Homo sovieticus ridens

Το χιούμορ είναι τόσο οικουμενικό όσο και το ανθρώπινο γένος και τόσο ποικίλο όσο και η ανθρώπινη υπόσταση. Η πίπα του Στάλιν και άλλα (αντι)σοβιετικά ανέκδοτα. Εισαγωγή, ανθολόγηση, απόδοση: Γιώργος Τσακνιάς, Κίχλη, Αθήνα 2017, σελ. 216 Στον γνωστό πολιτικο-φιλοσοφικό λίβελό του Zniewolony umysł (Η αιχμάλωτη σκέψη, 1953), ο μέλλων νομπελίστας Τσέσλαβ Μίλος (τότε άρτι αυτομολήσας στην Δύση) κατέγραφε τον άψογο αριστοτέλειο συλλογισμό τού, ελέω ΚΚ, Πατριάρχη της Ρουμανίας, Ιουστινιανού Μαρίνα, που είχε ως εξής: «Ο Χριστός είναι ο Νέος Άνθρωπος. Ο Νέος Άνθρωπος είναι ο σοβιετικός άνθρωπος. Άρα ο Χριστός είναι σοβιετικός». Η βαθυστόχαστη ρήση του Μακαριωτάτου πρέπει να σόκαρε τους αντιπάλους, αλλά και ουκ ολίγους οπαδούς της Σοβιετίας, για τον ίδιον ακριβώς λόγο: προσέδιδε θρησκευτική διάσταση σε μια ριζικά αθεϊστική ιδεολογία. Πλην όμως, με την πάροδο του χρόνου, το αρχικό σοκ υποχώρησε και την θέση του πήρε η αίσθηση του κωμικού. Κυρίως δε μετά το 1990, το κάλεσμα για αναγνώριση χριστόμορφων ιδιοτήτων στις λεγεώνες από μαφιόζους και πόρνες με προέλευση από χώρες του πάλαι ποτέ «παραπετάσματος» ακούγεται πλέον σαν ανέκδοτο. Όπερ και ήταν άλλωστε, ανέκαθεν και άκοντος του επινοήσαντος αυτού. Επιπλέον, υπό τις σημερινές συνθήκες, το απόφθεγμα επιβεβαιώνει ότι ο Νέος Άνθρωπος όντως υπάρχει και, όταν δεν μοιάζει με τέρας (ή ακόμη και τότε), το ακριβές στίγμα του είναι Homo sovieticus ridens. 1. Τι ωραία που περνάγαμε τον καιρό του Στάλιν! Έφερα στον νου μου τα παραπάνω καθώς ξεφύλλιζα το πρόσφατο απάνθισμα δειγμάτων του χαρακτηριστικού αυτού είδους χιούμορ ‒Η πίπα του Στάλιν και άλλα (αντι)σοβιετικά ανέκδοτα‒, ορμώμενος δε από τις προτροπές φίλων, οι οποίοι δεν παρέλειπαν να προσθέσουν: «Εσύ που τα ’ζησες όλα αυτά θα το ’φχαριστηθείς όσο κανείς άλλος!» Για να μου το συστήνουν τόσο επίμονα, προφανώς και οι ίδιοι θα το είχαν ευχαριστηθεί τα μέγιστα. Τι το ιδιαίτερο, ποιο συγκριτικό πλεονέκτημα περίμεναν λοιπόν να διαθέτει η δική μου απόλαυση έναντι της δικής τους; Μήπως ακριβώς την βιωματική μου σχέση με «όλα αυτά»; (Μάλλον δίκιο είχαν, και γι’ αυτό φοβάμαι πως θα αδικήσω την πολύ καλή δουλειά του Γιώργου Τσακνιά, αφού η παρούσα αναλυτική και ερμηνευτική προσέγγιση αντλεί πρωτίστως από προσωπικές εμπειρίες σχετικά με το ανεκδοτολόγιο και τα συμφραζόμενά του στην εποχή και περιοχή του «(αν)υπαρκτου σοσιαλισμού». Σπεύδω λοιπόν να τον διαβεβαιώσω ότι αποκόμισα πολλά οφέλη από το βιβλίο, κυρίως δε από τον μεστό πρόλογό του, κι ας μη φαίνεται άμεσα σε παραπομπές και παραθέματα.) Αναστοχαζόμενος το όλο θέμα, διαπιστώνω κατ’ αρχάς ότι η αναγνωστική μου αντίδραση, ως (πρώην;) Νέου Ανθρώπου, σε παρόμοια ανέκδοτα συνοψίζεται και αυτή σε ένα ανέκδοτο: Δυο φίλοι, γεροντάκια πια, κάνουν τη βόλτα τους στο Γκόρκι Παρκ της Μόσχας. Κάθονται σε ένα παγκάκι για να ξαποστάσουν και πιάνουν την κουβέντα: ‒ Αχ, Ιβάν Πετρόβιτς, τι ωραία που περνάγαμε τον καιρό του Στάλιν! ‒ Πας καλά, Βασίλι Νικολάιτς; Ξέχασες τι τραβήξαμε τόσα χρόνια στα γκούλαγκ;! ‒ Τα θυμάμαι και τα παραθυμάμαι, ντορογκόι μοϊ γκολούμπτσικ.[1] Τότε όμως, άμα λάχαινε, έκανα έρωτα ασταμάτητα όλη νύχτα. Τώρα, μετά βίας μια φορά το μήνα... Διακρίνω στην ανά χείρας ιστοριούλα τρεις βασικές παραμέτρους, τόσο των όπου γης ανεκδότων, όσο και της συγκεκριμένης κατηγορίας που μας ενδιαφέρει εδώ. Οι πρώτες δύο άπτονται της δομής και αφορούν την θεματολογία και τις τεχνικές του χιούμορ, αντιστοίχως. Η τρίτη παράμετρος είναι μάλλον συνιστώσα του «ορίζοντα προσδοκίας» στον οποίον υπολογίζει η πρόσληψη των προηγουμένων. Θεματολογία, τεχνική και πρόσληψη· αξίζει να τις δούμε εκ του σύνεγγυς, μία προς μία. 2. Σεξ και πολιτική Το χιούμορ είναι τόσο οικουμενικό όσο και το ανθρώπινο γένος και τόσο ποικίλο όσο και η ανθρώπινη υπόσταση. Γελάμε όπου και οποτεδήποτε, αφού, κατά τον Ραμπελαί, «Ο γέλως είναι το ίδιον του ανθρώπου» (Rire est le propre de l’homme). Δεν γελάμε όμως όλοι με τα ίδια πράγματα, ούτε με τον ίδιο τρόπο, καθώς ο εκάστοτε γέλως συναρτάται προς τις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε πολιτισμού. Στο παραπάνω ανέκδοτο, φέρ’ ειπείν, εντυπωσιάζει το αμάλγαμα αλλά και η υπόκωφη αντιπαλότητα πολιτικής και σεξ. Σ’ αυτό ακριβώς αναγνωρίζουμε ένα από τα πιο χτυπητά χαρακτηριστικά της χιουμοριστικής κουλτούρας του Homo sovieticus ridens. Υπό ομαλές συνθήκες οι σφαίρες των δύο θεμάτων παραμένουν διακριτές, αφού η μία άπτεται της ιδιωτικής και η άλλη της δημόσιας ζωής του ανθρώπου. Στην επικράτεια όμως του ολοκληρωτισμού τα πάντα είναι πολιτική, δηλαδή ασφυκτική πίεση του δημοσίου παράγοντα επί του ιδιωτικού χώρου· τάση της οποίας δεν ήταν δυνατόν να διαφύγει η σεξουαλικότητα, που έγινε και αυτή αντικείμενο διαφόρων «πολιτικών». 2.1. Επί του προκειμένου, όπως και σε πολλούς άλλους τομείς, η σοβιετική εξουσία «κατάφερε» και πάλι να εξοργίσει τους εχθρούς της χωρίς να ικανοποιήσει τους ιδεολογικούς της φίλους και συμμάχους. Συγκεκριμένα, οι ελευθεριάζουσες επαγγελίες της επαναστατικής ουτοπίας, που τόσο πολύ σκανδάλιζαν τους απανταχού συντηρητικούς, ουδέποτε υλοποιήθηκαν. Ο Λένιν ‒ναι μεν ο ίδιος ζούσε σε ημιεπίσημο ménage à trois με την «νόμιμη» Κρούπσκαγια και την ωραία Γαλλίδα Ινές ή Ινέσσα Αρμάν (Inès Armand)‒ έκρινε μικροαστικό το αίτημα για θέσπιση του ελεύθερου έρωτα στην Ρωσία και το απέρριψε εμμέσως πλην σαφώς, διαψεύδοντας έτσι τις σχετικές προσδοκίες των ριζοσπαστριών φεμινιστριών.[2] Κατ’ ουσίαν, το σοβιετικό καθεστώς απεργάστηκε τον αυστηρό έλεγχο του ατίθασου σεξ, στα πλαίσια ενός social engineering με στόχο την κατασκευή του Νέου Ανθρώπου. Ο οποίος θα μεγάλωνε στους κόλπους της «νέας», σοβιετικής οικογένειας, πανομοιότυπης μεν με την παραδοσιακή, αλλά με δύο πρωτοτυπίες. Αφενός, εδώ, ένας πατροπαράδοτος ρωσικός θεσμός αρχίζει να ασκείται και αμφίδρομα: όχι μόνον ο άντρας δέρνει την γυναίκα του, αλλά διόλου σπανίως, και η γυναίκα τον άντρα. Αφετέρου, κάτι το οποίο ούτε στους χειρότερους εφιάλτες τους είχαν διανοηθεί όσοι θορυβήθηκαν για τους υποτιθέμενους κινδύνους που διέτρεχε η οικογένεια από τα υποτιθέμενα έκλυτα ήθη των Μπολσεβίκων. Αντ’ αυτού, οι Μπολσεβίκοι επανέφεραν ένα οικογενειακό σχήμα σχεδόν πουριτανικό, όπου όμως οι δεσμοί αίματος έπρεπε να υποχωρήσουν έναντι των κομματικών. «Όταν μεγαλώσω θα γίνω κι εγώ Μπολσεβίκος». Παιδικό περιοδικό «Μουρζίλκα», Νο 2, 1924. Θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι, τα παιδικά μου χρόνια σε χώρα του «παραπετάσματος», το παράδειγμα προς μίμησιν που μας προέβαλλαν επίμονα ήταν ο σοβιετικός «πιονιέρος» (προσκοπάκι του Κόμματος) Πάβλικ Μορόζωφ, ο οποίος δεν δίστασε να καταγγείλει στην πολιτική αστυνομία (O. Γκε. Πε. Ου.) τον ίδιο τον πατέρα του, για αντεπαναστατική δράση. 2.2. Η τεταμένη σχέση μεταξύ πολιτικής και σεξ εμφανίζεται επομένως ως απόρροια της προαναφερθείσης καταστάσεως, αλλά και ως αντίδραση σ’ αυτήν, καθιστώντας τα σχετικά ανέκδοτα (μίνι) αντιστασιακές πράξεις. Για του λόγου το αληθές θα παραθέσω εν συνεχεία δύο δείγματα, που ο ίδιος τα άκουγα στον τόπο όπου μεγάλωσα. Το πρώτο διέπεται από έναν πικρό κυνισμό και για ήρωα έχει τον πανέξυπνο Μπόμπο που, συχνά, στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, είναι Εβραίος και ακούει στο όνομα Ίτσικ (Itzik εκ του Itzhak). Ερωτηθείς λοιπόν από την δασκάλα ποιοι είναι οι γονείς του, ο Ίτσικ αποκρίνεται τελετουργικά, μαζί με τα υπόλοιπα παιδιά της τάξης, όλα τους γόνοι οικογενειών «νέου» τύπου: «Πατέρας μου ο Στάλιν, μητέρα μου η Πατρίδα». Στο επόμενο καθιερωμένο ερώτημα, «Τι θέλεις να γίνεις όταν μεγαλώσεις;», η απάντησή του ήταν όμως: «Ορφανός». Το δεύτερο, πιο ευτράπελο, απηχεί το γνωστό τραγουδάκι της Μαίριλυν Μονρώ, που το δανείζεται και παραλλάσσει μια κομσομολίστρια ενώ κάνει έρωτα, προκειμένου να καταστήσει σαφές στον εραστή της ότι: «Τι κι αν με πηδάς εσύ, Βανιούσα, η καρδιά μου όμως δεν παύει να ανήκει στο Κόμμα». 3. Ποίηση και λογική του Γέλωτος Η πολιτική και το σεξ, οι αλληλεπιδράσεις και οι αλληλεξαρτήσεις τους δεν είναι τα μόνα θέματα του χιούμορ, ούτε καν του πολιτικού χιούμορ. Το ανέφερα και παραπάνω: ναι μεν το γέλιο είναι οικουμενικό, εντούτοις τα «σενάρια» εντός των οποίων γεννάται και λειτουργεί, δηλαδή τα ανέκδοτα αυτά καθαυτά, ποικίλλουν κατά τόπους, καιρούς και περιστάσεις. Μέσα στην πρωτεϊκή αυτή φαινομενολογία υπάρχει ωστόσο ένας κοινός παρονομαστής: τα ανάλογα τεχνάσματα που ο Γέλως μοιράζεται με την Ποίηση. 3.1. Οποιοσδήποτε έχει εξοικειωθεί, έστω και ελάχιστα, με το οποιοδήποτε ανεκδοτολογικό corpus θα έχει διαπιστώσει ότι τα καλύτερα κομμάτια είναι τα αμετάφραστα, αν και όχι αμετάβατα, όπως τα καλά ποιήματα. Σαν κι αυτά, τα αντίστοιχα ανέκδοτα είναι λεκτικά αντικείμενα μοναδικά κι ανεπανάληπτα, ριζωμένα στα μύχια της οικείας γλώσσας και φτιαγμένα από τα πιο σπάνια, τα λιγότερο αγοραία υλικά της. Ορισμένα ιδιοποιούνται τον έμμετρο λόγο, την ρίμα, την συνήχηση και την παρήχηση· άλλα επιδίδονται σε σημασιολογικά παιγνίδια με συνωνυμίες, ομωνυμίες, πολυσημίες και παρονομασίες, θυμίζοντας την λεγόμενη «γλωσσοκεντρική ποίηση» (language cengtred poetry). Τέτοια λειτουργικά δεδομένα εντοπίζονται στο ακόλουθο αριστούργημα του κύκλου των «εβραϊκών ανεκδότων» (με πολιτικό χρωματισμό): Ο γνωστός μας Ίτσικ –ο πάλαι ποτέ Μπόμπος‒, μεσήλιξ πια, πάει να βρει τον κολλητό του, τον Σλόιμ (Σολομών), και του προτείνει ‒τι άλλο;‒ να στήσουν οι δυο τους ένα «γκεσέφτ» (Geschäft), τουτέστιν μια «μπίζνα» ή κομπίνα. ‒ Ξέρεις, του λέει, μεγάλες ευκαιρίες προσφέρει η Ρωσία για εμπόριο με ποντικέλαιο. ‒ Ποντικέλαιο, απορεί ο άλλος, και δη στη Ρωσία; Κάτι πιο τρελό δεν μπορούσες να σκαρφιστείς; ‒ Καθόλου τρελό· μόλις γύρισα από ταξίδι στη Σοβιετική Ένωση, όπου, στη Μόσχα, είδα εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες να περιμένουν στην ουρά μπροστά από ένα μαγαζί με την ταμπέλα Μάους Όλεουμ. Ή σ’ αυτό το άλλο, με προέλευση την Κούβα, το οποίο αξιοποιεί χιουμοριστικά το γεγονός ότι, στην ισπανική, η λέξη revolución σημαίνει και «στροφή δίσκου» και «επανάσταση»: Σε δισκάδικο της Αβάνας, ένας πελάτης ερωτά τον υπάλληλο: ‒ Έχετε το Morir de amor («Πεθαίνοντας από έρωτα»), με τους αδελφούς Γκονζάλες, σε 45 revoluciones; ‒ Όχι. Έχουμε όμως το Morir de hambre («Πεθαίνοντας απ’ την πείνα»), με τους αδελφούς Κάστρο, σε μία και μόνο revolución. 3.2. Για να μιλήσουμε με γλωσσολογικούς όρους, αμφότερα βασίζονται σε «αντιμεταβολές» (permutations) σημαινομένων, δηλαδή σε αντι- ή υποκαταστάσεις αυτών, με φόντο την ταυτότητα των σημαινόντων. Παρονομασίας βοηθούσης, στο πρώτο ανέκδοτο η διαδικασία εκτείνεται σε διαγλωσσική κλίμακα: μαυσωλείο (ρωσ. мавзолей) / mausoleum à mouse oleum, ενώ στο δεύτερο παραμένει ενδογλωσσική: revolución [στροφή δίσκου] à revolución [πολιτική ανατροπή]. Τέλος, σ’ εκείνο που κατέγραψα στην προηγούμενη παράγραφο, η αντιμεταβολή λαμβάνει χώρα επίσης στο πεδίο του σημαινομένου, αλλά χωρίς εμπλοκή του σημαίνοντος: η σημασία “σεξουαλική ρώμη” εκτοπίζει την “οδύνη” του γκούλαγκ, «πατώντας» στην “νοσταλγία” της νιότης, παρά την χρονική επικάλυψή της με «τον καιρό του Στάλιν». Δεν είναι απορίας άξιον ότι οι ίδιοι μηχανισμοί λειτουργούν και σε ποιητικά συμφραζόμενα. Φέρ’ ειπείν στο καβαφικό Che fece… il gran rifiuto, η σημασία “ηρωικό ήθος” έρχεται να αντικαταστήσει την “αρνητική αξιολόγηση” του «Όχι» από τον Δάντη στην δεδηλωμένη αφετηρία του ποιήματος (όπου διαβάζουμε αυτολεξεί per viltate, δηλαδή “δειλίας ένεκεν”): Ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει. Aν ρωτιούνταν πάλι, όχι θα ξαναέλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει εκείνο τ’ όχι ‒το σωστό‒ εις όλην την ζωή του Όπως με κάθε έμφαση τονίζει ο Ισπανός ποιητής και θεωρητικός Κάρλος Βοουσόνιο,[3] το φαινόμενο εξηγείται κάλλιστα υπό τον όρο να λάβουμε υπ’ όψιν ότι αυτός ακριβώς είναι ο πρώτος τη τάξει «νόμος της ποιήσεως», που οδηγεί στην «εξειδίκευση» (especificación) του νοήματος. 3.3. Είναι ωστόσο δυνατό να διακρίνουμε –και πώς‒ τον κατ’ εξοχήν ποιητικό λόγο από την (ας την πούμε) ποίηση του Γέλωτος; Πάντα κατά τον Βοουσόνιο, η σχετική διαφοροποίηση έχει ως άξονα την αντίθεση «συμφωνίας» (asentimiento) προς «διαφωνία» (disentimiento). Οι ποιητικές αντιμεταβολές αποσπούν την συγκατάθεσή μας επειδή προβάλλουν ένα περιεχόμενο ζωντανό, καθ’ όλα θεμιτό, το οποίο αναφύεται αβίαστα στην ανθρώπινη ψυχή. Αντιθέτως, οι χιουμοριστικές μάς αφήνουν επιφυλακτικούς, αφού παραπέμπουν σε «περιεχόμενα τα οποία ναι μεν υφίστανται στην ψυχή του υποκειμένου, πλην όμως η παρουσία τους δεν νομιμοποιείται». Τα περιεχόμενα αυτού του είδους δημιουργούν την αίσθηση πραγμοποίησης του ανθρώπου, σωματικής ή πνευματικής δυσκαμψίας, λες και έχουμε να κάνουμε με ένα κακοκουρδισμένο ρομπότ. Παρόμοιες παραστάσεις ‒για να θυμηθούμε τον Μπερξόν‒ υποδηλούν συνειρμικά την «υποκατάσταση του ζωντανού από το μηχανικό» (du mécanique plaqué sur le vivant) και, ως εκ τούτου, «βγάζουν» γέλιο. Με μια όμως προϋπόθεση: το κωμικό γίνεται ανεκτό εάν και εφόσον αντιληφθούμε την «λογική» του· ειδεμή, υποβαθμίζεται σε παράλογο και καθίσταται ανεπίδεκτο κάθε ιλαρότητας.[4] Πιο συγκεκριμένα, το φαινόμενο της ομωνυμίας κάνει κατανοητές, άρα κωμικές, την ουρά για «ποντικέλαιο» μπροστά στο Mausoleum και τον λιμό «σε μία και μόνο revolución»· καταστάσεις που όμως θα μας άφηναν παγερά αδιάφορους εάν οι Μοσχοβίτες συνωστίζονταν στην Κόκκινη Πλατεία για... κατσαριδέλαιο, ή ο πελάτης της Αβάνας έψαχνε για έναν δίσκο των 45 (ας πούμε) zafras.[5] 3.4. Η αντίστιξη συμφωνίας / διαφωνίας, καθώς και η, παρόμοιας φύσεως, λογικής / παραλόγου αποτελούν κριτήρια τα οποία ναι μεν ξεχωρίζουν, πλην όμως δεν διαχωρίζουν την ποίηση από το χιούμορ και το χιούμορ από το nonsense. Ό,τι και να λένε οι θεωρητικοί, οι τρεις αυτές σφαίρες, μακράν του να είναι απόλυτα στεγανές η μία προς την άλλη, αφήνουν, απεναντίας, αρκούντως ευρέα περιθώρια για αμοιβαίες οσμώσεις. Ας εξετάσουμε τώρα την πρόσμιξή τους από την σκοπιά του ποιητικού κειμένου. Δειγματοληπτικά θα πλησιάσω το διαβόητο αντισταλινικό «επίγραμμα» το οποίο στοίχισε την ζωή του Ρώσου ποιητή Οσίπ Μάντελσταμ (1891-1938). Αντιγράφω τους πρώτους οκτώ στίχους (σε μετάφραση Χρυσούλας Αργυροπούλου): Ζούμε δίχως να νιώθουμε κάτω απ’ τα πόδια μας τη χώρα, τα λόγια μας στα δέκα βήματα ψυχή δεν τα ακούει τώρα, κι όπου κουβέντα αρχινούν, για του Κρεμλίνου τον βουνίσιο κάτι θα πουν. Χοντρά τα δάχτυλά του, με σκουλήκια μοιάζουν παχιά, σαν βαρίδια οι κουβέντες του ηχούν με σιγουριά. Κατσαριδίσια τα μουστάκια του γελούν, και από τις μπότες του οι λαιμοί λαμποκοπούν.[6] Το ποίημα ανήκει στο είδος της σάτιρας το οποίο συγγενεύει στενά με το χιούμορ ή, εν πάση περιπτώσει, το ενσωματώνει ως μία συνιστώσα εκ των ουκ ων άνευ. Απόδειξη, στο μοιραίο επίγραμμα, η απεικόνιση του Στάλιν με τρόπον ώστε να θυμίζει ένα από τα «πραγμοποιημένα» εκείνα πορτρέτα του Αρτσιμπόλντο, όπου τα στοιχεία της ανθρώπινης φυσιογνωμίας αντικαθίστανται είτε από άλλες, συνήθως υποδεέστερες εκφάνσεις του οργανικού, ή κατευθείαν από αντικείμενα.[7] Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι η σατιρική αυτή εικόνα πληροί τις προϋποθέσεις του κωμικού· πλην όμως, αντί για γέλιο, βγάζει έναν δηκτικό σαρκασμό, στον οποίο δεν χωρά η παραμικρή ανοχή προς τον εικονιζόμενο. Χωρά μόνον ο αποτροπιασμός για την φρίκη που αποπνέει ο αγέλαστος «βουνίσιος του Κρεμλίνου». Με τους ήπιους όρους του θεωρητικού, αυτή είναι μια «διαφωνία» που δεν μπορεί να μη μας βρίσκει σύμφωνους. Για τον Μάντελσταμ το τίμημα του χιούμορ υπήρξε βαρύτατο· θα ανταμειφθούμε όμως εμείς για λογαριασμό του, ως κοινωνοί του ποιητικού μηνύματος. 4. Ο Νέος Άνθρωπος αποχαιρετά εαυτόν Με την τελευταία διαπίστωση έχουμε εισέλθει στον χώρο της πρόσληψης, όπου νομιμοποιείται κάθε μορφή Τέχνης. Νομιμοποίηση της κωμικής είναι, βεβαίως, το γέλιο. Το οποίο ωστόσο, μας διδάσκει το ανέκδοτο με τους δύο «βετεράνους» της Μόσχας, πικρίζει ουκ ολίγον. 4.1. Όπως εξηγεί ο Φρόυντ σε ένα σύντομο αλλά μεστό γραπτό του το οποίο συμπληρώνει παλαιότερες μελέτες για το Witz (“αστείο” ή “ευφυολόγημα”), η ικανοποίηση που αντλεί κανείς από το χιούμορ συνδέεται με την φιλική στάση του Υπερεγώ απέναντι στο Εγώ του χιουμορίστα, στο οποίο εμφυσά μιαν αίσθηση ανωτερότητας που το κάνει άτρωτο στην οδύνη.[8] Εν προκειμένω, λοιπόν, «τι ωραία που περνάγαμε τον καιρό του Στάλιν» σημαίνει ουσιαστικά εις πείσμα του Στάλιν. Οι «ιθαγενείς» της σταλινικής αυτοκρατορίας το ξέραμε άλλωστε ανέκαθεν: το ανέκδοτο είναι η πιο δραστική εκδίκηση των θυμάτων επί των δημίων τους.[9] Όσο για την μελαγχολία –το είπα και παραπάνω‒, είναι εύκολο να αντιληφθούμε ότι οφείλεται στην τόσο ανθρώπινη νοσταλγία για τα νεανικά μας χρόνια. Τα οποία, μάλιστα, όχι μόνον κύλησαν «τον καιρό του Στάλιν», αλλά επιπλέον, φευ, έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί. Η τελευταία πινελιά σ’ αυτόν τον πίνακα είναι η αποστασιοποίηση των νεωτέρων γενεών, που στην βασανισμένη εποχή μας βλέπουν πια «αρχαία» ιστορία. Έτσι λοιπόν οι επιβιώσαντες από το ναυάγιο του κόκκινου Τιτανικού, για την ακρίβεια οι όλο και λιγότεροι εναπομείναντες, εξακολουθούμε να μηρυκάζουμε τα ίδια ανέκδοτα και να τα ανταλλάσσουμε μεταξύ μας εν είδει σημάτων αναγνώρισης. Για παράδειγμα, πριν από μερικά χρόνια, σε κάποια «μάζωξη» Λατινοαμερικανών διανοουμένων και ντόπιων ισπανιστών, είχα συναντήσει μια καθηγήτρια του Τμήματος Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Αβάνας, υπότροφη του Αθήνησι. Η αλήθεια είναι ότι, προτού καν διακρίνω στην φωνή της την ανεπανάληπτη μουσική των ισπανικών της Καραϊβικής, είχα «οσμιστεί» την παρουσία του Νέου Ανθρώπου, και μάλλον κι εκείνη κατάλαβε από πού κρατούσε η σκούφια μου. Μετά το πέρας της εσπερίδας φύγαμε μαζί και καθίσαμε για πολλή ώρα ακόμη σε ένα καφενείο της Πλατείας Κολωνακίου, επιθεωρώντας τα εκατέρωθεν πολιτικά ανέκδοτα. 4.2. Εντούτοις ας μη δραματοποιούμε υπέρ το δέον τα πράγματα. Ο γέλως, έστω και μεταξύ παρομοίων διφορούμενων νοσταλγών, λειτουργεί λυτρωτικά. Γιατί μέσα απ’ το γέλιο ο Νέος Άνθρωπος αποχαιρετά τον εαυτό του, όπως η ίδια η ανθρωπότητα (το είπε και ο Μαρξ) αποχωρίζεται το παρελθόν της γελώντας. Γέλιο βγάζει και αυτή ακόμη η λήθη των νέων, υπό τον όρο να είναι υγιής, δηλαδή να μη δηλώνει τυχόν την ανεύθυνη διάθεση για αμνησία / αμνηστία (όπου εγκυμονεί ο κίνδυνος επανάληψης των εγκλημάτων του Στάλιν και των κλώνων του). Ναι μεν –ευτυχώς για τους ίδιους‒ δεν έζησαν στο δικό τους πετσί την τραγωδία της εποχής μας, οι ευφυέστεροι και ανοιχτόμυαλοι εκπρόσωποι των μετακομμουνιστικών ηλικιακών ομάδων είναι ικανοί να γελάσουν από καρδιάς με την στενοκεφαλιά και τις αγκυλώσεις όσων, βλακωδώς ή εκ του πονηρού, όντως αναπολούν τον «(αν)υπαρκτο σοσιαλισμό». Κατά την άφιξή μου στην Ελλάδα, στα μέσα της δεκαετίας του ’80, με ενοχλούσε σφόδρα το μετεμφυλιακό σύνδρομο της ηρωοποίησης της Αριστεράς που, μαζί και με την παλαιότερη α(δια)νόητη ρωσοφιλία των Νεοελλήνων, «απαγόρευε» κάθε σπόντα κατά του σοβιετικού συστήματος, με κίνδυνο ο «ιερόσυλος» να χαρακτηριστεί φασίστας. Αίφνης όμως, εν μέσω του νοσηρού εκείνου κλίματος, εμφανίστηκε και ένα ελπιδοφόρο σύμπτωμα: ολόκληρος και λίαν επιτυχής κύκλος ανεκδότων «με Κνίτες». Σήμερα, αν και η μόδα τους έχει περάσει[10], χαίρομαι να διαπιστώνω πως το πνεύμα που τα γέννησε παραμένει ενεργό. Χαρακτηριστικά, τις προάλλες, άκουσα από τριαντάρη την ακόλουθη αποστροφή προς το ΚΚΕ: Αφού η Εταιρεία έκλεισε, τι την θέλετε την αντιπροσωπεία; [1] Κατά λέξιν, στα ρωσικά, «αγαπημένο μου πιτσουνάκι»: στοργική προσφώνηση μεταξύ προσφιλών προσώπων (κάτι σαν «πουλάκι μου»). [2] Ανάμεσά τους, ειρήσθω εν παρόδω, συγκαταλέγονταν από επιφανή μέλη της κομματικής ελίτ, όπως η Αλεξάνδρα Κόλονταϊ, και από σκληροπυρηνικές σουφραζέτες, όπως η διαβόητη Σύλβια Πάνκχερστ (Sylvia Pankhurst), έως αυτήν ακόμη την ερωμένη του. Λέγεται μάλιστα ότι, όταν μία εξ αυτών του ανέφερε το γνωστό επιχείρημα ότι το να συνευρεθεί κανείς ερωτικά ήταν τόσο φυσιολογικό όσο να έπινε ένα ποτήρι νερό, ο Λένιν αποκρίθηκε: «Ναι, αλλά εμένα δεν μου αρέσει να πίνω σε ποτήρια απ’ όπου έχουν πιεί και άλλοι». [3] Carlos Bousoño, Teoría de la expresión poética, Gredos, Madrid 1952, 5ª edición 1970. [4] Πβ. Bousoño, ό.π., κεφ. 13ο και 14ο, καθώς επίσης και το εκτενές παράρτημα (Apéndice) που ο συγγραφέας αφιερώνει στον παραλληλισμό της ποίησης με το χιούμορ. [5] Zafra ονομάζεται στην Κούβα η συγκομιδή του σακχαροκάλαμου. Παρεμπιπτόντως η, πανηγυρικώς αναγγελθείσα και παταγωδώς αποτυχημένη, «zafra των 10 εκατομμυρίων» (τόνων), του 1970, έγινε επίσης θέμα πολλών ανεκδότων. (Αλλά αυτό είναι άλλου παπά Βαγγέλιο). [6] Για τους ρωσομαθείς παραθέτω και το πρωτότυπο: Мы живëм, под собою не чуя страны, / Наши речи за десять шагов не слышны, А где хватит на полразговорца, / Там припомнят кремлевского горца. / Его толстые пальцы, как черви, жирны, / И слова, как пудовые гири, верны, / Тараканьи смеются глазища / И сияют его голенища. Το πραγματολογικό υπόβαθρο του ποιήματος σχολιάζει επισταμένα ο Κουβανός συγγραφέας Χοσέ Μανουέλ Πριέτο (José Manuel Prieto), μεταφραστής του Μάντελσταμ στα ισπανικά· πβ. https://goo.gl/h3wc3d. [7] Πβ. αφενός: δάκτυλα à σκουλήκια· μουστάκια à κατσαρίδες, και αφετέρου: λόγια à βαρίδια· πόδια à μπότες (μάλλον «λαιμοί» τους). [8] Πβ. Der Humor (1927). [9] Αυτός είναι ο λόγος που τα καλύτερα δείγματα τέτοιου χιούμορ προέρχονται από ολοκληρωτικά καθεστώτα. Υπό συνθήκες δημοκρατίας, τους φαύλους της εξουσίας τους τιμωρείς με την ψήφο σου. [10] Ελπίζω μόνο να κατεγράφησαν κάπου και από κάποιους τουλάχιστο μερικά, τα οποία μου φαίνονται αξιομνημόνευτα. Όπως π.χ. η εξής στιχομυθία: «‒ Ποια ακολουθία της Μεγάλης Εβδομάδας προτιμούν οι Κνίτες; ‒ Τη Μεγάλη Παρασκευή. – Και γιατί; ‒ Επειδή μετά έχει πορεία».

Σύνδεση