Ο Καρυωτάκης συνεχίζει να μας αφορά

H ιδιάζουσα περίπτωση του Κ.Γ. Καρυωτάκη στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. 1. Το έναυσμα για το κείμενο αυτό προήλθε από την προηγηθείσα πολύ ενδιαφέρουσα κατάθεση του Δημήτρη Καργιώτη (ARB, τχ. 91, Ιαν. 2018) για τη σημασία των εκδοτικών παραδειγμάτων, αλλά και την ιδιάζουσα περίπτωση του Κ.Γ. Καρυωτάκη στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άλλωστε, αφενός το έργο του Καρυωτάκη παραμένει ένα ανοιχτό πεδίο για τους μελετητές της λογοτεχνίας, αφετέρου η εκδοτική συνδρομή του Δημήτρη Δημηρούλη ως προς αυτό αποτελεί μια καίρια συμβολή. Ο Δημήτρης Δημηρούλης είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου. Εκτός από το πολυετές διδακτικό του έργο στο πεδίο της Ιστορίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας και τις ποικίλες καταθέσεις του σε άρθρα, συνέδρια, βιβλία, έχει σχεδιάσει και πραγματοποιήσει, μεταξύ πολλών άλλων εγχειρημάτων, ένα αξιοσημείωτο εκδοτικό πρόγραμμα: τις φιλολογικές εκδόσεις για το έργο του Διονύσιου Σολωμού (2007), του Ανδρέα Κάλβου (2009), του Κ.Π. Καβάφη (2015) και προσφάτως του Κ.Γ. Καρυωτάκη.[1] Σε κάθε ένα από αυτά τα εκδοτικά εγχειρήματα ο επιμελητής σχολιάζει πτυχές του έργου των ποιητών μέσω των οποίων τόσο ο «ειδικός» όσο και ο λιγότερο «εξασκημένος» αναγνώστης μπορούν να εντοπίσουν τους βασικούς κριτικούς και ερμηνευτικούς πυρήνες για την πληρέστερη κατανόηση αυτών των μορφών της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Το να παρουσιάσει όμως κάποιος έναν ποιητή σαν «αρχείο», σωστά κατανεμημένο, οργανωμένο και σχολιασμένο δεν αποτελεί απλό ζήτημα. Σε κάθε μία από τις περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν σκιαγραφείται το πολιτισμικό πεδίο μιας ολόκληρης εποχής μαζί με την παρουσίαση του συγκεκριμένου υλικού: χρονότοπος, συμβάντα, ιστορική στιγμή, κυρίαρχες τεχνικές της γραφής, τάσεις (συλλογικές και ατομικές), θεσμοί, κοινότητες, ομάδες. Όπως έχει αναφέρει ήδη ο Δημήτρης Καργιώτης, κάθε έκδοση, ως φιλολογικό διάβημα, ασχολείται και απαντάει στο ερώτημα «τι είναι έργο», «τι περιλαμβάνει και τι αποκλείει, πού αρχίζει και πού τελειώνει, πώς συγκροτείται, με ποιους κανόνες και πότε μπορεί ή πρέπει να εκδίδεται».[2] Κάθε έκδοση αποτελεί επίσης συγκεκριμένη κριτική κατάθεση η οποία προϋποθέτει (σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον και με άμεσο ή έμμεσο τρόπο) ιδεολογική πλαισίωση και ερμηνευτική θέαση. Τείνω να πιστεύω ότι υπάρχει ισχυρή αντίσταση στον χώρο της νεοελληνικής φιλολογίας για τα εκδοτικά εγχειρήματα, ίσως διότι έχουμε πειστεί ότι κάθε έκδοση οφείλει να αποτελεί το οριστικό «κλείσιμο» ενός έργου ή ότι παλαιότερες εκδοτικές εργασίες έχουν περάσει στη σφαίρα του αξεπέραστου. Ωστόσο, η φιλολογία χρειάζεται την αναθεωρητική ματιά, ιδιαιτέρως μελετητών με μεγάλη εμπειρία στον χώρο, κυρίως σε ό,τι αφορά το έργο μειζόνων μορφών της, για να μπορεί να τοποθετείται εκ νέου ως φορέας συνδιαμόρφωσης απέναντι στα εκάστοτε ιστορικά, κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα. Το εκδοτικό εγχείρημα του Δημήτρη Δημηρούλη, λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά τα ζητήματα, αποτελεί μια σημαντική εργασία για το καρυωτακικό έργο· παρουσιάζει το έργο στην ιστορική στιγμή του, χτίζει πάνω σε ό,τι έχει ήδη παρουσιαστεί από την παλαιότερη εκδοτική παράδοση, αλλά διαφοροποιείται στο εξής: με αφετηρία μια στέρεη ιστορικοφιλολογική εξέταση και ανάλυση ακολουθεί τη δική του ερμηνευτική στρατηγική, οργανώνει την παρουσίαση του έργου με τέτοιο τρόπο ώστε να μην περιορίζει τη στόχευσή του στον ειδικό αναγνώστη αλλά να τη διευρύνει αναζωογονώντας το ενδιαφέρον του ευρύτερου κοινού, διαβάζει το έργο και την εποχή του με τους όρους της θεωρίας και κοινωνιολογίας της λογοτεχνίας και απαντάει σε γόνιμους προβληματισμούς, ανασκευάζοντας κάποιους ανθεκτικούς μύθους της κριτικής. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο επιμελητής, προσφέρει «διαθέσιμο προς πάσα χρήση το έργο του [ποιητή], όπως δημοσιεύτηκε στην εποχή του» (σ. 126). 2. [Τι σημαίνει ο Καρυωτάκης για τη νεοελληνική λογοτεχνία και γιατί συνεχίζει να μας αφορά;] Προφανώς πάρα πολλά, αν κρίνει κανείς και από το Παράρτημα με τίτλο «Κρίσεις για το έργο του (1921-1974)» που περιλαμβάνεται στην έκδοση Δημηρούλη (σ. 499-714). Το τμήμα αυτό της έκδοσης είναι ιδιαιτέρως χρήσιμο καθώς συγκεντρώνει αρκετές από τις πιο γνωστές και πιο ουσιαστικές αξιολογήσεις του έργου του ποιητή που δίνουν τη δυνατότητα να αντιληφθεί κανείς τη δραστικότητά του. Είναι ένα έργο που προσλαμβάνεται και παρουσιάζεται θετικά από τον Τέλλο Άγρα, βασικό υποστηρικτή του Καρυωτάκη, ο οποίος ορίζει την ποίησή του ως «αντιπροσωπευτική της εποχής, άρτια, πολιτισμένη» (σ. 515), «αρίστη υπό έποψιν μορφής» και τον ίδιο ως μεγάλο ποιητή για τον οποίο ζωή και τέχνη γίνονται ένα (σ. 525), αλλά και ποιητή που κατάφερε να μεταφέρει τον ορίζοντα της γαλλικής ποίησης του κλαυσίγελου στο νεοελληνικό πεδίο (σ. 540). Ιδιαιτέρως, για τη συλλογή Ελεγεία και Σάτιρες σημειώνει τη σύνδεση της μορφής και του περιεχομένου καθώς και τον αντίκτυπο του περιεχομένου στη στιχουργία του (σ. 553-554). Τονίζει, βεβαίως, αυτό που έγινε από τα βασικά αξιολογικά χαρακτηριστικά παράθεσης για το έργο του στη νεοελληνική κριτική: «[…] αν δεν έγραψε σε vers libre, έγραψε όμως τον vers libéré ο Καρυωτάκης μ’ ελευθεριότητες που δεν είχε αποτολμήσει κανείς στη νεοελληνική ποίηση» (σ. 554). Το κείμενο αυτό του Άγρα ορθώς «εξακολουθεί να είναι αναντικατάστατο, καθόσον συνιστά μια από τις διεισδυτικότερες προσεγγίσεις του ποιητή», όπως επισημαίνει ο επιμελητής (σ. 501). Είναι το κείμενο με το οποίο αναλύεται σε βάθος, με παραδειγματικό τρόπο, το ιδιαίτερο στίγμα της ποιητικής του. Το έργο του Καρυωτάκη σχολιάζει θετικά και ο Κλέων Παράσχος, θεωρώντας τον ποιητή «ανεξάρτητον από την παλαμική επίδρασιν» (σ. 566) (κρίνοντας τα Νηπενθή), ενώ για το Ελεγεία και Σάτιρες ευστόχως σημειώνει τον σαρκαστικό τρόπο με τον οποίο η ποιητική φωνή αντιμετωπίζει ακόμα και όσα στοιχεία μπορούν να θεωρηθούν παρηγοριά στην αναμέτρηση με το νόημα του βίου (σ. 571). Στο Παράρτημα αυτό εντάσσονται, επίσης, και η αρνητική κριτική του συγκαιρινού του, Βασίλη Ρώτα, αλλά και όλο το πλέγμα των αρνητικών κριτικών της Γενιάς του 1930, οι θετικές αποτιμήσεις από τον Τίμο Μαλάνο και τον Γιώργο Κοτζιούλα, αλλά και μεταγενέστερα κείμενα των Ζήσιμου Λορεντζάτου και Βύρωνα Λεοντάρη. Η συμπερίληψη όλων αυτών των κειμένων καταφέρνει να μεταδώσει, πράγματι, τον ορίζοντα της πρόσληψης του έργου του, τη σημασία του στο πεδίο της τέχνης και των ιδεών και το εκτόπισμα του ποιητικού του ίχνους. Τόσο οι θετικές όσο και οι επιφυλακτικές ή λιγότερο θετικές αποτιμήσεις, δηλώνουν τη σημασία ενός έργου διαρκώς παρόντος και δραστικού, το οποίο συνεχίζει να αποσταθεροποιεί τις βεβαιότητες για την αξία της τέχνης και του οποίου η πρόσληψη παραμένει ενεργή. Ένα από τα στοιχεία που αναδεικνύει η εισαγωγή του Δημηρούλη είναι το ζήτημα της γλώσσας του Καρυωτάκη, τη στάση δηλαδή που κράτησε απέναντι στο Γλωσσικό Ζήτημα και το κίνημα του δημοτικισμού ευρύτερα και τον τρόπο που γίνεται διακριτή στη στιχουργία του. Ο Καρυωτάκης επικρίθηκε, μεταξύ άλλων, για την «ανάμιξη» της δημοτικής με την καθαρεύουσα αλλά και για μια γενικότερη γλωσσική ακαταστασία (τα βέλη του Σεφέρη ήταν πολύ σαφή στις Δοκιμές Α΄ (σ. 97, 431) και Β΄ (σ. 362).[3] Ο Δημηρούλης επισημαίνει, ωστόσο, ότι ο Καρυωτάκης υπήρξε συνεπής στη χρήση της δημοτικής, κάτι που καθίσταται πρόδηλο κυρίως στις δύο πρώτες ποιητικές συλλογές του, Ο πόνος του ανθρώπου και των πραμάτων και Νηπενθή, ήταν επίσης υποστηρικτής και συνεργάτης του Νουμά, συνεπαρμένος σε έναν βαθμό και από το κήρυγμα του Ψυχάρη ενάντια στην χρήση της καθαρεύουσας στη λογοτεχνία (σ. 125). Όπου δε χρησιμοποίησε στοιχεία της καθαρεύουσας, αυτό έγινε με προγραμματικό τρόπο και όχι τυχαία ή εξακολουθητικά. Η καθαρεύουσα διευκόλυνε να αποδοθεί η πολυγλωσσία της εποχής του, να καταγραφούν τα κλισέ της «αστικής φρασεολογίας», να αποτυπωθεί ρεαλιστικά ή και σατιρικά η γλώσσα της δημοσιοϋπαλληλίας, να αποδομηθεί μια συγκεκριμένη ιδεολογία. Η γλώσσα της ποίησης, σημειώνει ο Δημηρούλης, αναπόφευκτα μεταφέρει την εμπειρία του πραγματικού που περιέχει η ίδια (σ. 88) και με την έννοια αυτή δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη μορφή σαν κάτι εξωτερικό, που περιβάλλει απλώς το όλο ποιητικό σχήμα. Γλώσσα, ύφος και μορφή συνθέτουν (ενορχηστρώνουν) και αναδεικνύουν το νόημα. Η προσπάθεια του Καρυωτάκη ως ποιητή ήταν να ανιχνεύσει τις δυνατότητες μιας καινούριας γλώσσας για να διαχειριστεί την προσωπική και κοινωνική δυσαρμονία, μεταφράζοντας αυτή τη δυσαρμονία στο πεδίο της ποίησης, «στο καταφύγιο που φθονούμε». Ο Δημηρούλης, επισημαίνει, πόσο άδικες ήταν οι παρατηρήσεις του Σεφέρη για τον Καρυωτάκη, στον οποίο δεν αναγνώρισε ούτε το ιδιαίτερο ποιητικό του ύφος, αλλά και πόσο ελλιπής παραμένει η αντίληψη που εξομοιώνει τη μορφή με τη στιχουργία, σχολιάζοντας αναλυτικά τις πειραματικές προτάσεις του ποιητή και σ’ αυτόν τον τομέα (τη στιχουργία) –κάτι που διέκριναν, άλλωστε, τόσο ο Τέλλος Άγρας, όσο και ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, ο οποίος αντιτάχθηκε στη σεφερική κριτική. Η καρυωτακική χρήση της γλώσσας και της στιχουργίας δημιούργησε μιαν ανατρεπτική μορφή καθώς η ποίηση αξιώνει όχι μόνο την ομοιογένεια και τη συνέπεια, αλλά και την ιδιαιτερότητα και την παρατυπία. Ο Καρυωτάκης σχημάτισε έναν ποιητικό λόγο που ξέφυγε από την παλαμική επίδραση και αντιπαρατέθηκε στην αισιοδοξία της ποιητικής Γενιάς του 1880, συνομιλώντας πολύτροπα και εντατικά με την παράδοση των καταραμένων ποιητών του 19ου αιώνα· πρωτίστως με την μπωντλερική μελαγχολία.[4] Το έργο του παρακολούθησε τις κοινωνικές ‘στιγμές’ της εποχής του, αλλά δεν στήθηκε απλώς ως σχόλιο απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα –θα ήταν πολύ απλουστευτικό να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο∙ κατανόησε την παράδοση, και για τον λόγο αυτό κατάφερε να την υπονομεύσει, δημιουργώντας μια ‘ρωγμή’ στο σώμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αυτή η ρωγμή είναι το σημείο όπου η σύγχρονή μας κριτική βλέπει να διανοίγεται μια νέα περιοχή, η περιοχή του ελληνικού μοντερνισμού (αυτού του γνώριμου αγνώστου). Έτσι όμως ο εκτοπισμός του Καρυωτάκη ήταν αναμενόμενος από τη Γενιά του 1930 και όχι μόνο λόγω του γλωσσικού ιδιώματος. Ο Καρυωτάκης ήταν ένας ισχυρός παίκτης, με ιδιαίτερο λόγο και τεχνική και δεν μπορούσε να παραμείνει αλώβητος από τα βέλη της κριτικής της. Οι τεχνικές και το ύφος του επικρίθηκαν, ενώ η συνεχιζόμενη συζήτηση για τους ‘μιμητές’ του, κάτω από το πρίσμα της έννοιας «καρυωτακισμός» και με πρόσχημα την αρνητική επίδρασή του στους νέους, στόχευε, προφανώς, τον ίδιο.[5] Το καρυωτακικό έργο ορίζει μια περιοχή που υποστασιοποιεί την κρίση τού «εγώ», διεξάγοντας μια ιδεολογική μάχη στο πεδίο της γραφής. Aν το διαβάσουμε με τους όρους της θεωρίας του Ντερριντά, θα σημειώσουμε ότι φαίνεται να αμφισβητεί την καταλληλότητα της ίδιας της γλώσσας ως μέσου μεταφοράς νοημάτων· το σώμα του έργου είναι σαν ένα κείμενο με ενδείξεις κενών, ρήξεων, ρωγμών, καθώς και με ασυνέχειες (στιχουργικές, νοηματικές, γλωσσικές) – ό,τι δηλώνει μέσα στο σύμπαν αυτό αλλά και ό,τι δεν λέει, παρά τις αντίθετες αναγνωστικές και κριτικές προσδοκίες, αποτελούν τα σήματα της πάλης με τη γλώσσα, με τον εαυτό.[6] Ο «καρυωτακισμός» από την άλλη συγκροτήθηκε ως αντίδραση απέναντι σ’ αυτό το έργο της ρήξης με τον εαυτό, την ιστορική στιγμή και την παράδοση. Είχε στόχο την υπονόμευση της ανατρεπτικής του δημιουργίας. Όταν η ποιητική φωνή-γραφή δηλώνει την αναπόφευκτη φθορά της φυσικής παρουσίας (βλ. για παράδειγμα το ποίημα «Δικαίωσις»), ο καρυωτακισμός ως μομφή τείνει να επαναφέρει την παρουσία κανονικοποιώντας τη με αρνητικό πρόσημο. ΔΙΚΑΙΩΣΙΣ Τότε λοιπόν ἀδέσποτο θ’ ἀφίσω νά βουΐζη τό Τραγούδι ἀπάνωθέ μου. Τά χάχανα τοῦ κόσμου, καί τοῦ ἀνέμου τό σφύριγμα, θά τοῦ κρατοῦν τόν ἴσο. Θά ξαπλωθῶ, τά μάτια μου θά κλείσω, καί ὁ ἴδιος θά γελῶ καθώς ποτέ μου. «Καληνύχτα, τό φῶς χαιρέτισέ μου» θά πῶ στόν τελευταῖο πού θ’ ἀντικρύσω. Ὅταν ἀργά θά παίρνουμε τό δρόμο, ἡ παρουσία μου κάπως θά βαραίνη ‒πρώτη φορά‒ σέ τέσσερων τόν ὦμο. Ὕστερα, καί τοῦ βίου μου τήν προσπάθεια ἀμείβοντας, τό φτιάρι θά μέ ραίνη ὡραῖα ὡραῖα μέ χῶμα καί μέ ἀγκάθια. (σ. 329) Η κριτική της Γενιάς του 1930 εργαλειοποιήθηκε και πέρασε ως φυσική αντίδραση στις φιλολογικές μελέτες. Ωστόσο, και παρά το νοσογόνο φάσμα του καρυωτακισμού, το ποιητικό έργο είχε δείξει ήδη τον δρόμο προς τον μοντερνισμό στο πεδίο της αυτοαναφορικότητας, «κοιτάζοντας ειρωνικά τον καθρέφτη της ίδιας της τέχνης του, δηλαδή τον καθρέφτη της υπόστασής του, και χωρίς δισταγμό ενσωματώνοντας στη μελαγχολία του τον χλευασμό των μελλοντικών αναγνωστών του» (σ. 76), με τρόπο κατ’ ουσίαν παραπλήσιο με την αυτοσυνειδησία του Καβάφη για τη μελλοντική δραστικότητα της δικής του ποίησης. 3. [Τι διεκδικεί να πετύχει η παρούσα έκδοση] Η παρούσα, καλαίσθητη έκδοση από τον οίκο Gutenberg, περιλαμβάνει μια εκτενή εισαγωγή που συμπληρώνεται από το χρονολόγιο της ζωής του ποιητή, ποιήματα των τριών ποιητικών συλλογών του καθώς και ποιήματα που δεν συμπεριλήφθηκαν στις συλλογές αυτές, και πεζά κείμενά του. Όλα τα ποιήματα και πεζά αναδημοσιεύονται κατά τον πιστότερο δυνατό τρόπο καθώς είναι μέλημα του επιμελητή να αποτυπωθεί σ’ αυτή την έκδοση το έργο όπως είχε εμφανιστεί στην ιστορική στιγμή του, θεωρώντας ότι η ορθογραφία δεν αποτελεί απλώς φορμαλιστικό εργαλείο αλλά εφόδιο ερμηνείας (σ. 126). Επιπροσθέτως, υπάρχει ένα εκτενές Παράρτημα στο οποίο ανθολογούνται κρίσεις για το έργο του Καρυωτάκη, αλλά και όλες οι επιστολές του ίδιου προς ομοτέχνους, φίλους και οικείους, ενδεικτική βιβλιογραφία και ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό. Η έκδοση δεν καθιστά περιττές τις προηγούμενες εκδόσεις, έρχεται να συμπληρώσει όμως τις καρυωτακικές μελέτες τοποθετώντας «τη γραφή του ποιητή εντός της ιστορικής προοπτικής και της κριτικής διεκδίκησης» (σ. 12). Βοηθάει να δούμε πέρα από το δείγμα που εμφανίζεται στην εκπαίδευση για τον ποιητή και το έργο του, τη σημασία της συμβολής του. Διερευνά και αναλύει τη σχέση της αυτοκτονίας με την ποιητική πράξη με τρόπο ουσιαστικό, αποφεύγοντας τις κοινοτοπίες. Αναλύει το ποιητικό παράδειγμα ως πράξη διαφοράς, ερμηνεύοντας έτσι την αντοχή της τέχνης και της ‘παρουσίας’ του στο αναγνωστικό κοινό διαφορετικών εποχών. Τέλος, προτείνει μια φιλολογική πρακτική που δεν αποστασιοποιείται από την ιδεολογική της κατεύθυνση, συγκροτώντας μια νέα ερμηνευτική πρόταση στο πλαίσιο του διαχρονικού ερωτήματος για κάθε ποιητή, την ανάκτηση δηλαδή του έργου για τις ανάγκες της κάθε εποχής. [1] Δημήτρης Δημηρούλης (επιμ.), Κ.Γ. Καρυωτάκης: Ποιήματα και Πεζά, Gutenberg, Αθήνα 2017. Στο εξής όλες οι αναφορές στο βιβλίο θα δίνουν μόνο τη σχετική σελίδα ή σελίδες. [2] Δημήτρης Καργιώτης, «Ο Καρυωτάκης ως μορφή και ως συνεκδοχή», Athens Review of Books, τχ. 91, Ιανουάριος 2018, σ. 8-11. [3] Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, τόμ. Α΄ και Β΄, Ίκαρος, Αθήνα 1974. [4] Η σχέση με τον Μπωντλέρ είναι πολύ ουσιαστική όπως αποδεικνύεται και από τις μεταφράσεις του. Ο Δημηρούλης σκιαγραφεί αυτές τις συστοιχίες με πολύ σαφή τρόπο στις σελίδες της εισαγωγής, σ. 69-74. [5] Κι όμως, όπως έγραψε ο Λεοντάρης, «με όλους τους μηχανισμούς της, η νεοελληνική λογοτεχνία δεν κατόρθωσε να τον εντάξει (δηλαδή να τον αφανίσει) θετικά ή αρνητικά στο σύστημα αξιών της. […] Κάθε φορά που η ελληνική ποίηση απελπίζεται, δηλαδή κάθε φορά που γίνεται ποίηση, ο Καρυωτάκης είναι εξακολουθητικά παρών» (σ. 707). [6] Βλ. Ζακ Ντερριντά, Περί Γραμματολογίας, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Γνώση, Αθήνα 1990.

Ο Καρυωτάκης συνεχίζει να μας αφορά

Σύνδεση