Το διαχρονικό φιλοσοφικό παράδειγμα του εκ γενετής τυφλού

Τα μυστικά της φιλοσοφίας της Ανατολής μεταφράστηκαν τον 17ο αιώνα σε πολλές γλώσσες και φαίνεται ότι άσκησαν σημαντική επιρροή στην εξέλιξη της φιλοσοφίας στη Δύση. Αμπού Μπακρ Ιμπν Τουφάυλ, Ο δρόμος του λόγου (Χάυυ Ιμπν Γιακζάν ή Τα μυστικά της φιλοσοφίας της Ανατολής). Ένα φιλοσοφικό μυθογράφημα, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Παύλος Καλλιγάς, Εκκρεμές, Αθήνα 2018, σελ. 264 Ξεκινώ από το τέλος του βιβλίου, το Παράρτημα Δ. Ο μεταφραστής και επιμελητής Παύλος Καλλιγάς, θέλοντας να αναδείξει τη διαχρονική αξία του αφηγήματος του Ιμπν Τουφάυλ Ο δρόμος του λόγου: Χάυυ Ιμπν Γιακζάν ή Τα μυστικά της φιλοσοφίας της Ανατολής, καθώς και τις πιθανές επιρροές του, το συνδέει με ορισμένα προβλήματα που τέθηκαν στις απαρχές της νεωτερικότητας τον 17ο αιώνα και συνεχίζουν να απασχολούν τους φιλοσόφους με τον άλφα ή βήτα τρόπο. Τα προβλήματα αυτά αφορούν τη φύση της γνώσης. Σε μια εποχή που η ενασχόληση με την οπτική, δηλαδή το φως και την όραση, αποτελεί πυρήνα της επιστημονικής και φιλοσοφικής αναζήτησης –από τη Διοπτρική του Καρτέσιου (1637) έως την Οπτική του Νεύτωνα (1704)‒, τι πιο ενδεικτικό από το παράδειγμα ενός τυφλού; Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για το νοητικό πείραμα που στηρίζεται σε έναν εκ γενετής τυφλό που ανακτά την όρασή του: Τι θα συμβεί, τι θα δει όταν ανοίξει για πρώτη φορά τα ‒λειτουργικά πλέον‒ μάτια του; Οι απαντήσεις που θα δοθούν σε αυτό το ερώτημα διαμορφώνουν διαφορετικές φιλοσοφικές τοποθετήσεις πάνω στη φύση της αντίληψης και της γνώσης. Το φιλοσοφικό αφήγημα Χάυυ Ιμπν Γιακζάν ή Τα μυστικά της φιλοσοφίας της Ανατολής μεταφράστηκε τον 17ο αιώνα σε πολλές γλώσσες και φαίνεται ότι άσκησε σημαντική επιρροή στην εξέλιξη της φιλοσοφίας στη Δύση. Όπως αναδεικνύει ο Παύλος Καλλιγάς στην Εισαγωγή του, υπήρξαν πολλές μεταφράσεις του έργου: στα Εβραϊκά (στα μέσα του 14ου αιώνα), από τα Εβραϊκά στα Λατινικά (το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα), στα Ολλανδικά (το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα). Εκείνο όμως που μας ενδιαφέρει περισσότερο εδώ είναι οι αγγλικές μεταφράσεις και η πιθανή επιρροή τους στον Τζον Λοκ (1632-1704), ο οποίος στο βασικό φιλοσοφικό έργο του, το Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση (1688/94), που τώρα δεν πολυδιαβάζεται αλλά γνώρισε μεγάλη επιτυχία τόσο στους επιστημονικούς κύκλους όσο και στα σαλόνια της εποχής του, χρησιμοποιεί επανειλημμένως το υποθετικό παράδειγμα του εκ γενετής τυφλού. Φαίνεται ότι μεγάλη επίδραση στη διάδοση του Χάυυ στους ουμανιστικούς κύκλους της Ευρώπης είχε η συμβολή των Έντουαρντ Πόκοκ, πατέρα και υιού. Ο πατέρας, διαπρεπής ανατολιστής της Οξφόρδης, εκπόνησε μια αδημοσίευτη αγγλική μετάφραση, ενώ ο γιος του δημοσίευσε το αραβικό πρωτότυπο με λατινική μετάφραση υπό τον τίτλο Philosophus Autodidactus, «ο αυτοδίδακτος φιλόσοφος», το 1671. Ακολουθούν, πολύ κοντά, δύο ακόμη αγγλικές μεταφράσεις (1674, 1688), ενώ η πιο καθιερωμένη (το εξώφυλλο της οποίας ανατυπώνεται στην παρούσα έκδοση) είναι εκείνη του Σάιμον Όκλεϋ, καθηγητή Αραβικών στο Καίμπριτζ που δημοσιεύεται το 1708. Τέσσερις μεταφράσεις στα Αγγλικά και μία στα Λατινικά στην Αγγλία σε λιγότερο από μισό αιώνα… Μάλλον κάτι μας δείχνουν για τη σημασία που είχε αυτό το κείμενο εκείνη την εποχή. Όπως διαβάζουμε στην Εισαγωγή, ο πατέρας Πόκοκ ήταν στενός φίλος του Λοκ, ο οποίος μάλιστα έγραψε κι ένα κείμενο αναμνήσεων για «τον βίο και το ήθος του Δόκτορος Έντουαρντ Πόκοκ». Άρα μπορεί κανείς να συναγάγει ότι οι δύο φίλοι αντάλλασσαν πληροφορίες και σκέψεις, και ότι ο Λοκ είχε πρόσβαση στο κείμενο του Τουφάυλ μέσω της μετάφρασης του Πόκοκ. Οι μεταφράσεις αυτές φαίνεται ότι πέρασαν γρήγορα τα σύνορα της Αγγλίας, εφόσον, την ίδια περίπου εποχή, ο Λάιμπνιτς εκφράζει τον θαυμασμό του για τον «αυτοδίδακτο φιλόσοφο» τον οποίο μάλλον γνώριζε από τη λατινική μετάφραση του Πόκοκ υιού. Στο τελευταίο από τα τέσσερα Παραρτήματα της έκδοσης, ο Παύλος Καλλιγάς αναδεικνύει έναν απρόσμενο συνδετικό κρίκο ανάμεσα στον Τζον Λοκ και τον Ιμπν Τουφάυλ: το πρόβλημα που έθεσε στον Άγγλο φιλόσοφο ένας άλλος φίλος του, ο Ιρλανδός επιστήμονας και πολιτικός Ουίλιαμ Μολυνέ (1656-1698). Επηρεασμένος από τη μελέτη της οπτικής και από την πρόωρη τύφλωση της συζύγου του, ο Μολυνέ έθεσε στον Λοκ το ερώτημα για έναν εκ γενετής τυφλό που ανακτά την όρασή του –ερώτημα που έχει μείνει γνωστό στη φιλοσοφική γραμματεία ως «το πρόβλημα του Μολυνέ». Το πρόβλημα έχει ως εξής: Ας υποθέσουμε κάποιον εκ γενετής τυφλό, που είναι πια ενήλικος, ο οποίος έχει διδαχθεί να ξεχωρίζει με την αφή έναν κύβο από μία σφαίρα, από ίδιο μέταλλο και περίπου του αυτού μεγέθους, έτσι ώστε, αφού τα πιάσει, να μπορεί να πει ποιος είναι ο κύβος και ποια η σφαίρα. Ας υποθέσουμε τώρα ότι ο κύβος και η σφαίρα τοποθετούνται πάνω σε ένα τραπέζι, και ότι ο τυφλός αποκτά την ικανότητα να βλέπει. Το ερώτημα είναι: θα μπορεί τώρα, προτού να τα αγγίξει, να τα ξεχωρίσει με την όρασή του και να πει ποια είναι η σφαίρα και ποιος ο κύβος; Η απάντησή μου [γράφει ο Μολυνέ, και συμφωνεί ο Λοκ] είναι πως όχι. (σ. 247) Ας δούμε τώρα πώς χρησιμοποιεί το παράδειγμα του εκ γενετής τυφλού ο Ιμπν Τουφάυλ, για να αποσαφηνίσει δύο είδη αντίληψης ή γνώσης: Αυτά τα στάδια, τώρα, όπως τα περιγράφει ο Αβικένας, επιτυγχάνονται όχι μέσω της θεωρητικής σκέψης ή μέσω συλλογιστικών επαγωγών, ούτε με τη διατύπωση προκειμένων και συμπερασμών, αλλά με σκέτη ενόραση. Αν θέλεις μιαν αναλογία που να ξεκαθαρίζει τη διαφορά ανάμεσα σε αυτού του είδους την αντίληψη και σε όλες τις άλλες, φαντάσου ένα παιδί που μεγαλώνει μέσα σε μια πόλη, το οποίο έχει γεννηθεί τυφλό, όμως είναι κατά τα άλλα ευφυές και προικισμένο με καλή μνήμη και ικανή διάνοια. Μέσα από τις υπόλοιπες διόδους της αντίληψης, θα φτάσει στο τέλος να γνωρίζει τους ανθρώπους, καθώς και τα κάθε λογής ζώα και άλλα αντικείμενα, τους δρόμους και τα σοκάκια της πόλης, τα σπίτια και τα μαγαζιά της, αρκετά καλά ώστε να περιδιαβαίνει μέσα στην πόλη χωρίς οδηγό, αναγνωρίζοντας αμέσως τον καθένα που συναντά. Ωστόσο, τα χρώματα, και μόνο τα χρώματα, θα τα γνωρίζει μόνον από περιγραφικές εξηγήσεις και από περιστασιακούς ορισμούς. Ας υποθέσουμε τώρα πως, αφού θα έχει φτάσει ως εκεί, η όρασή του αποκαθίσταται και μπορεί να δει. Θα μπορούσε τότε να διασχίσει περπατώντας όλη την πόλη δίχως να συναντήσει τίποτα που να έρχεται σε αντίφαση με όσα πίστευε ως τότε, ούτε θα υπάρχει κάτι που να του φαίνεται λάθος. Τα χρώματα που θα αντικρίζει πλέον θα ανταποκρίνονται στις προδιαγραφές που του είχαν διατυπωθεί προηγουμένως. Θα υπάρχουν ωστόσο δύο μεγάλες αλλαγές, από τις οποίες η δεύτερη εξαρτάται από την πρώτη: πρώτον, το ξάνοιγμα σε έναν οπτικό κόσμο και, δεύτερον, η μεγάλη του χαρά. (σ. 51-52) Ακολουθούν δύο παράγραφοι σχολιασμού (σ. 52-53), όπου ο Τουφάυλ διαφοροποιείται από τον μόλις προγενέστερό του Ιμπν Μπάτζα με βάση τη διάκριση ορθολογισμού-μυστικισμού, όρασης και ενόρασης: «Όσοι απλώς σκέπτονται και δεν έχουν φτάσει στο επίπεδο του έρωτα, είναι σαν τους τυφλούς.» Η διάκριση σκέψης ή λογισμού, από τη μία πλευρά, και έρωτα, από την άλλη, διάκριση που μας παραπέμπει στον Πλάτωνα και τον Νεοπλατωνισμό, είναι καίρια για τη διάκριση δύο ειδών γνώσης: αφενός την εμπειρική και λογική –αυτό που θα λέγαμε επιστημονική‒, αφετέρου την ενορατική. Η αναλογία έχει ως εξής: η επιστημονική γνώση αντιστοιχεί στις περιγραφές των χρωμάτων που μπορούν να γνωρίζουν οι τυφλοί, ενώ «Σε εκείνους που φτάνουν ως τον έρωτα, ο Θεός χαρίζει εκείνο που εντελώς μεταφορικά αποκάλεσα ως “μιαν άλλη αντιληπτική λειτουργία”», η οποία προσιδιάζει στην αποκατάσταση της όρασης για έναν τυφλό – έχει δηλαδή μια αποκαλυπτική χροιά. Τα δύο είδη αντίληψης –του ορθολογιστή για τον φυσικό κόσμο και της ενόρασης για τον μεταφυσικό κόσμο‒ δεν πρέπει να συγχέονται, αλλά και δεν αποκλείουν η μία την άλλη: «Η διαφορά ανάμεσα στους ορθολογιστές και σε όσους απολαμβάνουν την ερωτική σχέση με την Αλήθεια, συνίσταται στο ότι, ενώ και οι δύο ασχολούνται με ακριβώς τα ίδια πράγματα, οι τελευταίοι έχουν μια καθαρότερη θέασή τους και νιώθουν πολύ μεγαλύτερη χαρά». Αυτή η έκσταση ‒το αίσθημα χαράς που προκύπτει από την “καθαρότερη θέαση”‒ είναι εκείνο που δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό από τους ορθολογιστές και για το οποίο ο Ιμπν Μπάτζα κατηγορεί τους ενορατιστές ότι δεν πρόκειται παρά για «αποκύημα της φαντασίας τους». Αν τώρα επιστρέψουμε στον Λοκ, θα λέγαμε ότι οι απόψεις του μοιάζουν περισσότερο με εκείνες του Μπάτζα παρά με του Τουφάυλ. Στις απαρχές της νεωτερικότητας, ο Λοκ προσπαθεί να εδραιώσει τη “νέα επιστήμη” και μια καθημερινή γλώσσα απαλλαγμένη από τις ιδεοληψίες και τις μεταφορές ενός λόγου που μπλέκει την επιστήμη και τη θρησκεία.[1] Εδώ ας επισημάνω ένα μικρό μπέρδεμα που μπορεί να προκύψει από τη χρήση του όρου “ορθολογιστής” στο κείμενο του Τουφάυλ. Ο ορθολογιστής του Τουφάυλ αντιπαραβάλλεται στον μύστη ή τον ενορατιστή, ενώ τον 17ο αιώνα ο ορθολογισμός αντιπαραβάλλεται στον εμπειρισμό, με τον Λοκ ως πρωτεργάτη του δεύτερου – και πολύ μακριά από τον οποιοδήποτε μυστικισμό. Στο Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση, ο Λοκ χρησιμοποιεί (τουλάχιστον) τρία διαφορετικά υποθετικά παραδείγματα που βασίζονται σε έναν εκ γενετής τυφλό. Το πρώτο, όπως είδαμε, αφορά το πρόβλημα του Μολυνέ: Θα μπορέσει ένας εκ γενετής τυφλός, που έχει μάθει να ξεχωρίζει μια σφαίρα από έναν κύβο μέσω της αφής, να τα ξεχωρίσει μέσω της όρασης, αν ξαφνικά την ανακτήσει; Η απάντηση τόσο του Λοκ όσο και του Μολυνέ ήταν αρνητική.[2] Το εμπειρικό περιεχόμενο της κάθε αίσθησης είναι διακριτό και η δυνατότητα σύνδεσής τους είναι επίκτητη και απαιτεί εκμάθηση. Αντίθετα, ο Τουφάυλ υποστηρίζει ότι όταν αποκατασταθεί η όραση του τυφλού παιδιού, θα μπορέσει να διασχίσει την πόλη, αναγνωρίζοντας και επιβεβαιώνοντας οπτικά ό,τι είχε μάθει προηγουμένως για το χώρο από άλλες αισθήσεις και πηγές. Τα επόμενα παραδείγματα του εκ γενετής τυφλού που χρησιμοποιεί ο Λοκ δεν αφορούν την ανάκτηση της όρασής του, αλλά τη δυνατότητα να κατανοήσει πώς φαίνεται το φως ή το χρώμα με βάση άλλες γνώσεις ή αισθήσεις. Στην πρώτη περίπτωση, «η ιδέα της αιτίας του φωτός, όσο ακριβής κι αν ήταν, δεν θα μας οδηγούσε ποτέ στην ιδέα του φωτός καθαυτού ως συγκεκριμένης εντύπωσης μέσα μας, με τον ίδιο τρόπο που η ιδέα του σχήματος και της κίνησης ενός κοφτερού μετάλλου δεν θα μας οδηγούσε στην ιδέα του πόνου που μπορεί αυτό να μας προκαλέσει. Διότι το αίτιο οποιασδήποτε αίσθησης και η ίδια η αίσθηση» είναι δύο τελείως διαφορετικά πράγματα. Άρα, όσο καλά και αν γνωρίζει ένας τυφλός τα αίτια του φωτός και της οπτικής διαδικασίας, «δεν θα είχε καμιά ιδέα του πώς είναι το φως ή οτιδήποτε του μοιάζει».[3] Κατ’ επέκταση, μπορούμε να πούμε πως ό,τι και να γνώριζε ο τυφλός για τα χρώματα από “περιγραφές και ορισμούς”, δεν θα μπορούσε να συνδέσει και να ταυτίσει αυτή τη γνώση με τις χρωματικές εντυπώσεις που θα είχε αν ανακτούσε ξαφνικά την όρασή του. Και εδώ, το αντίθετο συμπέρασμα από εκείνο του Τουφάυλ. Μήπως όμως θα μπορούσε να την αποκτήσει μέσω μιας άλλης αίσθησης; Ο Λοκ επανέρχεται: «Ένας φιλομαθής τυφλός, ο οποίος είχε διερευνήσει εξονυχιστικά τα ορατά αντικείμενα και είχε χρησιμοποιήσει τις εξηγήσεις βιβλίων και φίλων στην προσπάθειά του να κατανοήσει τα ονόματα του φωτός και των χρωμάτων που συχνά άκουγε γύρω του, καυχήθηκε μια μέρα ότι τώρα πια καταλάβαινε τι σημαίνει το “άλικο” [ένα έντονο κόκκινο]. Οι φίλοι του αμέσως θέλησαν να μάθουν τι ήταν το “άλικο”, και ο τυφλός αποκρίθηκε ότι ήταν σαν τον ήχο της σάλπιγγας».[4] Ο Λοκ σχολιάζει ειρωνικά: η περίπτωση αυτή «Δεν διαφέρει, δηλαδή, από το να πούμε ότι κάποιος μπορεί να γευτεί, να μυρίσει και να δει με τα αυτιά! Ένα είδος φιλοσοφίας αντάξιο μόνο του Σάντσο Πάντσα [του θρυλικού υπηρέτη του Δον Κιχώτη] ο οποίος θεωρούσε ότι μπορούσε όντως να βλέπει τη Δουλσινέα του όταν άκουγε να μιλάν γι’ αυτήν». Ο Λοκ φαίνεται εδώ να αντηχεί την άποψη του Ιμπν Μπάτζα, ο οποίος μεμφόταν τη διαφορετική αντίληψη ή “καθαρότερη θέαση” και τη χαρά των ενορατιστών ως «αποκύημα της φαντασίας τους». Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω το εύρος και το βάθος της επιρροής που μπορεί να άσκησε το βιβλίο του Ιμπν Τουφάυλ στην εξέλιξη της φιλοσοφίας στη Δύση. Το γεγονός είναι ότι το νοητικό πείραμα με τον εκ γενετής τυφλό είχε μεγάλη απήχηση. Η διαμάχη γύρω από το πρόβλημα του Μολυνέ πήρε μεγάλες διαστάσεις τον 18ο αιώνα, με τους φιλοσόφους να συντάσσονται σε δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, ανάλογα με το αν πίστευαν ότι η απάντηση ήταν αρνητική ή θετική. Ο Παύλος Καλλιγάς σκιαγραφεί ένα μέρος αυτής της διαμάχης στο Παράρτημα Δ. Ωστόσο, τα επιστημονικά δεδομένα σε σχέση με την ανάκτηση της όρασης φαίνεται να γέρνουν περισσότερο προς την πλευρά των Λοκ και Μολυνέ, παρά του Τουφάυλ. Όταν, τον 18ο αιώνα, ξεκίνησαν οι εγχειρίσεις καταρράκτη, στις περιπτώσεις όπου οι ασθενείς έβλεπαν για πρώτη φορά, το ιστορικό δεν ήταν καθόλου χαρμόσυνο. Αντίθετα με τις προσδοκίες τους, ο κόσμος γύρω τους φαινόταν θολός και άμορφος, δεν μπορούσαν να κάνουν τη σύνδεση ανάμεσα σε αυτά που ήδη γνώριζαν από άλλα μέσα και σε αυτά που εμφανίζονταν τώρα μπροστά τους, με αποτέλεσμα μεγάλο ποσοστό να οδηγείται σε κατάθλιψη. Παρά ταύτα, η διαμάχη συνεχίζεται, σε σημείο που να έχουν δημοσιευτεί σχετικά πρόσφατα δύο βιβλία με αποκλειστικό θέμα το πρόβλημα του Μολυνέ.[5] Επίσης πρόσφατα έχει κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τίτλο Κάτι τρέχει με τη Μαίρη, το οποίο αφορά ένα νοητικό πείραμα παρεμφερές με το παράδειγμα του τυφλού παιδιού που χρησιμοποιεί ο Τουφάυλ: η Μαίρη είναι μια εκ γενετής τυφλή που έχει αποκτήσει πλήρεις επιστημονικές γνώσεις για τα χρώματα· και το ερώτημα είναι τι θα μπορέσει να δει και να αναγνωρίσει αν ξαφνικά αποκτήσει την όρασή της.[6] Όσο για το τελευταίο παράδειγμα του Λοκ, που αφορά τη συναισθησία, έχουν γραφτεί πολλά. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, η συναισθησία –ένα σπάνιο αισθητηριακό φαινόμενο κατά το οποίο ένα ερέθισμα σε μία αίσθηση προκαλεί αισθητές εντυπώσεις και σε μιαν άλλη, όπως στην περίπτωση όπου όταν βλέπεις χρώματα ακούς ταυτόχρονα και ήχους‒ θεωρούνταν στα όρια μεταξύ φαντασιοπληξίας και παραίσθησης (όπως είδαμε ότι υποστηρίζει ο Λοκ). Από τα μέσα του 19ου αιώνα, το ενδιαφέρον για τη συναισθησία αναζωπυρώνεται αφενός από την πλευρά ορισμένων επιστημών όπως η ψυχολογία και η φυσιολογία της αντίληψης, αλλά και από τη θεοσοφία, ένα μυστικιστικό φιλοσοφικό σύστημα που αποσκοπεί στη γνώση του θεού όπως αυτός αποκαλύπτεται μέσω της φύσης, καθώς και στην ανύψωση του πνεύματος μέχρις ότου ενωθεί με τη θεότητα – δηλαδή γίνει ένα με το σύμπαν. Η προσέγγιση της συναισθησίας ως πραγματικού φαινομένου άνοιξε νέους δημιουργικούς δρόμους για την τέχνη, δίνοντας μια προμηθεϊκή διάσταση στον καλλιτέχνη: ξεκινώντας από το φως και το χρώμα, φιλοδοξεί να αποδώσει μια ολική εμπειρία και πρόσβαση σε μια υπεραισθητή πραγματικότητα. Μια τέτοια προσέγγιση –που εμφανίζει, θα λέγαμε, αρκετά κοινά με την άποψη του Τουφάυλ‒ διατυπώνει ο Καντίνσκυ στο κείμενό του Για το πνευματικό στην τέχνη (1912).[7] Θα κλείσω με μια αναφορά στον Αλέξανδρο Νεχαμά, ο οποίος, στο τελευταίο του βιβλίο περί φιλοσοφίας, τέχνης και ζωής, το Μόνο μια υπόσχεση ευτυχίας, επανέρχεται στην πλατωνική σύνδεση του ωραίου με τον έρωτα: «το ωραίο, όπως το περιέγραψε ο Πλάτων και το γνωρίζουμε οι περισσότεροι, με άλλα λόγια το ωραίο που εμπνέει πάθος και επιθυμία, πηγή της πιο έντονης ηδονής».[8] Η σχέση με το ωραίο έχει, σύμφωνα με τον Νεχαμά, δύο στιγμές: μια άμεση έλξη – κάτι που μας τραβάει την προσοχή, κάτι που μας κάνει να διακρίνουμε ένα αντικείμενο, ένα άτομο, ένα έργο από τον περίγυρό του· και μια τάση κατάκτησης – όχι με την έννοια της υλικής κτήσης, αλλά της προσοχής, της αφοσίωσης και του γνωσιακού εμπλουτισμού: Ο έρωτάς μου για κάτι είναι αδιαχώριστος με την επιθυμία μου να το γνωρίσω και να το καταλάβω καλύτερα, και η επιθυμία αυτή δεν με απομονώνει από τον κόσμο ‒όπως πολλοί πιστεύουν‒ αλλά αντίθετα, με φέρνει πιο κοντά σ’ αυτόν. [...] Το να κατανοώ ένα πράγμα καλύτερα δεν σημαίνει ότι το απομονώνω για να εμβαθύνω στη συνέχεια, έχοντας όπως κι αυτό, αποκοπεί και ο ίδιος απ’ τον υπόλοιπο κόσμο. Σημαίνει, αντίθετα, ότι διακρίνω σε τι το εν λόγω πράγμα μοιάζει και σε τι διαφέρει με ό,τι το περιστοιχίζει – τελικά δηλαδή, με τα πάντα.[9] Υπενθυμίζω τα λόγια του Τουφάυλ: «Όσοι απλώς σκέπτονται και δεν έχουν φτάσει στο επίπεδο του έρωτα, είναι σαν τους τυφλούς». Μπορεί ο Νεχαμάς να μην ασπάζεται την ενορατική γνώση του Τουφάυλ, δίνει όμως στον “έρωτα για το ωραίο” παρόμοια γνωσιακή δύναμη και ηδονή. [1] V. Chappell (επιμ.), The Cambridge Companion to Locke, Cambridge University Press, 1994, κεφ. 10. [2] J. Locke, An Essay concerning Human Understanding, J.M. Dent & Sons Ltd, 1961, II.ix.8. [3] Στο ίδιο, ΙΙΙ.iv.10. [4] Στο ίδιο, III.iv.11. [5] M.J. Morgan, Molyneux’s Question: Vision, Touch and the Philosophy of Perception, Cambridge University Press, 1977· M.J.L. Degenaar, Molyneux’s Problem: Three Centuries of Discussion on the Perception of Forms, Kluwer Academic Publishers, 1996. [6] P. Ludlow, Y. Nagasawa, D. Stoljar (επιμ.), There’s Something About Mary: Essays on Phenomenal Consciousness and Frank Jackson’s Knowledge Argument, MIT Press, 2004. [7] Βλ. Φ. Ζήκα, «Ο ήχος του χρώματος», στο Β. Κιντή (επιμ.), Φιλοσοφία και τέχνη, Οκτώ, Αθήνα 2011, σ. 71-92. [8] Α. Νεχαμάς, Μόνο μια υπόσχεση ευτυχίας: Η θέση του ωραίου στην τέχνη και στη ζωή, Νεφέλη, Αθήνα 2010, σ. 25. [9] Στο ίδιο, σ. 132.

Το διαχρονικό φιλοσοφικό παράδειγμα του εκ γενετής τυφλού

Σύνδεση