέα μέλη κοινωνικών δικτύων έχουν την τάση να προσκολλώνται στα δημοφιλέστερα αρχαιότερα μέλη. [20] Donald Duart Maclean, Guy Burgess, Kim Philby, Anthony Blunt και John Cairncross. Στρατολογήθηκαν κατά τις σπουδές τους στο Κέιμπριτζ τη δεκαετία του 1930 και δρούσαν μέχρι τη δεκαετία του 1950. [21] Εταιρεία Συζητήσεων. Η ιταλική λέξη εμφανίζεται στην αγγλική γλώσσα το 1739, αλλά από τον 19ο αιώνα αναφέρεται αποκλειστικά σε κλειστές συναντήσεις διανοουμένων. Το προσωνύμιο Απόστολοι οφείλεται στο ότι ήταν όλοι Ευαγγελιστές. [22] Leonard Woolf (1880-1969). Βρετανός συγγραφέας, σύζυγος της Βιρτζίνια Γουλφ. [23] Πολιτική επιλογή της Βρετανίας απέναντι στη ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ μεταξύ 1935 και 1939. [24] Καρλ Πόπερ: αρχή διαψευσιμότητας (falsification principle). [25] Ο αιματηρότερος εμφύλιος πόλεμος της ανθρωπότητας, με τουλάχιστον 20 εκατομμύρια νεκρούς. Ο ηγέτης Χουνγκ Σιου-κουάν υποστήριζε ότι του αποκαλύφθηκε σε όραμα πως ήταν ο νεότερος αδελφός του Ιησού Χριστού. Ίδρυσε στη Νότια Κίνα το «Ουράνιο Βασίλειο» και οι επαναστατικές του διακηρύξεις ενέπνευσαν και τον εθνικιστή Σουν Γιατ-σεν και τον κομμουνιστή Μάο Τσε-τουνγκ. Τάι-πινγκ σημαίνει «Λάτρεις του Θεού». [26] Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τον όρο Whig (Ουίγοι) που ήταν η ονομασία του κόμματος των Φιλελευθέρων τον 18ο και 19ο αιώνα. [27] Του περίφημου Μακώλεϋ (Ιστορία της Αγγλίας: Από της βασιλείας Ιακώβου του Β΄. Μεταφρασθείσα εκ της Αγγλικής υπό Ε. Ροΐδου, 1898). [28] (Σ.τ.σ.) Bλ. Ρόμπερτ Κάτνερ, «Ο άνθρωπος από την Κόκκινη Βιέννη» [The Athens Review of Books, Μάρτιος 2018], (The New York Review of Books, 21 Δεκεμβρίου 2017). [29] Ελληνική έκδοση, Eκδόσεις Ωκεανίδα, Αθήνα 2007. [30] (Σ.τ.σ.) Σχολίασα το βιβλίο του Φρίντμαν στο “The World Is Round”, The New York Review of Books, 11 Αυγούστου 2005. [31] (Σ.τ.σ.) Roy Jenkins, Portraits and Miniatures: Selected Writings [Πορτραίτα και Μινιατούρες: Επιλεγμένα κείμενα], Macmillan, 1993, σελ. 157.

Τετραγωνίζοντας τον κύκλο

Σύνδεση