Ομοιότητες και παραλληλίες δυο εγχειριδίων ρωμαϊκής ιστορίας

Δεν είμαι ειδικός στη ρωμαϊκή ιστορία, όμως η εμφάνιση ενός σχετικού βιβλίου στα νέα ελληνικά, το οποίο μάλιστα χρησιμοποιείται και ως πανεπιστημιακό εγχειρίδιο, με χαροποίησε ιδιαίτερα. Κώστας Μπουραζέλης, Οι τρόφιμοι της λύκαινας. Συνοπτική ιστορία των Ρωμαίων και της πολιτείας τους από την ίδρυση της Ρώμης έως και την εποχή του Διοκλητιανού (753 π.Χ. - 305 μ.Χ.), Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2017, σελ. 489 Δεν είμαι ειδικός στη ρωμαϊκή ιστορία, όμως η εμφάνιση ενός σχετικού βιβλίου στα νέα ελληνικά, το οποίο μάλιστα χρησιμοποιείται και ως πανεπιστημιακό εγχειρίδιο, με χαροποίησε ιδιαίτερα. Ο συγγραφέας, Κ. Μπουραζέλης, είναι καθηγητής αρχαίας ιστορίας και αναπληρωτής πρύτανη για τα ακαδημαϊκά θέματα και τις διεθνείς σχέσεις του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ένα καλό σύγγραμμα ρωμαϊκής ιστορίας θα μπορούσε να βοηθήσει τους φοιτητές των φιλοσοφικών σχολών μας να γνωρίσουν καλύτερα την τόσο σημαντική για την γένεση και την εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού ιστορία της Ρώμης, με την οποία δυστυχώς δεν είναι εξοικειωμένοι. Ωστόσο, πρέπει ευθύς εξαρχής να τονίσω ότι η ανάγνωση του εν λόγω εγχειριδίου μου προκάλεσε πολλούς προβληματισμούς, μερικοί από τους οποίους εκτίθενται στη συνέχεια. Στη σ. 19 διαβάζουμε ότι «οι βιβλιογραφικές οφειλές του συγγραφέα ενός συνθετικού έργου, πολύχρονου αναγνώστη κι αφομοιωτή του ίδιου, είναι κατά κανόνα εκτενείς, και κάποτε αθέλητα πια ασυνείδητες». Δεν μπορώ να αντιληφθώ απόλυτα την έννοια αυτής της πρότασης. Αναμφισβήτητα ένα εγχειρίδιο γενικών γνώσεων διασκευάζει, συνοψίζει και παρουσιάζει με εύληπτο τρόπο το υλικό που περιέχεται σε άλλα, προγενέστερα βιβλία, όμως αποτελεί επιστημονική υποχρέωση του συγγραφέα να προειδοποιήσει με σαφή τρόπο τον αναγνώστη του, δηλώνοντας κάθε φορά ρητά ποια βιβλία αξιοποίησε και, κυρίως, σε ποια ακριβώς σημεία του δικού του έργου. Ο Μπουραζέλης το κάνει αυτό π.χ. στη σημ. 1 της σ. 58, όπου δηλώνει ρητά ότι για την συγγραφή του συγκεκριμένου κεφαλαίου έχει βασιστεί στην παρουσίαση της νεότερης ιστοριογραφικής εξέλιξης, που υπάρχει στο κλασικό εγχειρίδιο του Hermann Bengtson, Grundriss der römischen Geschichte mit Quellenkunde. Erster Band. Republik und Kaiserzei bis 284 n. Chr., Dritte, durchgesehene und ergänzte Aufläge, Μόναχο 1982, το οποίο περιλαμβάνεται στη «βιβλιογραφία αφετηρίας» της σ. 27. Ωστόσο, και σε άλλες περιπτώσεις η ιστορική έκθεση του Μπουραζέλη παρουσιάζει έντονες ομοιότητες με όσα γράφονται στο βιβλίο του Μπένγκτσον, τις οποίες επεσήμανα με προσωπική μου αναζήτηση. Δίνω στην συνέχεια μερικά παραδείγματα. Στις σελίδες 305-306 του ελληνικού βιβλίου γίνεται απόπειρα να εξακριβωθούν και να ερμηνευθούν οι βασικές κατευθύνσεις της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής του Αδριανού. Σημειώνει σχετικά με την εξωτερική πολιτική του Αδριανού ο Μπουραζέλης: «Η φιλειρηνική πολιτική του Αδριανού φαίνεται ότι βασίσθηκε σε τρεις μεθόδους: την επιδέξια χρήση της διπλωματίας (με την κατάστρωση ενός δικτύου δορυφορικών κρατών στις κρίσιμες συνοριακές περιοχές Ρήνου, Δούναβη και Ευφράτη), την αναδιοργάνωση του στρατού (βλ. αμέσως παρακάτω) και τη συστηματική επέκταση του συστήματος συνοριακών σταθμών και οχυρώσεων (limes)». Στο εγχειρίδιο του Μπένγκτσον που προαναφέραμε διαβάζουμε τα ακόλουθα (σ. 361): «Als das Ideal der hadrianischen Regierung erscheint der Friede. Auf drei verscheidenen Wegen hat Hadrian diesen Zustand zu erreichen und zu sichern versucht: mit diplomatischen Mitteln, durch eine Reorganisation der Armee und durch den Ausbau der Grenzbefestigungen (limites)». Λίγο παρακάτω, στο γερμανικό εγχειρίδιο επισημαίνεται (σ. 362): «Charakteristisch für Hadrian ist der Ausbau des Systems der Vasallenstaaten am Rhein, an der Donau und am Euphrat». Αμέσως μετά ο Μπουραζέλης περιγράφει συνοπτικά την αναδιοργάνωση του στρατού από τον μεγάλο αυτοκράτορα (σσ. 306-307): «Αύξηση των ήδη υπέρογκων στρατιωτικών δυνάμεων (σύνολο τριάντα λεγεώνων επί Τραϊανού) αποκλειόταν ήδη από στρατολογική άποψη. Ο Αδριανός μείωσε τις λεγεώνες σε 28 και φρόντισε παράλληλα να αυξήσει τη μαχητικότητά τους. Επιπλέον, σ’ αυτόν μάλλον ανάγεται η συστηματική οργάνωση ειδικών σωμάτων (numeri) των οποίων όχι μόνον οι άνδρες αλλά αρχικά και οι επικεφαλής ήταν μη Ρωμαίοι (κατ’ αντίθεση προς τα auxilia), ώστε ν’ αντιμετωπίζονται επιτυχέστερα (κατά κάποιον τρόπο “εξ ιδίων”) οι βάρβαροι αντίπαλοι των Ρωμαίων (βλ. παρακάτω, σ. 346). Ενδιαφέρθηκε να ενισχύσει την αυστηρότητα και την πειθαρχία στο στράτευμα (τα νομίσματά του προβάλλουν την disciplina Augusti, ενώ συναντούμε βωμούς της Disciplina στα στρατόπεδα), ταυτόχρονα όμως προέβη και σε προνομιακές παραχωρήσεις προς τους στρατιώτες. Η οχύρωση των συνόρων επί της αρχής του είχε να παρουσιάσει πολλές επιμέρους συμπληρώσεις του limes, αλλά και δύο νέα κι επιβλητικά τμήματά του, σωζόμενα εν μέρει έως σήμερα: (α) το περίφημο “Τείχος του Αδριανού” (Hadrian’s Wall), πάχους και ύψους μεταξύ περίπου τριών και έξι μέτρων, στη Βρετανία, που λειτουργούσε ως προστασία έναντι του βορειότερου, μη υποταγμένου τμήματος του νησιού, στη γραμμή από το Σόλγουεϋ Φερθ (Solway Firth) στα δυτικά έως τις εκβολές του Τάϊν (Tyne) στ’ ανατολικά, δηλαδή λίγο νοτιότερα από τα μεταγενέστερα σύνορα Αγγλίας-Σκωτίας, (β) το περίφημο fossatum Africae, δηλαδή ένα συνεχές σκάμμα (τάφρος/fossa) μήκους περίπου 800 χλμ., που προστάτευε τη Νουμιδία από τις εισβολές των νοτιότερων νομαδικών φυλών, κι έχει διαπιστωθεί και μελετηθεί με νεότερη αεροφωτογράφιση. Οι αμυντικές αυτές γραμμές των συνόρων ενισχύονταν με φρούρια, πύργους και έργα υδροδότησης σε κατάλληλα σημεία.» Aς δούμε τώρα την αντίστοιχη ενότητα από το εγχειρίδιο του Μπένγκτσον (σσ. 362-363): «Da eine Vermehrung des Heeres, allein schon aus finanziellen Gründen, nicht in Betracht kommen konnte, hat Hadrian wichtige innere Reformen durchgeführt und inbesondere die Qualität der Truppenkörper zu heben versucht. Von den ingesamt 30 Legionen Trajans sind zwei verschwunden ... Einen neuen Akzent erhielt das Heerwesen durch die Errichtung zahlreicher Numeri, Abteilungen von Infanterie und Kavallerie, die gelegentlich auch miteinander verbunden wurden. Wenn nichts alles täuscht, so haben gerade die Numeri die Überfremdung des römischen Heeres noch beschleunigt ... Hadrian hat sich bemüht, die alte militarische Disziplin wieder zu Ehren zu bringen, in den Legionslagern wurden der Disciplina Altäre errichtet ... Auf den Spuren des Agricola, der im Jahre 79 in Nordengland eine strategische Straße, gesichert durch Kastelle, erbaut hatte, ließ Hadrian hier einen geschlossenen Limes errichten, der sich von Solway Firth bis zur Tyne-Mündung erstreckte (s. S. 299). Der Limes war ein ganzes Befestigungssystem. Von Norden nach Süden folgten einander ein tiefer Graben, eine etwa 5-6 m hohe Steinmauer, wieder ein Graben, sodann ein vallum ... In Afrika wurde durch das fossatum Africae, einen 800 km langen Graben, der durch moderne Luftaufnahmen wiedergefunden worden ist, der Süden Numidiens gegen die Wüste abgeriegelt, auch hier hat man durch die Errichtung von Kastellen, Wachttürmen und Verbindungsstraßen ganze Arbeit geleistet. Im Schutze des neuen Grenzwalls hat man in Afrika ein großartiges Bewässerungssystem mit zahlreichen Kanälen angelegt...». Υπάρχουν στο βιβλίο του Μπουραζέλη ορισμένα στοιχεία που δεν θα τα βρούμε στον Μπένγκτσον, όπως τις αναφορές στα auxilia και στα νομίσματα, όμως κατά τα άλλα οι ομοιότητες είναι πολύ έντονες. Σχετικά με τη διοικητική αναδιοργάνωση της πολιτείας επί Αδριανού ο Μπουραζέλης διαπιστώνει τα εξής (σσ. 307-308): «Στον χώρο της απονομής της δικαιοσύνης τα σχετικά καθήκοντα ανατέθηκαν τώρα στην μεν Ρώμη στον praefectus urbi (ἔπαρχο πόλεως), στην υπόλοιπη δε Ιταλία σε τέσσερις iuridici. Επίσης στην περίοδο του Αδριανού προσέλαβε την οριστική, κωδικοποιημένη του μορφή ως edictum perpetuum το διάταγμα (edictum), δηλαδή οι βασικές ρυθμιστικές αρχές και αποφάσεις για τις δικαιοπραξίες στη Ρώμη, που εξέδιδε ο εκάστοτε πραίτωρας της πόλης. Ως προς αυτή την επεξεργασία ο Αδριανός είχε στο πλευρό του τον νομικό Π. Σάλβιο Ιουλιανό (P. Salvius Iulianus). Παρόμοια δεδομένα συνεργασίας ίσχυαν και στις άλλες νομοθετικές του δραστηριότητες, Νομικοί ήταν αρκετά κι από τα μέλη του αυτοκρατορικού συμβουλίου (consilium principis), τα οποία αμείβονταν. Επί Αδριανού εντοπίζουμε συχνότερη αξιοποίηση των ιππέων σε θέσεις της αυτοκρατορικής διοίκησης: στην αυτοκρατορική γραμματεία οι θέσεις των ab epistulis, a libellis, a cognitionibus, a studiis καταλαμβάνονται από ιππείς, ενώ στη θέση του a memoria συναντούμε ακόμη και απελεύθερους». To αντίστοιχο χωρίο του γερμανικού εγχειριδίου έχει ως εξής (σσ. 364-365): «Er bediente sich dabei der Hilfe des consilium principis, das unter seine Regierung regelmäßige Sitzungen abhielt. Die Mitglieder des consilium principis, unter ihnen sehre bedeutende Juristen, erhielten ein festes Gehalt ... Den Senatoren zur Seite traten, noch mehr als schon unter Trajan, zahlerreiche Ritter als Prokuratoren und Praefekten. Auch das Kabinett des Prinzeps erhielt eine neue Organisation: an die Spitze der Ämter “ab epistulis”, “a libellis”, “a cognitionibus”, und “a studiis” traten gleichfalls römische Ritter, wahrend das Amt des “a memoria” (wahrscheinlich das Archiv des Prinzeps) nach wie vor Freigelassenen offenstand. ... Die Einteilung Italiens in vier Gerichtsbezirke unter der Leitung von Consularen blieb freilich eine vorübergehende Erscheinung, von säkularen Bedeutung aber war die Kodifikation des prätorischen Edikts, die unter dem Namen des edictum perpetuum Weltruhm erlangt hat. Das Werk stammte von P. Salvius Julianus ...». Aκόμη και στην σ. 305, στην οποία ο Μπουραζέλης αποπειράται να σκιαγραφήσει το πνευματικό πορτραίτο του Αδριανού, η φράση «Τον χαρακτήριζε μια προτίμηση αρχαϊκών στοιχείων: τον είλκυαν π.χ. περισσότερο οι αρχαιότεροι παρά οι νεότεροι Λατίνοι συγγραφείς, ο Κάτων παρά ο Κικέρων, ο Έννιος πιο πολύ από τον Βεργίλιο» αντιστοιχεί προς αυτό που γράφει ο Μπένγκτσον (σ. 359): “ebenso wie sein Zeitgenosse Fronto war Adrian ein ausgesprochener Archaist, so stellte er Cato ber Cicero, Ennius über Vergil”. Ας δούμε λίγο την πραγμάτευση της ρωμαϊκής προϊστορίας από τον Μπουραζέλη. Και εδώ όλα σχεδόν τα στοιχεία που παρατίθενται στο ελληνικό βιβλίο βρίσκουν αντιστοιχίες, αρκετά έντονες μάλιστα, στο γερμανικό εγχειρίδιο. Ο Μπουραζέλης ξεκινά με την εξής διαπίστωση (σ. 74): «Και για την προϊστορία της Ιταλίας είναι βασική αρχή ερμηνείας των δεδομένων και ανασύνθεσης η διάκριση των εννοιών του πολιτισμού και του φύλου. Δεν συνάγεται δηλαδή αναγκαστικά και άμεσα από το γεγονός της εμφάνισης ενός νέου πολιτισμού βάσει των αρχαιολογικών ευρημάτων η άφιξη και εγκατάσταση κάθε φορά ενός νέου φύλου. Στη νεολιθική και τη χαλκολιθική εποχή της ιταλικής χερσονήσου έχουν παρατηρηθεί συχνές ομοιότητες και ίσως κάποιες σχέσεις με τον αιγαιακό χώρο. Ο σύνδεσμος αυτός είναι ακόμη σαφέστερος μεταξύ του λεγόμενου πολιτισμού Στεντινέλλο της Σικελίας (περί τα τέλη της 3ης χιλιετίας) και της μινωϊκής Κρήτης». Τα στοιχεία αυτά, μαζί με πολλά άλλα ασφαλώς, τα βρίσκουμε πάλι στο σύγγραμμα του Μπένγκτσον (σσ. 17-18): «Natürlich muß es klar gesagt werden, daß es die italische Frühgeschichte mit Kulturen, nicht mit Völkern oder Volksstämmen, zu tun hat ... Auch für Apulien ... sind Beziehungen zu auswärtigen Zivilisationen angenommen worden, inbesondere existieren Ähnlichkeiten zwischen der Matera-Keramik und derjenigen der Sesklo-Kultur in Thessalien ... Kretische Beziehungen verrät die etwa gleichzeitige Kultur Siziliens, die sog. Stentinello-Kultur vom Ende des 3. Jahrtausends». Εντύπωση μάλιστα προκαλεί το γεγονός ότι ο Μπουραζέλης δεν αναφέρει τίποτε για την τυχαία ανακάλυψη στις Άλπεις το 1991 του ανθρώπου των πάγων, δηλαδή του καλοδιατηρημένου στον πάγο πτώματος ενός προϊστορικού κυνηγού με τα ρούχα και τα όπλα του, γεγονός που δεν μπορούσε να αναφέρεται στο προγενέστερο γερμανικό βιβλίο, όμως απετέλεσε τομή στην μελέτη της προϊστορίας της ιταλικής χερσονήσου έκτοτε, βλ. πρόχειρα G. Forsythe, A Critical History of Early Rome. From Prehistory to the First Punic War, Berkely-Los Angeles-London 2005, 18-20. Το θέμα καλύφθηκε ευρέως και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οπότε η απουσία οποιαδήποτε αναφοράς σε ένα σύγχρονο εγχειρίδιο δεν δικαιολογείται εύκολα. Ομοιότητες ανάλογες υπάρχουν και στη συνέχεια. Γράφει ο Μπουραζέλης (σσ. 74-75): «Στην περίοδο της χαλκοκρατίας (περ. 1700-1200 π.Χ.) διαπιστώνεται η εμφάνιση διάφορων πολιτισμών στην ιταλική χερσόνησο με κοινό γνώρισμα τη δημιουργία οικισμών επί πασσάλων (palafitte). Γνωστότερη είναι η περίπτωση των οικισμών και του εξ αυτών ονομασθέντος πολιτισμού) Terramare. Ο όρος προέρχεται από την έκφραση terra mar(n)a, δηλαδή, “πλούσια, μαύρη γη”, από τα σαπισμένα υλικά κατάλοιπα των οικισμών αυτών. Εδώ η ανέγερση του οικισμού γινόταν σ’ ένα τεχνητό πλάτωμα στηριγμένο σε πασσάλους και περιβαλλόμενο από ανάχωμα και τάφρο. Μάλλον τυχαία πρέπει να θεωρηθεί η ομοιότητα της δομής αυτής με τα βασικά στοιχεία του μεταγενέστερου ρωμαϊκού στρατοπέδου. Πάντως αυτή η μορφή κατασκευής οικισμών δεν φαίνεται να αποτελούσε μόνο ανάμνηση αναγκών (και οικιστικών πρακτικών) από βορειότερες περιοχές, αλλά και σαφές μέτρο προστασίας στις περιοχές της βόρειας και κεντρικής Ιταλίας, όπου οι πλημμύρες δεν σπανίζουν. Στους οικισμούς Terramare παρατηρείται και αλλαγή των ταφικών εθίμων, δηλαδή μετάβαση από τους παλιότερους ενταφιασμούς σε καύσεις και εγχυτρισμούς. Τα νέα αυτά στοιχεία δεν αποκλείεται πάντως να υποδηλώνουν και άφιξη νέων φύλων από την κεντρική Ευρώπη». Ας δούμε τα αντίστοιχα χωρία από το βιβλίο του Μπένγκτσον (σ. 19-20): «Die Bronzezeit Italiens (etwas 1700-1200 v. Chr.). Mit der Bronzezeit tritt Italien in ein neues Zeitalter ein. In dierer Periode zeigen sich die ersten Spuren fremder Einwanderer, die wir als die Vorläufer der Italiker bezeichnen dürfen ... die Terremare-Siedlungen sind eine Besonderheit Norditaliens. Der Begriff Terremare leitet sich her von terra marna, einem Dialektausdruck, der “fette Erde”, “Komposterde” bedeutet; in übrigen nennen die italienischen Forscher diese Siedlungen auch “umwallte Pfahlbauten” (palafitte arginate). Bezeichnend für die Terremare-Hütten ist ihre Anlage auf einer Plattform, die ihrerseits auf Pfählen ruht. Es ist das Wahrscheinlichste, daß diese Siedlungen wegen der alljährlich wiederkehrenden Überschwemmungen angelegt worden, sie wurden von Wall und Graben umschlossen ... ... Auf den äußeren Bild der Terramare-Siedlung beruht die Hypothese, die manche Nachfolge gefunden hat, daß nämlich diese Siedlungen als Vorläufer des römischen Legionslager anzusehen sein ... Εs ist keine Frage daß diese ingeniöse Verbindung reine Phantasie ist ... Bemerkswerte ist die Veränderung der Bestattungssitten in der Po-Ebene in der Bronzezeit: anstatt des Begräbnisses findet sich jetzt die Verbrennung der Leichen. Eine derartige Änderung kann zwei Ursachen haben: sie kann auf einen scharfen inneren geistigen Bruch zurückzuführen sein, sie kann aber mit dem Kommen neuer Völker in Verbindung stehen, welche die neue Sitte mitgebracht haben». Kαι λίγα λόγια για την πολιτική οργάνωση των Ετρούσκων από το βιβλίο του Μπουραζέλη (σ. 80): «Έχει παρατηρηθεί ότι η πολιτική τους οργάνωση παρουσιάζει ακριβώς τον τύπο των δωδεκαπόλεων, που συναντούμε όχι μόνον στην κυρίως Ετρουρία αλλά και στην Καμπανία και στην κοιλάδα του Πάδου. Στην κυρίως ετρουσκική περιοχή αυτό τον οργανισμό των XII populi Etruriae αποτελούσαν οι πόλεις: Volsini, Clusium, Perusia, Cortona, Arretium, Volaterrae, Vetulonia, Rusellae, Volci, Tarquinii, Caere, Veii. Ελκυστική εξακολουθεί να παραμένει η παλιά υπόθεση του Φ. Άλτχαϊμ ότι πρότυπο οργάνωσης των κατά μία άποψη (βλ. παραπάνω, σσ. 77-78) μικρασιατικής προέλευσης Ετρούσκων ήταν εδώ το σύστημα του Κοινού των Ιώνων, η Ιωνική Δωδεκάπολη. Η αντίστοιχη οργάνωση της Ετρουρίας προέβλεπε, όπως στις ελληνικές αμφικτιονίες, μια σύνοδο των μελών κάθε άνοιξη στον ναό της θεάς Voltumna (ad fanum Voltumnae), στους Ουολσίνιους, (Volsinii, το σημερινό Ορβιέτο), συνδυαζόμενη, με γιορτές και αγώνες. Όλα θυμίζουν ελληνικά δεδομένα, όπως π.χ. στους Δελφούς ή την Ολυμπία. Θρησκευτική κεφαλή αυτής της αμφικτυονίας των Ετρούσκων ήταν ο ιερέας της θεάς Voltumna, ενώ επικεφαλής κάθε επιμέρους πόλης ήταν ένας άρχοντας μνημονευόμενος με τον όρο lucumo. Ένας από τους άρχοντες αυτούς προΐστατο πολιτικά της όλης ένωσης κι αναφερόταν ως rex (πρβλ. πάλι τον θεσμό του «βασιλέως Ιώνων» στην ιωνική Δωδεκάπολη». Και το χωρίο του Μπένγκτσον (σσ. 38-39): «Für die staatliche Organization der Etrusker ist der 12-Städtebund charakteristisch (XII populi Etruriae), er findet sich nicht nur in der Stammlandschaft, sondern auch in der Po-Ebene und in Campanien wieder. Nicht unwahrscheinlich ist die Vermutung F. Altheims, dass dieser 12-Städtebund dem Ionischen Bunde der Hellenen in Kleinasien nachgebildet ist ... Die Bundesversammlungen fanden alljährlich im Frühling beim Heiligtum der Voltumna (ad fanum Voltumnae) statt, mit ihnen war ein Markt, ein Nationalfest (panegyris), mit sportlichen Spielen und Wettkämpfen verbunden. Die Parallele zu den griechischen Festen in Olympia oder Delphi liegt hier auf den Hand. An dem Heiligtum der Voltumna gab es einen Oberpriester für die gesamten Bund. An der Spitze der einzelnen Städte standen lucumones, angeblich gleichfalls 12 an der Zahl, das Wort wird mit erklärt (Serv. ad Aen. II, 278; VIII 65, 475), von diesen stand einer dem gesamten Bunde vor. Dieser lucumo war also das, was bei den Ionern der “König der Ioner” (basileus ton Ionon) gewesen ist.» Εδώ παραλείπεται από τον Έλληνα ερευνητή η παραπομπή στον σχολιαστή του Βεργιλίου Σέρβιο, ενώ προστίθενται η πληροφορία για το σημερινό Ορβιέτο, καθώς και τα ονόματα των ετρουσκικών πόλεων, όμως κατά τα άλλα η ομοιότητα είναι και εδώ στενότατη. Και για την καταγωγή των Ετρούσκων γίνεται φυσικά λόγος στο βιβλίο του Μπουραζέλη (σσ. 77-78): «Τα στοιχεία πάντως για την ανατολική προέλευση των Ετρούσκων δεν είναι ευκαταφρόνητα και μπορούν να συνοψισθούν στα εξής: (α) Ανάμεσα στους περίφημους “Λαούς της Θαλάσσης” που επιτέθηκαν στην Αίγυπτο λίγο πριν από το τέλος του 13ου αιώνα π.Χ. ήταν και το φύλο των Turscha (Trsh στις αιγυπτιακές πηγές), του οποίου θεωρείται πιθανή η ταύτιση με τους Τυρσηνούς/Τυρρηνούς. Το φύλο αυτό ηττήθηκε και απωθήθηκε (μαζί με άλλα) από τον Φαραώ Μερνεφθά. Δεν αποκλείεται λοιπόν η παραπέρα έκτοτε προώθησή του και η τελική, έστω εν μέρει, εγκατάστασή του στις δυτικές ακτές της Ιταλίας. (β). Η ταφική αρχιτεκτονική των Ετρούσκων στην Ιταλία (χαρακτηριστικοί τύμβοι με εσωτερικούς τάφους) παρουσιάζει ομοιότητες ως προς τις μορφές και την εξέλιξή της με εκείνη της δυτικής Μικράς Ασίας στο διάστημα περίπου 1000-650 π.Χ. Ταυτόχρονα επικρατεί στις ίδιες περιοχές ο ενταφιασμός αντί της καύσης των νεκρών. (γ). Αξιόλογα επιχειρήματα μπορούν ν’ αντληθούν κι από τη γλώσσα των Ετρούσκων. Για την τελευταία διαθέτουμε σήμερα κυρίως μόνο μαρτυρίες μεμονωμένων ερμηνευμένων στα λατινικά ή ελληνικά λέξεων (“γλωσσών”) και ένα αριθμητικά μεγάλο σύνολο επιγραφών (περίπου 9.000), οι οποίες όμως είναι σύντομα κείμενα (σε αγγεία, επιτύμβιες στήλες, κ.τ.ο.). Λείπει προπάντων ένα εκτενέστερο δίγλωσσο κείμενο (λατινικό-ετρουσκικό), το οποίο θα διευκόλυνε ουσιαστικά την αποκρυπτογράφηση της ετρουσκικής. Η σχετική προσπάθεια γίνεται τώρα περιορισμένα με βάση τη χρήση κατ’ ουσίαν μιας μορφής του ελληνικού αλφαβήτου από τους Ετρούσκους, η οποία επιτρέπει μερικές φορές την αναγνώριση ονομάτων και όρων γνωστών κι από άλλες πηγές. Άλλωστε και τα σωζόμενα επιγραφικά τεκμήρια της ετρουσκικής αρχίζουν αργά (περίπου τον 7ο αιώνα π.Χ.) και πληθαίνουν ακόμη αργότερα (από τον 4ο αιώνα π.Χ. και πέρα). Επιβεβαιώνεται ως ένα βαθμό η μαρτυρία του Διονυσίου του Αλικαρνασσέα (ό.π., σημ. 5) ότι οι Ετρούσκοι δεν έμοιαζαν με κανένα άλλο λαό ως προς τη γλώσσα τους. Όμως έχουν εντοπιστεί ορισμένες σημαντικές ομοιότητες της με ορισμένες από τις ονομαζόμενες “πελασγικές” επιγραφές της Λήμνου και Λυδίας, ώστε κι από εδώ φαίνεται τελικά να ενισχύεται εν μέρει η άποψη περί ανατολικής καταγωγής.» Το αντίστοιχο χωρίο του Μπένγκτσον (σσ. 26-28): «Für die Herkunft der Etrusker aus dem Osten können mehrere Momente angeführt werden, die, zusammengenommen, erheblich ins Gewicht fallen. Unbestreitbar ist zunächst die Tatsache, daß seit dem 13. Jh. v. Chr. größere Völkerbewegungen im Bereich des östlichen Mittelmeeres stattgefunden haben. Im Verlauf dieser Wanderungen sind die Philister nach jenem Lande gekommen, das nach ihnen den Namen trägt (Palästina=Philisterland). Die Philister stammen wohl aus der Welt der Ägäis (Krethi und Plethi). In den hieroglyphischen Aufzeichnungen über die Große Wanderung erscheinen die Völker Schekelscha, Scherdana, Danuna, Aqaiwascha, Turscha, die letzeren im Heere des libyschen Königs Mɘrjwjw, der von dem ägyptischen Pharao Merneptah um 1220 im Delta völlig geschlagen worden ist. F Schachermeyr sieht in den Turscha etruskische Söldner, neben Achäern, Sikelern und Sarden. Diese Auffassung ist aber nicht gesichert; man wird die Seevölkernamen auf sich beruhen lassen müssen. Sehr viel wichtiger ist aber die von Schachermeyr geführte Nachweis, daß die Gräbermaterial Kleinasiens unverkennbare Ähnlichkeiten mit demjenigen von Etrurien aufweist, und zwar ist die innere Entwicklung der Grabformen in der Zeit von etwa 1000 bis 650 v. Chr. in Kleinasien die gleiche wie in Etrurien ... Noch mehr spricht aber für die fremde Herkunft die Sprache der Etrusker. Da die gesamte etruskische Literatur des Altertums untergegangen ist, mit ihr auch das Werk des gelehrten Kaisers Claudius, die “Tyrrhenika” in 20 Büchern, sind wir auf die Glossen angewiesen und auf die inschriftlichen Denkmäler, etwa 9000 an der Zahl. Die große Masse der Inschriften stammt aus Etrurien , daneben gibt es aber auch solche aus Campanien und Norditalien. Das Material ist in ständiger Vermehrung begriffen. Die Hoffnungen auf eine etruskisch-lateinische Bilingue sind bisher nicht in Erfüllung gegangen. Dem Inhalt nach handelt es sich vor allem um Grabinschriften, dazu um Inschriften auf Spiegeln, Vasen und anderen Gegenständen. Sie beginnen im 7. Jh. v. Chr. Das Ergebnis ist weithin enttäuschend, da es sich bei den Inschriften meistens um stereotype Formeln und um Eigennamen handelt. Längere Texte sind Ausnahmen, wie die Mumienbinde von Agram und die Bronztafel von Piacenza; aber auch sie helfen nicht viel, denn sie erklären sich nicht gegenseitig. Das Urteil des Dionysios von Halikarnass (I, 30), das etruskische Volk sei in seiner Sprache mit keinem anderen Volke verwandt, ist durch die moderne Forschung nur bestätigt worden. Gewisse Verbindungen zur Sprache der Inschriften von Lemnos, zum Rätischen und zu einigen kleinasiatischen Sprachen, inbesondere zum Lydischen, sind nicht zu übersehen. Was wir von der Sprache wissen, widerspricht nicht der Annahme da die Etrusker aus Kleinasien gekommen sind». Υπάρχουν ομολογουμένως περισσότερες λεπτομέρειες στο γερμανικό εγχειρίδιο, τα βασικά στοιχεία του όμως εμφανίζονται και στο βιβλίο του Μπουραζέλη. Εκείνο όμως που μου προξένησε μεγαλύτερη εντύπωση είναι ότι ο Μπουραζέλης το 2017 εξακολουθεί να μιλά για 9.000 ετρουσκικές επιγραφές, όπως ο Μπένγκτσον το 1982. Όμως ο ίδιος ο Μπένγκτσον γράφει ότι ο αριθμός των επιγραφών αυτών αυξάνεται διαρκώς, σήμερα ο αριθμός τους έχει φθάσει τις 13.000. Τα κοινά στοιχεία των δύο εγχειριδίων είναι αναμφισβήτητα γνωστότατα και μπορεί οπωσδήποτε να τα βρει κανείς και σε άλλα σχετικά συγγράμματα. Όμως είναι ο τρόπος παράθεσης των στοιχείων αυτών, η έμφαση που δίνεται σε ορισμένα από αυτά, ο συνδυασμός τους και μερικές πολύ χαρακτηριστικές κοινές λεπτομέρειες που συνδέουν με ιδιαίτερο τρόπο το σύγγραμμα του Μπουραζέλη με το γερμανικό εγχειρίδιο. Δεν είμαι φυσικά σε θέση να εξηγήσω την σύνδεση αυτή. Καλό θα ήταν να εξηγηθούν οι ομοιότητες αυτές από τον ίδιο τον συγγραφέα σε ενδεχόμενη επανέκδοση του βιβλίου του και ενδεχομένως, αν χρειάζεται, να απαλειφθούν.

Ομοιότητες και παραλληλίες δυο εγχειριδίων ρωμαϊκής ιστορίας

Σύνδεση