Καστελιόν κατά Καλβίνου

Η εισαγωγή στο βιβλίο Καστελιόν κατά Καλβίνου, ένα από τα σημαντικότερα έργα του Στέφαν Τσβάιχ. «Στο μέλλον οι άνθρωποι θα δυσκολεύονται να πιστέψουν το γεγονός ότι για μια ακόμη φορά υποχρεωθήκαμε να ζήσουμε σε τέτοια πηχτά σκοτάδια, τη στιγμή που είχαμε γνωρίσει το φως το λαμπερό.» Καστελιόν στο έργο του De arte dubitandi [Η τέχνη της αμφιβολίας], 1562 Το παρακάτω κείμενο είναι η εισαγωγή στο βιβλίο Καστελιόν κατά Καλβίνου (1936)[1], ένα από τα σημαντικότερα έργα του Στέφαν Τσβάιχ, το οποίο θα κυκλοφορήσει στα βιβλιοπωλεία το φθινόπωρο από την Athens Review of Books σε μετάφραση του Δημήτρη Δημοκίδη. Γράφτηκε την εποχή των Μουσολίνι, Χίτλερ και Στάλιν, της ανόδου των ολοκληρωτισμών. Ο Τσβάιχ επέλεξε ως θέμα του τον Σεβαστιανό Καστελιόν για να μιλήσει για τα πιο διαχρονικά θέματα: όπως σημειώνει, η θεολογική εκείνη διαμάχη δεν ήταν παρά μια μάσκα της αέναης αντιπαράθεσης της ανεκτικότητας εναντίον της μισαλλοδοξίας, της ελευθερίας εναντίον της χειραγώγησης, του ουμανισμού εναντίον του φανατισμού, της ατομικότητας εναντίον της μηχανοποίησης και της ομοιομορφίας, της συνείδησης εναντίον της βίας και της αυθαιρεσίας. Σ’ αυτό το έργο θα βρει κανείς και την εναργέστερη εξήγηση του πώς επιβάλλεται ένα αυταρχικό καθεστώς, μια δικτατορία, μια τυραννία, ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, παρότι η πλειονότητα των ανθρώπων θέλουν να ζουν ελεύθεροι. Η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης, για την οποία αγωνίστηκε ο Καστελιόν σε έναν αγώνα άνισο που έδωσε γνωρίζοντας ότι το αποτέλεσμα θα είναι η συντριβή του, το μανιφέστο του ενάντια στη βία, για ανεξιθρησκία και ανοχή, πολύ πιο πριν από τον Λοκ, τον Χιουμ ή τον Βολταίρο, και έχοντας αντίπαλο έναν δικτάτορα και κάτοχο της απόλυτης αλήθειας, ήταν ο καταλληλότερος τρόπος για να μιλήσει ο Τσβάιχ την εποχή των τεράτων του ολοκληρωτισμού. Ο καλύτερος όμως πρόλογος είναι το «Ποίημα για τον Ισπανό Μιχαήλ Σερβέτο, έναν αιρετικό που τον έκαψαν στην πυρά οι καλβινιστές» του Γιόζεφ Μπρόντσκυ, που μετέφρασε από τα ρωσικά για την ARB η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου. Τα πραγματικά γεγονότα ενίοτε γίνονται παραβολές Εσύ όλ’ αυτό, μάλλον θα το θεωρούσες περιττό. Μάλλον τώρα Νιώθεις αδιαφορία. ----------------- Μολαταύτα, αυτός δεν νιώθει αδιαφορία, επειδή απ’ αυτόν άλλο τίποτα δεν έχει απομείνει παρά μια χούφτα στάχτης, που έχει ανακατευτεί με τον κόσμο, με τη σκόνη του δρόμου, που έχει ανακατευτεί με τον άνεμο, με τον μεγάλο ουρανό, όπου δεν βρήκε τον Θεό. Επειδή δεν συνήθιζε να στρέφει το βλέμμα στον ουρανό. Η γη – αυτή του ήταν πιο οικεία. Μελέτησε στη Σαραγόσα το δίκαιο του Ανθρώπου και την κυκλοφορία του αίματος του Ανθρώπου στο Παρίσι. Ναι. Ποτέ δεν είδε τον Θεό, ούτε μέσα του, ούτε στον ουρανό, ούτε σε καμιά αγιογραφία, επειδή δεν ξεκολλούσε το βλέμμα από τον άνθρωπο και απ’ τον δρόμο. Επειδή όλη του τη ζωή δραπέτευε κυνηγημένος. Γιος του αιώνα, δραπέτευσε απ’ τον αιώνα του, τυλιγμένος σε έναν μανδύα μακριά από τους ωτακουστές, από την πείνα, και το χιόνι. Αυτός, που είχε μελετήσει τις ανάγκες και τις δυνατότητες του ανθρώπου, Ένας Άνθρωπος που είχε μελετήσει τον Άνθρωπο Για τον Άνθρωπο. Ποτέ δεν έστρεψε το βλέμμα του στον ουρανό, επειδή το 1653, στη Γενεύη, κάηκε ανάμεσα στους δυο πόλους του αιώνα: ανάμεσα στο μίσος του ανθρώπου και την άγνοια του ανθρώπου. (1959) Εισαγωγή «Αυτόν που πέφτει θαρραλέα, και μπροστά στον κίνδυνο του επικείμενου θανάτου δεν χάνει ούτε ελάχιστη από την αυτοπεποίθησή του, αυτόν που μπορεί, ακόμη και την ώρα που ξεψυχά, να στυλώνει τα μάτια στον εχθρό του με αποφασιστικότητα και περιφρόνηση, δεν τον συντρίψαμε εμείς, αλλά η τύχη· σκοτώθηκε, αλλά δεν νικήθηκε: οι πιο γενναίοι κάποιες φορές είναι και οι πιο κακότυχοι. Έτσι υπάρχουν ήττες πιο θριαμβευτικές κι από τις νίκες...»[2] Μονταίν «Το κουνούπι ενάντια στον ελέφαντα» ‒ εκ πρώτης όψεως ξενίζει η ιδιόγραφη σημείωση τού Σεβαστιανού Καστελιόν στο αντίτυπο της Βασιλείας του συγγράμματος στο οποίο ασκεί πολεμική κατά του Καλβίνου. Εύλογα θα μπορούσε λοιπόν να διαγνώσει κανείς πίσω από την παραπάνω διατύπωση τη συνηθισμένη στους ουμανιστές διάθεση για μεγαλοποίηση. Όμως τα λόγια του Καστελιόν δεν έκρυβαν μέσα τους την παραμικρή δόση υπερβολής ή ειρωνείας. Με μια τόσο ακραία σύγκριση ο γενναίος αυτός άντρας ήθελε απλώς να αποκαλύψει στον φίλο του Άμερμπαχ το πόσο πολύ και με ποιον τραγικό τρόπο είχε ο ίδιος συναίσθηση του ποιον γιγαντιαίο αντίπαλο προκαλούσε όταν κατηγορούσε δημόσια τον Καλβίνο ότι από φανατισμό και τυφλή ισχυρογνωμοσύνη είχε δολοφονήσει έναν άνθρωπο· και μαζί μ’ αυτόν την ελευθερία συνείδησης στο εσωτερικό της Μεταρρύθμισης. Από την πρώτη στιγμή, από τη στιγμή που σηκώνει την πέννα του σαν δόρυ στη θανάσιμα επικίνδυνη αυτή διένεξη, ο Καστελιόν έχει απόλυτη γνώση της αδυναμίας κάθε καθαρά πνευματικού αγώνα ενάντια στην παντοδυναμία μιας πάνοπλης και θωρακισμένης δικτατορίας και συνακόλουθα της ματαιότητας του εγχειρήματός του. Γιατί, πώς θα ήταν δυνατόν ένας άνθρωπος μόνος του να πολεμήσει και να νικήσει άοπλος τον Καλβίνο, πίσω από τον οποίο είναι συντεταγμένες χιλιάδες επί χιλιάδων ανθρώπων και στην υπηρεσία τού οποίου βρίσκεται και ο ετοιμοπόλεμος μηχανισμός της κρατικής εξουσίας! Χάρη σε μια εξαιρετική οργανωτική τεχνική ο Καλβίνος κατάφερε να μετατρέψει μια ολόκληρη πόλη, ένα ολόκληρο κράτος με χιλιάδες μέχρι τότε ελεύθερους πολίτες, σε έναν άκαμπτο οργανισμό τυφλής υπακοής, να εκμηδενίσει κάθε διάθεση αυτοτέλειας, να αφαιρέσει κάθε δυνατότητα ελευθεροφροσύνης προς όφελος της δικής του διδασκαλίας. Κάθε τι που διαθέτει κάποια εξουσία στην πόλη και το κράτος υπόκειται στην παντοδυναμία του – όλες οι δημόσιες αρχές και τα κάθε είδους αξιώματα, δημοτικό και εκκλησιαστικό συμβούλιο, πανεπιστήμιο και δικαστικές αρχές, οικονομία και ηθική, ιερείς, σχολεία, δικαστικοί κλητήρες, φυλακές, ο γραπτός και ο προφορικός λόγος, ακόμη κι οι ψίθυροι. Η διδασκαλία του έχει αναγορευθεί σε νόμο, κι εκείνον που θα τολμήσει να εγείρει ακόμη και την πιο ήπια αντίρρηση αναλαμβάνουν τάχιστα να τον σωφρονίσουν η κάθειρξη, η εξορία ή και η πυρά, τα «επιχειρήματα» αυτά κάθε πνευματικής τυραννίας, επιχειρήματα που καταπνίγουν στυγνά κάθε δυνατότητα για συζήτηση, έτσι ώστε στη Γενεύη μόνο μία αλήθεια να είναι ανεκτή, και προφήτης αυτής να είναι ο Καλβίνος. Όμως και πολύ πέρα από τα τείχη της πόλης εκτείνεται η τρομακτική ισχύς τού φοβερού αυτού άνδρα· οι ελβετικές ομόσπονδες πόλεις βλέπουν στο πρόσωπό του τον σημαντικότερο πολιτικό σύμμαχο, ο οικουμενικός προτεσταντισμός επιλέγει αυτόν τον έξαλλο χριστιανό (violentissimus christianus) ως πνευματική κεφαλή, πρίγκιπες και βασιλείς κόπτονται για την εύνοια του θρησκευτικού ηγέτη, αυτού που, πλάι στη Ρωμαϊκή Εκκλησία, οικοδόμησε τον ισχυρότερο οργανισμό του Χριστιανισμού στην Ευρώπη. Δεν υπάρχει πλέον πολιτικό γεγονός που να λαμβάνει χώρα εν αγνοία του, μετά βίας θα βρει κανείς κάτι ενάντιο στη θέλησή του. Το να κάνεις εχθρό σου τον ιεροκήρυκα του Σεν Πιερ[3] είχε γίνει το ίδιο επικίνδυνο με το να στρέψεις εναντίον σου τον Αυτοκράτορα ή τον Πάπα. Κι ο αντίπαλός του, αυτός ο Σεβαστιανός Καστελιόν, που, ως μοναχικός ιδεαλιστής, ορθώνει στο όνομα της ελευθερίας της σκέψης το ανάστημά του ενάντια σ’ αυτήν και σε όποια άλλη πνευματική τυραννία – ποιος λοιπόν είναι αυτός; Πραγματικά –σε σύγκριση με τον γιγάντιο μηχανισμό εξουσίας τού Καλβίνου– το κουνούπι ενάντια στον ελέφαντα! Ένας nemo[4], ένας κανένας, ένας τιποτένιος ως προς το ζήτημα της δημόσιας επιρροής, και επιπροσθέτως ένας άπορος, ένας πάμπτωχος λόγιος, που μετά βίας καταφέρνει να τρέφει γυναίκα και παιδιά κάνοντας μεταφράσεις και παραδίδοντας ιδιαίτερα μαθήματα, ένας πρόσφυγας σε ξένη γη δίχως άδεια παραμονής και πολιτικά δικαιώματα, ένας διπλά εξόριστος: όπως πάντα σε καιρούς οικουμενικού φανατισμού ο ανθρωπιστής στέκει ανίσχυρος και ολομόναχος μεταξύ των αντιμαχομένων στρατοπέδων των ζηλωτών. Επί χρόνια ζει ο μέγας και ταπεινός αυτός ανθρωπιστής μια ζωή στερημένη και μίζερη, στη σκιά της καταδίωξης και της φτώχειας, πάντα στριμωγμένος, αλλά και πάντα ελεύθερος, καθώς δεν λογοδοτεί σε κανένα κόμμα, δεν συναγελάζεται με κανενός είδους φανατικούς. Και μόνο όταν η δολοφονία τού Σερβέ εξεγείρει τη συνείδησή του και τον κάνει να αφήσει τα ειρηνικά του έργα, για να εγκαλέσει τον Καλβίνο στο όνομα των καταπατημένων ανθρώπινων δικαιωμάτων, τότε μόνο η μοναχικότητά του αυτή μετατρέπεται σε ηρωισμό. Γιατί αντίθετα από τον εξοικειωμένο με τις πολεμικές τεχνικές αντίπαλό του, ο Καστελιόν δεν περιβάλλεται από ένα μεθοδικά και βίαια αποκτημένο πλήθος οπαδών. Καμιά παράταξη, ούτε η καθολική ούτε η προτεσταντική δεν στέκεται στο πλευρό του, κανένας υψηλά ιστάμενος, κανένας αυτοκράτορας, κανένας βασιλιάς δεν τον θέτει υπό την προστασία του, όπως έγινε παλιότερα με τον Λούθηρο και τον Έρασμο· ακόμη και οι λιγοστοί του φίλοι, αυτοί που τον θαυμάζουν, κρυφά μόνο τολμούν να του δώσουν κουράγιο, ψιθυρίζοντας λόγια συμπαράστασης. Γιατί, πόσο επικίνδυνο, πόσο θανάσιμα επικίνδυνο είναι το να παίρνεις δημοσίως το μέρος ενός άνδρα, ο οποίος, τη στιγμή που σε όλες τις χώρες οι αιρετικοί κυνηγιούνται σαν θηράματα και βασανίζονται από την παράνοια της εποχής, υψώνει κραυγή διαμαρτυρίας για όλους αυτούς τους απογυμνωμένους από κάθε ανθρώπινο δικαίωμα, και πέρα από τη μεμονωμένη περίπτωση αμφισβητεί άπαξ διά παντός το δικαίωμα των ισχυρών της γης να καταδιώκουν οποιονδήποτε για τα φρονήματά του! Που τολμά, μέσα σε μία από αυτές τις φοβερές περιόδους τού πνευματικού σκότους, που από καιρού εις καιρόν πλήττουν τους λαούς, να κρατήσει το βλέμμα του καθαρό και ανθρώπινο και να πει με το όνομά τους όλες αυτές τις ευσεβείς σφαγές, που διαπράττονται προς δόξαν Κυρίου: να τις ονομάσει δολοφονία, δολοφονία και ξανά δολοφονία! Που, πληγωμένος βαθιά στο αίσθημα της ανθρωπιάς του, είναι ο μόνος που δεν υπομένει πια τη σιωπή και που κραυγάζει μέχρι τα ουράνια την απελπισία του για την απανθρωπιά, μόνος παλεύοντας για όλους, μόνος ενάντια σε όλους! Γιατί πάντα θα υπάρξει κάποιος που θα ορθώσει τον λόγο ενάντια στους εξουσιαστές και τους παραχωρητές [της] εξουσίας του καιρού του, γνωρίζοντας ότι ελάχιστη υποστήριξη μπορεί να περιμένει από την αστείρευτη δειλία του γήινου γένους μας. Έτσι λοιπόν ο Σεβαστιανός Καστελιόν δεν έχει την κρίσιμη ώρα κανέναν δίπλα του εκτός από τη σκιά του, και όλο του το βιος είναι το μοναδικό αναπαλλοτρίωτο κτήμα τού μαχόμενου καλλιτέχνη: μια ακατανίκητη συνείδηση σε μιαν ατρόμητη ψυχή. Ακριβώς όμως το γεγονός ότι ο Σεβαστιανός Καστελιόν είχε από την αρχή συναίσθηση του αδιέξοδου του αγώνα του κι ωστόσο τον ανέλαβε, υπακούοντας στη συνείδησή του, ακριβώς αυτό το ‘ωστόσο’ και το ‘παρ’ όλα αυτά’ προσδίδει αιώνια δόξα ήρωα σ’ αυτόν τον «άγνωστο στρατιώτη» τού μεγάλου απελευθερωτικού αγώνα της ανθρωπότητας· και μόνο για το κουράγιο του να προβάλλει ολομόναχος λυσσαλέα αντίσταση σε μια οικουμενική τρομοκρατία, η σύγκρουση του Καστελιόν με τον Καλβίνο θα έπρεπε να αποτελεί μόνιμη πηγή σκέψης για κάθε άνθρωπο του πνεύματος. Όμως η υπόθεση αυτή ξεπερνάει με τον προβληματισμό που θέτει κατά πολύ το χρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίζεται. Γιατί εδώ δεν πρόκειται για ένα ζήτημα στενά θεολογικό, δεν πρόκειται απλώς για ένα άτομο, τον Σερβέ, δεν πρόκειται καν για τη σύγκρουση ανάμεσα στον φιλελεύθερο και τον ορθόδοξο Προτεσταντισμό: από τη μανιασμένη αυτήν αντιπαράθεση έχει ανακύψει ένα πολύ ευρύτερο, ένα διαχρονικό ζήτημα, nostra res agitur, που μας αφορά, έχει κηρυχθεί ένας αγώνας, ο οποίος θα χρειαστεί να διεξαχθεί ξανά και ξανά στο μέλλον με άλλα ονόματα και διαφορετικές μορφές. Η Θεολογία δεν αποτελεί εδώ παρά μια συγκυριακή χρονική μάσκα, και ακόμη και ο Καστελιόν με τον Καλβίνο δεν αποτελούν παρά τους φυσικούς φορείς μιας αόρατης, πλην όμως αναπόφευκτης σύγκρουσης. Όπως και να ονομάσει κανείς τους πόλους της αέναης αυτής αντιπαράθεσης –ανεκτικότητα εναντίον μισαλλοδοξίας, ελευθερία εναντίον χειραγώγησης, ουμανισμός εναντίον φανατισμού, ατομικότητα εναντίον μηχανοποίησης, συνείδηση εναντίον αυθαιρεσίας–, όλοι αυτοί οι όροι εκφράζουν στην πραγματικότητα μια έσχατη εσώτατη και προσωπική επιλογή για το τι βαραίνει περισσότερο για τον καθένα – η ανθρωπιά ή η πολιτική, το ήθος ή ο λόγος, το άτομο ή η κοινότητα. Δεν υπάρχει λαός, δεν υπάρχει εποχή ούτε σκεπτόμενος άνθρωπος που να μην έχει στοχαστεί πάνω σ’ αυτή την απαραίτητη οριοθέτηση ανάμεσα στην ελευθερία και την εξουσία: γιατί η ελευθερία είναι αδύνατη χωρίς ηγετική καθοδήγηση (ειδάλλως εκφυλίζεται σε χάος) και το ίδιο και η ηγετική καθοδήγηση χωρίς ελευθερία (ειδάλλως μετατρέπεται σε τυραννία). Στο βάθος της ανθρώπινης φύσης ζει αναμφισβήτητα ένας μυστικός πόθος για αυτοδιάλυση μέσα στο σώμα της κοινότητας, αναλλοίωτη παραμένει στους αιώνες η ψευδαίσθησή μας ότι μπορεί να βρεθεί ένα συγκεκριμένο θρησκευτικό, εθνικό ή κοινωνικό σύστημα, δίκαιο για όλους, το οποίο θα χαρίσει οριστικά και αμετάκλητα ειρήνη και τάξη στην ανθρωπότητα. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι απέδειξε με ανατριχιαστική διαλεκτική ότι η πλειονότητα των ανθρώπων στην ουσία φοβάται την ίδια της την ελευθερία, και είναι γεγονός ότι η μεγάλη μάζα προσβλέπει, από κόπωση μπροστά στην εξαντλητική πολυπλοκότητα των προβλημάτων, μπροστά στην πολυπλοκότητα και τις απαιτήσεις της ίδιας της ζωής, στη μηχανοποίηση του κόσμου μέσω μιας οριστικής και καθολικά αποδεκτής τάξης, τέτοιας που θα την απαλλάξει από την αναγκαιότητα να σκέφτεται η ίδια. Αυτός ο μεσσιανικός πόθος για απαλλαγή της ύπαρξης από επίπονους προβληματισμούς αποτελεί το ουσιαστικό μέσον το οποίο διευκολύνει το έργο όλων των κοινωνικών και θρησκευτικών προφητών: όταν τα ιδανικά μιας γενιάς έχουν χάσει τη φλόγα τους, όταν έχουν ξεθωριάσει, το μόνο που χρειάζεται είναι να εμφανισθεί ένας άνδρας που διαθέτει την ικανότητα υποβολής και να διακηρύξει με λόγο ανατρεπτικό ότι αυτός και μόνον αυτός έχει βρει ή εφεύρει τη νέα φόρμουλα, κι αμέσως ο υποτιθέμενος αυτός λυτρωτής τού λαού ή του κόσμου όλου κερδίζει την εμπιστοσύνη χιλιάδων ανθρώπων – μια νέα ιδεολογία γεννάει αρχικά πάντα (κι αυτό είναι προφανώς το μεταφυσικό της νόημα) έναν νέο επί γης ιδεαλισμό. Γιατί εκείνος που προσφέρει στους ανθρώπους μια νέα ψευδαίσθηση ενότητας και καθαρότητας, αντλεί αρχικά απ’ αυτούς τις ιερότερες των αρετών: την αυτοθυσία τους, τον ενθουσιασμό τους. Εκατομμύρια ανθρώπων είναι, σαν μαγεμένοι, πρόθυμοι να δοθούν ολοκληρωτικά, να γονιμοποιηθούν, ακόμη και να βιαστούν, και όσο περισσότερα ζητάει από τους ανθρώπους ο ευαγγελιστής αυτός, που απλόχερα σκορπίζει υποσχέσεις, τόσο περισσότερο υποδουλώνονται αυτοί στη θέλησή του. Αυτό που χθες ακόμη ήταν η ύψιστη απόλαυσή τους, η ελευθερία τους δηλαδή, το πετάνε τώρα υπάκουα από πάνω τους για χάρη του, για να είναι ακόμη πιο εύκολη η χειραγώγησή τους, και το αρχαίο ruere in servitium (φέρεσθαι εις δουλείαν) του Τάκιτου επαληθεύεται ξανά και ξανά: μέσα σε μια φρενίτιδα αλληλεγγύης, οι λαοί σφιχταγκαλιάζουν αυτοβούλως την υποδούλωσή τους και ευλογούν τον βούρδουλα που τους οργώνει τη ράχη. Υπάρχει ασφαλώς στο μυαλό κάθε πνευματικού ανθρώπου η εξυψωτική αντίληψη ότι πάντα είναι μια ιδέα, αυτή η πλέον άυλη δύναμη στη γη, που πραγματοποιεί τέτοιου είδους απίθανα θαύματα υποβολής στον γέρικο, νηφάλιο και τεχνοκρατικό κόσμο μας, και εύλογα μπαίνει κανείς στον πειρασμό να θαυμάσει και να υμνήσει αυτούς τους αγύρτες των ιδεών, για το γεγονός ότι μέσω του πνεύματος καταφέρνουν να αναβαθμίσουν την ευτελή ύλη. Όμως σχεδόν πάντα, αμέσως μετά την επικράτηση των ιδεολόγων και ουτοπιστών αυτών, αποδεικνύεται με τρόπο ολέθριο ότι πρόκειται για τους χειρότερους προδότες τού πνεύματος. Γιατί η ισχύς οδηγεί στην παντοδυναμία και η νίκη στην κατάχρηση της νίκης. Και αντί τώρα οι άνθρωποι αυτοί να αρκεστούν στο γεγονός ότι έχουν καταφέρει να εμπνεύσουν τόσο πολλούς ανθρώπους με την προσωπική τους χίμαιρα, ώστε όλοι αυτοί να είναι πρόθυμοι να ζήσουν κι ακόμη και να πεθάνουν γι’ αυτήν, υποκύπτουν τελικά στον πειρασμό και μετατρέπουν την κυριαρχία σε απολυταρχία, επιμένοντας να επιβάλλουν με τη βία το δόγμα τους και στους ουδέτερους. Δεν αρκούνται στους υποτελείς τους, στους λακέδες τους, στους πνευματικούς τους σκλάβους, στους αιώνιους χειροκροτητές τού κάθε κινήματος – όχι, και τους ελεύθερους, τους λίγους ανεξάρτητους, τους θέλουν κι αυτούς υμνητές και υπηρέτες τους, και, για να επιβάλλουν το δόγμα τους ως μοναδικό, στιγματίζουν ως έγκλημα μέσω της κρατικής εξουσίας τους κάθε παρέκκλιση απ’ αυτό. Αιωνίως ανανεώνεται η κατάρα αυτή όλων των θρησκευτικών και πολιτικών ιδεολογιών: να εκφυλίζονται δηλαδή σε τυραννίες, μόλις μετατραπούν σε δικτατορίες. Τη στιγμή όμως που ένας πνευματικός άνθρωπος καταφεύγει στην ωμή βία, μη έχοντας πια εμπιστοσύνη στην κρυμμένη δύναμη της αλήθειας του, κηρύσσει τον πόλεμο στην ελευθερία. Ανεξάρτητα από το ποια είναι η ιδέα – από την ώρα που καταφεύγει στην τρομοκράτηση, για να στριμώξει στα δικά της καλούπια άλλες πεποιθήσεις, παύει να είναι ιδεώδες και γίνεται βαρβαρότητα. Ακόμη και η καθαρότερη αλήθεια, όταν επιβάλλεται στους άλλους με τη βία, αποτελεί ύβρη για το πνεύμα. Όμως το πνεύμα είναι μυστήριο στοιχείο. Άπιαστο κι αόρατο σαν τον αέρα, μοιάζει να προσαρμόζεται υποχωρητικά σε κάθε φόρμα και φόρμουλα. Κι αυτό είναι που ωθεί μόνιμα τις δεσποτικές φύσεις στην ψευδαίσθηση ότι μπορούν να το συμπιέσουν, να το φυλακίσουν, να το διοχετεύσουν και να το κλείσουν σε ένα μπουκάλι. Με κάθε όμως όξυνση της καταπίεσης, αυξάνεται δυναμικά και η αντίρροπη πίεση, και ακριβώς η έντονη αυτή συμπίεσή του μετατρέπει το πνεύμα σε εκρηκτική ύλη· κάθε καταπίεση οδηγεί αργά ή γρήγορα σε εξέγερση. Η ηθική ακεραιότητα της ανθρωπότητας παραμένει μακροπρόθεσμα –κι αυτό αποτελεί αιώνια παρηγοριά!– ακατάλυτη. Ποτέ μέχρι σήμερα δεν στάθηκε δυνατόν να επιβληθεί σ’ ολόκληρη τη γη με τρόπο δικτατορικό μία και μοναδική θρησκεία, μία και μοναδική φιλοσοφία, μία και μοναδική κοσμοθεωρία, και δεν πρόκειται ποτέ να συμβεί αυτό, γιατί το πνεύμα θα έχει πάντα τον τρόπο να αντιστέκεται σε κάθε υποδούλωση, θα αρνείται πάντα να λειτουργεί μέσα σε προκαθορισμένο πλαίσιο, να ισοπεδώνεται, να αποδυναμώνεται, να μειώνεται και να ταπεινώνεται. Πόσο ανούσια και μάταιη φαντάζει λοιπόν κάθε προσπάθεια να υπαχθεί η θεϊκή πολυμορφία της ύπαρξης σε έναν και μοναδικό παρονομαστή, να διαχωριστεί η ανθρωπότητα σε καλούς και κακούς, σε θεοσεβούμενους και αιρετικούς, σε νομοταγείς και εχθρούς του κράτους, με γνώμονα ένα αυθαίρετα επιβεβλημένο δόγμα! Σε κάθε εποχή θα βρεθούν ανεξάρτητα πνεύματα, πνεύματα που θα ξεσηκώνονται ενάντια σε τέτοιου είδους βιασμό της ανθρώπινης ελευθερίας, οι “conscientious objectors”[5] (συνειδητοί αντιρρησίες), οι αποφασισμένοι αρνητές κάθε συνειδησιακού καταναγκασμού. Ποτέ δεν μπόρεσε μια εποχή να είναι τόσο βάρβαρη, ποτέ μια τυραννία τόσο συστηματική, ώστε να μη βρουν κάποια μεμονωμένα άτομα τον τρόπο να γλιτώσουν από τον μαζικό βιασμό των συνειδήσεων και να υπερασπιστούν το δικαίωμα σε μια προσωπική διαμόρφωση άποψης ενάντια στους βάναυσους μονομανείς, τους προσκολλημένους στη μία και μοναδική αλήθεια – τη δική τους. Έτσι, και ο δέκατος έκτος αιώνας, μολονότι κι αυτός υπερφορτισμένος, σαν τον δικό μας, από τις βάναυσες ιδεολογίες του, έχει να επιδείξει τέτοιες ελεύθερες και αδιάφθορες ψυχές. Αν διαβάσει κανείς τις επιστολές των ουμανιστών της εποχής, θα αισθανθεί τη βαθιά θλίψη τους για την καταρράκωση του κόσμου από τη βία, με σφιγμένη καρδιά θα τους συμπονέσει στην ψυχική τους απέχθεια μπροστά στην ανόητη και κραυγαλέα διαλάληση των δογμάτων των φανατικών, ο καθένας από τους οποίους διακηρύσσει: «Ό,τι εμείς πρεσβεύουμε είναι αληθινό, κι ό,τι όχι είναι εσφαλμένο.» Αχ, τι φρίκη θα διαπερνά αυτούς τους φωτισμένους πολίτες του κόσμου μπροστά στους απάνθρωπους σωτήρες της ανθρωπότητας, που μανιασμένοι έχουν εισβάλει στον δικό τους κόσμο, στον κόσμο της ομορφιάς, και, βγάζοντας αφρούς από το στόμα, διακηρύσσουν τις βάναυσες ορθοδοξίες τους, πόσο θα αηδιάζουν μπροστά σ’ αυτούς τους Σαβαναρόλες και τους Καλβίνους και τους Τζον Νοξ[6], αυτούς που σκοπό έχουν να εξολοθρεύσουν την ομορφιά πάνω στη γη και να μετατρέψουν τον κόσμο σε ένα απέραντο διδασκαλείο ηθικής! Με τραγική διορατικότητα διακρίνουν όλοι εκείνοι οι σοφοί ανθρωπιστές τον όλεθρο τον οποίο θα σκορπίσουν οι λυσσασμένοι μονοπωλητές της αλήθειας και της ορθότητας. Πίσω από τα λόγια των ζηλωτών αυτών ακούν ήδη την κλαγγή των όπλων, στο μίσος τους βλέπουν τον επερχόμενο, τον φοβερό πόλεμο. Όμως, μολονότι γνωρίζουν την αλήθεια, οι ουμανιστές αυτοί δεν τολμούν να πολεμήσουν για χάρη της. Αυτόν τον μοιραίο διαχωρισμό τον βλέπουμε σχεδόν πάντα στη ζωή: οι γνώστες δεν είναι οι φορείς της δράσης, κι οι φορείς της δράσης δεν είναι οι γνώστες. Όλοι οι τραγικοί και θρηνούντες αυτοί ουμανιστές ανταλλάσσουν δακρύβρεχτες και περίτεχνες επιστολές, οδύρονται πίσω από τις κλειστές πόρτες των σπουδαστηρίων τους, κανένας τους όμως δεν ξεμυτίζει, δεν έχει το σθένος να αντιταχθεί στον Αντίχριστο. Αραιά και πού αποτολμά ο Έρασμος να εκτοξεύσει μέσα από τη σκιά κάποια βέλη, ο Ραμπελαί χτυπάει με το μαστίγιο της σάτιρας, ο Μονταίν, ο ευγενής και σοφός αυτός φιλόσοφος, χρησιμοποιεί στα Δοκίμιά του ύφος αριστοτεχνικό, κανείς τους όμως δεν επιχειρεί να επέμβει ουσιαστικά και να αποτρέψει έστω και μία από τις ελεεινές αυτές διώξεις και εκτελέσεις. Με τους μανιακούς δεν τα βάζει ο σοφός, καλύτερα να είναι προσεκτικός – αυτό είναι το δίδαγμα που τους έχει προσφέρει η πλούσια πείρα τους. Είναι προτιμότερο να αποτραβηχτείς στις σκιές, για να μην πιαστείς και θυσιαστείς κι ο ίδιος. Ο Καστελιόν όμως –κι αυτό συνιστά την αιώνια δόξα τού ονόματός του– προτάσσει με άκαμπτη αποφασιστικότητα τα στήθη του, αυτός και μόνον αυτός από όλους αυτούς τους ουμανιστές, ακολουθώντας απαρέγκλιτα το πεπρωμένο του. Με ηρωικό τρόπο τολμά να υψώσει φωνή για τους διωκόμενους ομοϊδεάτες, βάζοντας σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή του. Απαλλαγμένος από κάθε φανατισμό, μολονότι δεχόμενος μόνιμα απειλές από τους φανατικούς, χωρίς ίχνος εμπάθειας, με τολστοϊκά όμως ακλόνητη αποφασιστικότητα, υψώνει σαν λάβαρο τις πεποιθήσεις του για τους σκοτεινούς καιρούς του, διακηρύσσει ότι δεν επιτρέπεται να επιβάλλεται σε κανέναν άνθρωπο η όποια κοσμοθεωρία και καμία αρχή στη γη να διαθέτει εξουσία στη συνείδηση ενός ανθρώπου· και καθώς οι πεποιθήσεις του αυτές δεν διατυπώνονται στο όνομα ενός κόμματος, αλλά αντλούνται από το άφθαρτο πνεύμα του ανθρωπισμού, έχουν αποκτήσει οι σκέψεις καθώς και ορισμένα από τα λόγια του μια μοναδική διαχρονικότητα. Οι πανανθρώπινες και υπερχρονικές ιδέες –ιδίως όταν ένας καλλιτέχνης τους έχει δώσει μορφή– πάντα διατηρούν τη δύναμή τους, και η ομολογία ετούτου εδώ του κόσμου επιβιώνει σε σύγκριση με τις κατ’ ιδίαν δογματικές και επιθετικές [θρησκευτικές] ομολογίες. Φωτεινό παράδειγμα όμως για τις επόμενες γενιές θα αποτελεί, σε ηθικό προπαντός επίπεδο, το απαράμιλλο θάρρος τού λησμονημένου αυτού άνδρα. Γιατί όταν ο Καστελιόν, εις πείσμα όλων των θεολόγων του κόσμου, χαρακτηρίζει την καταδίκη και εκτέλεση του Σερβέ από τον Καλβίνο δολοφονία ενός αθώου, όταν αντιπαραθέτει σε όλα τα σοφίσματα του Καλβίνου την αθάνατη ρήση: «Το κάψιμο ενός ανθρώπου στην πυρά δεν σημαίνει την υπεράσπιση μιας διδασκαλίας, αλλά τη δολοφονία ενός ανθρώπου», όταν διακηρύσσει στο μανιφέστο της ανεξιθρησκίας άπαξ διά παντός το δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης (πολύ πριν από τον Λοκ, τον Χιουμ, τον Βολταίρο, και με τρόπο πολύ πιο μεγαλειώδη απ’ αυτούς), τότε βάζει για χάρη των πεποιθήσεών του τη ζωή του σε κίνδυνο. Όχι, ας μην επιχειρήσει κανείς να συγκρίνει τη δικαστική δολοφονία τού Μιχαήλ Σερβέ με τις χίλιες φορές πιο ονομαστές υποθέσεις, κατά τις οποίες ο Βολταίρος ύψωσε φωνή διαμαρτυρίας για χάρη του Καλάς και ο Ζολά για χάρη του Ντρέυφους – οι στάσεις των δύο αυτών πνευματικών ανθρώπων απέχουν πολύ από το να συγκριθούν σε ηθικό μεγαλείο με την δική του πράξη. Όταν ο Βολταίρος ξεσηκώνεται στο πλευρό του Καλάς, ζει σε έναν αιώνα κατά τον οποίο ο ουμανισμός έχει κάνει σοβαρά βήματα προόδου· επιπροσθέτως ο μεγάλος συγγραφέας διαθέτει την προστασία βασιλέων και ηγεμόνων. Αντίστοιχα έχει ο Εμίλ Ζολά στο πλευρό του, σαν μια αόρατη στρατιά, τον θαυμασμό ολόκληρης της Ευρώπης, ολόκληρου του κόσμου. Και οι δύο βάζουν με τη στάση τους σε κίνδυνο τη φήμη και τη βολή τους για χάρη μια ξένης μοίρας, όχι όμως –και αυτή η διαφορά είναι αποφασιστική– και την ίδια τη ζωή τους όπως ο Σεβαστιανός Καστελιόν, ο οποίος με τον αγώνα του για τον άνθρωπο ένιωσε στο πετσί του την απανθρωπιά του αιώνα του σε όλη τη δολοφονική της μανία. Στο ακέραιο και μέχρι την τελευταία ικμάδα των δυνάμεών του πλήρωσε ο Σεβαστιανός Καστελιόν το τίμημα του ηθικού ηρωισμού του. Είναι πραγματικά συγκλονιστικό το πώς ο κήρυκας αυτός της μη-βίας, ο άνθρωπος που δεν εννοούσε να χρησιμοποιήσει άλλο όπλο εκτός από το πνεύμα, φιμώθηκε και στραγγαλίστηκε από την ωμή βία. Ξανά και ξανά μας έχει φανερώσει η Ιστορία τη ματαιότητα του αγώνα που κηρύσσει ένα άτομο, με μόνο του σύμμαχο το ηθικό δίκιο, ενάντια σε κλειστούς μηχανισμούς. Από τη στιγμή που θα καταφέρει ένα δόγμα να κυριεύσει τον κρατικό μηχανισμό και όλα του τα όργανα καταπίεσης, ενεργοποιεί χωρίς δεύτερη σκέψη την τρομοκρατία· σ’ αυτόν που αμφισβητεί την παντοδυναμία του, ο λόγος στραγγαλίζεται μέσα στο λαρύγγι του, και τις περισσότερες φορές στραγγαλίζεται και το λαρύγγι του το ίδιο. Ο Καλβίνος δεν απάντησε ποτέ σοβαρά στον Καστελιόν· προτίμησε να καταπνίξει τη φωνή του. Τα βιβλία του σκίζονται, απαγορεύονται, καίγονται, κατάσχονται, με πολιτικό εκβιασμό εκδίδεται στο γειτονικό καντόνι απόφαση η οποία του απαγορεύει να γράφει, και από τη στιγμή που δεν μπορεί πια να απαντήσει, να διορθώσει ανακρίβειες, πέφτουν πάνω του με φοβερές συκοφαντίες οι λακέδες τού Καλβίνου: δεν πρόκειται πια για μάχη, αλλά για βιασμό ενός ανυπεράσπιστου ανθρώπου. Γιατί ο Καστελιόν δεν μπορεί να μιλήσει, δεν μπορεί να γράψει, βουβά μένουν τα γραπτά του στο συρτάρι, ενώ ο Καλβίνος διαθέτει τα τυπογραφεία και τον άμβωνα, τις πανεπιστημιακές έδρες και τις συνόδους, ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό, και όλα αυτά τα χρησιμοποιεί ανενδοίαστα· κάθε βήμα τού Καστελιόν παρακολουθείται, σπιούνοι κρυφακούν την κάθε του λέξη, οι επιστολές του κατακρατούνται – δεν είναι δα και κανένα θαύμα το γεγονός ότι μια τέτοια πολυκέφαλη οργάνωση κατατροπώνει έναν μεμονωμένο άνθρωπο· ο πρόωρος θάνατος και μόνο αυτός είναι που έσωσε τον Καστελιόν από την εξορία και την πυρά. Ούτε όμως και μπροστά στο άψυχο κορμί του υποστέλλουν τη σημαία του φρενιασμένου μίσους οι θριαμβευτές δογματικοί. Ακόμη και στον λάκκο του μέσα ρίχνουν, σαν ασβέστη καυστικό, κατηγόριες και συκοφαντίες και σκορπίζουν στάχτες πάνω στο όνομά του· η μνήμη αυτού του μοναδικού ανθρώπου, που δεν αντιτίθεται απλώς στη δικτατορία τού Καλβίνου, αλλά γενικά στην έννοια κάθε πνευματικής δικτατορίας, πρέπει να σβηστεί για πάντα. Και σχεδόν τα κατάφερε η ακραία αυτή βία ενάντια στο ανίσχυρο άτομο: δεν στραγγάλισε μόνο την επίδραση του μεγάλου αυτού ανθρωπιστή στην εποχή του η μεθοδική εκείνη καταπίεση, αλλά και για πολλά χρόνια και την υστεροφημία του· ακόμη και σήμερα δεν θα αισθανθεί ένας διανοούμενος ντροπή, αν δεν έχει διαβάσει ποτέ, δεν έχει ακούσει το όνομα του Καστελιόν. Γιατί πώς να τον γνωρίζουν όταν για δεκαετίες και εκατονταετίες έχει απαγορευθεί η εκτύπωση των σημαντικότερων έργων του! Κανείς τυπογράφος δεν τολμά επί Καλβίνου να τα εκδώσει, και όταν κυκλοφορούν πολύ μετά τον θάνατό του, είναι πλέον πολύ αργά για να δρέψουν τις δάφνες που τους αρμόζει. Στο μεταξύ κάποιοι έχουν υιοθετήσει τις ιδέες του Καστελιόν, με διαφορετικά ονόματα συνεχίζεται ο αγώνας, ο άνθρωπος όμως που σήκωσε όλο του το βάρος περνά σχεδόν απαρατήρητος. Ορισμένοι άνθρωποι είναι καταδικασμένοι να ζουν στη σκιά, να πεθαίνουν στο σκοτάδι – επίγονοι έχουν οικειοποιηθεί τη δόξα που ανήκει στον Σεβαστιανό Καστελιόν. Και σήμερα ακόμη συναντά κανείς σε κάθε σχολικό βιβλίο την εσφαλμένη θέση ότι ο Χιουμ και ο Λοκ είναι οι πρώτοι που διακήρυξαν την ιδέα της ανεξιθρησκίας στην Ευρώπη, λες και η Περί αιρετικών πραγματεία τού Καστελιόν δεν έχει ποτέ γραφεί, δεν έχει ποτέ τυπωθεί. Έχει ξεχαστεί το ηθικό του μεγαλείο, ο αγώνας του για τον Σερβέ, έχει ξεχαστεί ο πόλεμος κατά του Καλβίνου –«του κουνουπιού κατά του ελέφαντα»–, έχουν ξεχαστεί τα έργα του. Ένα ημιτελές πορτρέτο στην ολλανδική έκδοση των έργων του, μερικά χειρόγραφα σε ελβετικές και ολλανδικές βιβλιοθήκες, κάποια ευχαριστήρια λόγια μαθητών του, αυτά είναι όλα κι όλα που έχουν απομείνει από τον άνδρα εκείνον, που οι σύγχρονοί του με ένα στόμα τίμησαν όχι μόνο ως έναν από τους πιο καλλιεργημένους ανθρώπους του αιώνα του, αλλά και από τους ευγενέστερους. – Πόση ευγνωμοσύνη χρωστούμε ακόμη σ’ αυτόν τον λησμονημένο! Και πόση αδικία σε βάρος του έχουμε να επανορθώσουμε! Γιατί η Ιστορία δεν έχει τον χρόνο που χρειάζεται για να αποδώσει δικαιοσύνη. Σαν ένας ψυχρός χρονικογράφος απαριθμεί απλώς τις επιτυχίες, σπάνια όμως αξιολογεί με ηθικά κριτήρια. Η ματιά της πέφτει στους νικητές, τους νικημένους τους αφήνει στη σκιά· αυτοί οι «άγνωστοι στρατιώτες» παραχώνονται βιαστικά στον λάκκο της μεγάλης λήθης, nulla crux, nulla corona, κανένας σταυρός, κανένα στεφάνι δεν αναλαμβάνει να τιμήσει την αφανή, καθότι μάταιη θυσία τους. Όμως στην πραγματικότητα κανένα εγχείρημα που έχει γεννηθεί από καθαρή πεποίθηση δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί μάταιο, καμιά ηθική μάχη δεν χάνεται ποτέ ολοκληρωτικά κάπου στις εσχατιές τού σύμπαντος. Ακόμη και νικημένοι, όλοι αυτοί που κυνήγησαν πρόωρα ένα διαχρονικό ιδανικό έχουν επιτελέσει το πολύτιμο έργο τους· γιατί μόνο όταν δημιουργεί μάρτυρες βαθιά πεπεισμένους για την αλήθεια της, ανθρώπους που ζουν και πεθαίνουν γι’ αυτήν, μπορεί μια ιδέα να πάρει σάρκα και οστά. Από τη σκοπιά του Πνεύματος οι λέξεις «νίκη» και «ήττα» αποκτούν ένα διαφορετικό νόημα, και γι’ αυτό θα είναι πάντα επιτακτική η ανάγκη να υπάρχουν κάποιοι που θα δείχνουν στον κόσμο, που δεν έχει μάτια παρά μόνο για τα μνημεία των νικητών, ότι πραγματικοί ήρωες της ανθρωπότητας δεν είναι εκείνοι που έχουν στήσει τα πρόσκαιρα βασίλειά τους πάνω σε εκατομμύρια τάφους και τσακισμένες υπάρξεις, αλλά εκείνοι που, χωρίς τη χρήση βίας, υποκύπτουν στη βία, όπως ο Καστελιόν στον αγώνα του εναντίον του Καλβίνου, στον αγώνα για την ελευθερία του Πνεύματος και την οριστική επικράτηση του ανθρωπισμού στη γη. — Μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης [1] Το βιβλίο είχε κυκλοφορήσει και στα ελληνικά την ίδια χρονιά σε μετάφραση Αλέξανδρου Καρρέρ από τις εκδόσεις Γκοβόστη, με τίτλο Καστελιόν και Καλβίνος. [2] Σε μετάφραση Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου. [3] St. Pierre, ο καθεδρικός ναός της Γενεύης. [4] “Κανείς”, “Κανένας” στα λατινικά. [5] “Conscientious objectors”, σύγχρ. αντιρρησίες συνείδησης. [6] John Knox (1513-1572), Σκώτος θεολόγος και συγγραφέας, ηγέτης της προτεσταντικής Μεταρρύθμισης στην πατρίδα του, θεμελιωτής τού Πρεσβυτεριανισμού και της πρεσβυτεριανής Εκκλησίας στη Σκωτία.

Καστελιόν κατά Καλβίνου

Σύνδεση