Η ηθική της ελευθερίας

Ένα από τα συντομότερα βιβλία του Καντ έμελλε να έχει τη μεγαλύτερη επίδραση στη φιλοσοφία της ηθικής. Ιμμάνουελ Καντ, Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών, μετάφραση, σχόλια, επίμετρο: Κώστας Ανδρουλιδάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2017, σελ. 204 Ένα από τα συντομότερα βιβλία του Καντ έμελλε να έχει τη μεγαλύτερη επίδραση στη φιλοσοφία της ηθικής. Η ίδια η έννοια της ηθικής, όπως ευρέως την κατανοούμε σήμερα, καθώς και ένα σύνολο ιδεών περί αυτονομίας, αυτοσεβασμού και αξιοπρέπειας, έχουν σε μεγάλο βαθμό καθοριστεί από τις αναλύσεις που αναπτύσσονται στην καντιανή μονογραφία. Η αντίληψη ότι το ηθικά ορθό δεν συμπίπτει απαραίτητα με το τι προωθεί την δημοφιλία μας, ότι η έλλογη κριτική είναι ένδειξη σεβασμού μεταξύ συνομιλητών, ότι κανείς πολίτης δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως αναλώσιμο εργαλείο, και ότι η ικανότητα λογοδοσίας συνιστά θεμελιώδες στοιχείο της ταυτότητάς μας, είναι μερικές μόνο από τις ιδέες που αντλούν είτε, ευθέως, την πατρότητα, είτε, εμμέσως, την έμπνευσή τους από τη Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών. Η έμφαση στο τι είναι ορθό ή δέον, εν αντιθέσει με το τι μπορεί να είναι ευχάριστο ή συμφέρον, μπορεί να οδηγήσει στην ερμηνεία της καντιανής θεωρίας ως μία μορφή παραδοσιακής δεοντοκρατίας, κατά την οποία ο νους ενοράται αΐδιους κανόνες συμπεριφοράς, το περιεχόμενο των οποίων περιγράφει το τι είναι πρέπον, και η συμφωνία προς τους οποίους, καθόσον εκφράζει τον ενάρετο χαρακτήρα του δρώντος ατόμου, το καθιστά ηθικά καλό. Η ερμηνεία αυτή όμως είναι πολλαπλώς εσφαλμένη. Καταρχάς η απλή συμφωνία με κάποιους κανόνες δεν συνιστά κριτήριο ηθικότητας, καθώς δεν αρκεί να πράττεις με τρόπο που συμπίπτει με εκείνο που ορίζει η ηθική – πρέπει συνειδητά να τελείς την ορθή πράξη επειδή είναι ορθή: «εκείνο που πρόκειται να είναι ηθικώς αγαθό, δεν αρκεί να είναι σύμφωνο με τον ηθικό νόμο, αλλά θα πρέπει να συμβαίνει χάριν αυτού» [390]. Επιπλέον, το τι καθιστά έναν άνθρωπο ηθικά καλό, δεν είναι η παρουσία ποιοτήτων ψυχικού σθένους ή νοητικής ευστροφίας (ό,τι δηλαδή παραδοσιακά χαρακτηρίζει κάποιον ως φορέα αρετών), καθόσον όλα αυτά μπορούν να ενεργοποιηθούν με τρόπο που υπηρετεί ανήθικους σκοπούς – η ηθική διάσταση αυτών των ποιοτήτων εξαρτάται ουσιαστικά από το αν επικουρούν πράξεις που πηγάζουν από μια καλή θέληση. Άλλωστε, κύριο μέλημα της καντιανής μονογραφίας δεν είναι η περιγραφή του περιεχομένου κανόνων ευπρεπούς συμπεριφοράς (κάτι τέτοιο θα προσέφερε μια εκλαϊκευτική μελέτη περί των Ηθών), ούτε η εκφορά προσταγών αρεταϊκού, πολιτικού, ή νομικού περιεχομένου (κάτι τέτοιο θα διατύπωνε τους «νόμους της ελευθερίας» οι οποίοι αποτελούν το αντικείμενο της Μεταφυσικής των Ηθών). Ο κύριος σκοπός του έργου είναι η ανακάλυψη του τι είναι πραγματικά αυτό που καθιστά μια πράξη ηθικά ορθή: «Η παρούσα Θεμελίωση δεν είναι… τίποτα περισσότερο παρά η αναζήτηση και εξακρίβωση της ανώτατης αρχής της ηθικότητας…» [392]. Η ανακάλυψη της ανώτατης αρχής της ηθικότητας δεν είναι μόνο ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος, καθώς η αποκάλυψη του κριτηρίου της ορθής δράσης θα βελτιώσει την ικανότητά μας να πράττουμε σωστά. Σύμφωνα με τον Καντ, μόνο μια διαυγής θεώρηση της ηθικής –απαλλαγμένη από τον διδακτισμό εύπεπτων παραδειγμάτων‒ μπορεί να εμπνεύσει τους ανθρώπους να δράσουν ηθικά. Εφόσον, μάλιστα, μία πράξη είναι ηθικά ορθή μόνο αν τελείται για τους ορθούς λόγους –αν, δηλαδή, δεν συμβαδίζει απλώς, αλλά πηγάζει από αυτό που ο Καντ αποκαλεί «καθήκον»‒ χρειαζόμαστε μια όσο το δυνατόν σαφέστερη αντίληψη για την αρχή που διέπει την ηθικότητα, και αυτό ακριβώς στοχεύει να παράσχει η θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών. Πώς όμως μπορούμε να γνωρίσουμε τι επιτάσσει ο ηθικός νόμος; Ο Καντ θεωρεί πως η σωστή απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι: «μέσω ενοράσεως». Οι λόγοι που μια τέτοια απάντηση δεν μπορεί να μας ικανοποιεί –ή, τουλάχιστον, που δεν μας ικανοποιεί αν είμαστε καντιανοί‒ είναι πολλοί, αλλά εδώ ας αναφέρω μόνο δύο. Ο πρώτος είναι απλός: η «ενόραση» συνιστά συχνά μια εξωραϊσμένη εκδοχή αυτού που ορθότερα θα ονομάζαμε «προκατάληψη». Ο δεύτερος λόγος είναι ότι ακόμη κι αν διαθέταμε μία ικανότητα θέασης άχρονων οντοτήτων –όπως υποτίθεται ότι είναι οι ηθικοί νόμοι, σύμφωνα με τον ενορασιοκράτη‒ δεν είναι σαφές πώς η θέαση αυτή θα μπορούσε, αφ’ εαυτής, να μας ωθήσει να πράξουμε το ορθό. Ας υποτεθεί ότι ο άχρονος νόμος επιβάλλει, ως διά μαγείας, πάνω μας την δύναμή του, ωθώντας μας να πράξουμε ό,τι ορίζει. Στην περίπτωση αυτή όμως, η έννοια της «πράξης» χάνει το πλήρες νόημά της, καθώς λειτουργούμε ουσιαστικά ως εργαλείο πραγμάτωσης των επιταγών ενός προϋπάρχοντος νόμου που κατευθύνει εξωγενώς τη βούλησή μας – γινόμαστε, δηλαδή, ετερόνομα όντα. Συναφές είναι και το πρόβλημα που προκύπτει αν, εγκαταλείποντας την επίκληση υπερφυσικών, αντικειμενικών ηθικών οντοτήτων, στραφούμε προς τα υποκειμενικά πάθη και τις επιθυμίες ως θεμέλιο της ηθικής. Το ζήτημα εδώ δεν είναι μόνο ότι κάποιοι άνθρωποι κινούνται από επιθυμίες που ελάχιστη σχέση έχουν με την ηθική, ούτε ότι η ποικιλομορφία των παθών (μεταξύ διαφορετικών θρησκευτικών, εθνικών, ιδεολογικών, ή άλλων κοινοτήτων) τα καθιστά ασταθή ή αυθαίρετα ως βάση για τις επιταγές της ηθικής· είναι και το ότι αν εκείνο που αυτομάτως κινεί τη συμπεριφορά ενός ανθρώπου είναι ό,τι τυγχάνει να κυριαρχεί μεταξύ των παθών του, τότε ο άνθρωπος δεν είναι πραγματικά δρων υποκείμενο, υπεύθυνο για τις όποιες θετικές ή τις αρνητικές πράξεις του. Είναι ως εάν ο ρόλος του να περιορίζεται στον εκτελεστή κινήσεων που πηγάζουν από ψυχικές οντότητες (ορμές, πάθη, ανάγκες, επιθυμίες) προς τις οποίες στέκει απλώς ως παθητικός παρατηρητής ή αναδρομικός σχολιαστής. Η καντιανή προσέγγιση μας καλεί να δούμε την ηθική ως το πεδίο δράσης που διανοίγεται στον άνθρωπο όταν πραγματώνει την ελευθερία του ως έλλογο υποκείμενο, πέραν των εξωτερικών καταναγκασμών και των εσωτερικών ψυχαναγκασμών. Η σχέση μεταξύ αυτονομίας, ορθολογικότητας και ηθικής συγκροτεί ίσως τη σημαντικότερη εννοιολογική ανακάλυψη που μας κληροδοτεί το καντιανό πρόγραμμα, συνιστώντας ταυτόχρονα την πηγή πλήθους γρίφων που απασχολούν ακατάπαυστα τη φιλοσοφία, ήδη από την πρώτη έκδοση της μονογραφίας. Δημοσιευμένη το 1785, η Θεμελίωση διατέμνει την περίφημη κριτική δεκαετία του Καντ, η οποία ανοίγει με την Κριτική του καθαρού Λόγου (1781) και ολοκληρώνεται με την Κριτική της κριτικής δύναμης (1790). Λίγα χρόνια μετά την Θεμελίωση θα κυκλοφορήσει ο δεύτερος σταθμός του ώριμου ηθικού στοχασμού του Καντ, η Κριτική του πρακτικού Λόγου (1788), ενώ καθ’ όλη τη δεκαετία θα δουν το φως της δημοσιότητας βραχύτερα έργα κοινωνικού και πολιτικού προβληματισμού, μερικά από τα οποία αποτελούν εμβληματικά κείμενα της ευρωπαϊκής σκέψης – συμπεριλαμβανομένου του άρθρου «Απόκριση στο ερώτημα: τι είναι Διαφωτισμός;» (1784). Η διερεύνηση ηθικών θεμάτων θα κορυφωθεί κάποια χρόνια αργότερα με την παρουσίαση δύο μονογραφιών περί δικαίου, και περί αρετής, που θα εκδοθούν κατόπιν υπό τον κοινό τίτλο της Μεταφυσικής των Ηθών (1797). Λεπτομέρειες που αφορούν την ιστορία της συγγραφής, έκδοσης, και κριτικής πρόσληψης του κειμένου δίνονται στο Επίμετρο του μεταφραστή, που σε συνδυασμό με τα σχόλια, το Χρονολόγιο, τη Βιβλιογραφία και το Ευρετήριο προσφέρουν μια ακαδημαϊκά άρτια, όσο και εύχρηστη έκδοση στο ελληνικό κοινό. Το αληθινό επίτευγμα βέβαια είναι η ίδια η μετάφραση, σε γλώσσα ζωντανή, που επιτυγχάνει να αποδώσει το γλαφυρό ύφος του πρωτοτύπου, δίχως εκπτώσεις στη νοηματική ακρίβεια και στην περίφημη –ή, κατ’ άλλους, διαβόητη‒ επιχειρηματολογική πυκνότητα του καντιανού κειμένου.

Σύνδεση