Θεοδώρα, η αυγούστα που άλλαξε τον κόσμο

«Τότε φάνηκε μπροστά μας καβάλα σε ένα γαϊδουράκι, με κουδουνάκια. Μπροστά βάδιζε το πλήθος των υπηρετών της. Εκείνη ήταν κατάφορτη από χρυσά κοσμήματα, μαργαριτάρια και κάθε είδους πολύτιμους λίθους». ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS David Potter, Theodora: Actress, Empress, Saint [Θεοδώρα: ηθοποιός, αυτοκράτειρα, αγία], Oxford University Press, σελ. 277 Το έτος 500 η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν ακόμη κραταιά και ολοζώντανη. Περιελάμβανε τα Βαλκάνια, την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, έχοντας την έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όταν εκείνη βρισκόταν ακόμη στην ακμή της. Στα χρόνια του αυτοκράτορα Αναστασίου Α΄ στην Κωνσταντινούπολη συναντώνταν βορράς και νότος, ανατολή και δύση. Στην αίθουσα του θρόνου γαλαζοαίματοι απόγονοι των αυτοκρατόρων της δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι οποίοι κάποτε στα νιάτα τους είχαν γνωρίσει τον μεγάλο εκείνο φιλόσοφο, τον συγκλητικό Βοήθιο, κάθονταν δίπλα σε Σύρους ασκητές από τα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Οι πολεμικές ιαχές και τα παρεφθαρμένα λατινικά του «χορού των Γότθων» που παιζόταν στον ιππόδρομο, θύμιζαν έναν κόσμο οι σχέσεις του οποίου έφταναν μέχρι την Σκανδιναβία και την Φινλανδία στο βορρά. Ταυτόχρονα οι αυτοκράτορες έστρεφαν τη ματιά τους ερευνητικά προς τον νότο, μέχρι τον ισημερινό, όπως έκαναν και οι Οθωμανοί σουλτάνοι κατά το τελευταίο διάστημα της αυτοκρατορίας τους. Πάνω από όλα όμως η αυτοκρατορία είχε ήδη εισέλθει στο στάδιο ιδιαίτερα σημαντικών αλλαγών, κοινωνικών, πολιτιστικών και θρησκευτικών, οι οποίες είχαν ως συνέπεια την εκ βάθρων αναδιάρθρωση των κοινωνικών δομών. Όπως η σχετικά τακτοποιημένη Ινδία αμέσως μετά το τέλος της βρετανικής κυριαρχίας της δεκαετίας του ’50 έδωσε σταδιακά τη θέση της στην Ινδία του Μπανγκαλόρ και του Μπόλλυγουντ, αλλά και στο πλήθος των περιθωριακών και φανατικών θρησκευτικών κομμάτων, έτσι έκανε και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: οι παλιοί σεβάσμιοι θεσμοί της άρχισαν να κλονίζονται και να παίρνουν νέες, αναπάντεχες μορφές. Αυτός είναι ο κόσμος στον οποίο μας εισάγει ο Ντέιβιντ Πόττερ με την βιογραφία της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, που πέθανε το 548, και του εξίσου αξιοπρόσεκτου συζύγου της, του αυτοκράτορα Ιουστινιανού (527-565). Ο συγγραφέας τοποθετεί την ιστορία του περίεργου αυτού ζεύγους μέσα στο πλαίσιο της μεγάλης αυτοκρατορίας που μεταμορφώνεται. Τα τελευταία χρόνια οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι συνεργάζονται στενά με τους ερμηνευτές της γραμματείας της χριστιανικής Ανατολής, οι οποίοι δεν περιορίζονται πλέον στη μελέτη των ελληνικών και των λατινικών κειμένων, αλλά έχουν διευρύνει το οπτικό τους πεδίο προς την κατεύθυνση των πλούσιων θησαυρών της συριακής, της κοπτικής και της αρμενικής γραμματείας. Έτσι μας έδωσαν την εικόνα ενός νέου Βυζαντίου, δηλαδή μια ευρύτερη και πιο συγκεκριμένη θέαση της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κατά τους τελευταίους αιώνες της. Ο Πόττερ, συγγραφέας της μνημειώδους εκείνης εργασίας για τη λειτουργία της εξουσίας, δηλαδή της βιογραφίας του Μ. Κωνσταντίνου (Constantine the Emperor, 2013), διαθέτει όλα τα εχέγγυα ότι θα αξιοποιήσει και με το καινούργιο του βιβλίο ό,τι καλύτερο έχει να προσφέρει αυτή η νέα επιστημονική προσέγγιση. Ξεκινά με ένα τολμηρό βήμα: δεν χρησιμοποιεί ως βασική πηγή του αυτήν που ώς τώρα ήταν καθιερωμένη, δηλαδή τα Ανέκδοτα (ή Απόκρυφη Ιστορία) του Προκοπίου του Καισαρέως, έναν μανιασμένο λίβελλο εναντίον της Θεοδώρας και του συζύγου της, που γράφτηκε γύρω στο 550, αλλά την απορρίπτει κατηγορηματικά, ως μία απλή συλλογή «βρώμικων ανεκδότων». Χρειάστηκαν τόσα χρόνια για να απαλλαγούμε από τον Προκόπιο. Είναι αυτό ακόμη μια ένδειξη της μονομέρειας που έχει επιβληθεί στις βυζαντινές σπουδές υπό την επίδραση της κλασικής φιλολογίας. Οι κλασικοί φιλόλογοι ένιωθαν ασφαλείς με τον Προκόπιο, που ανήκε σε ένα κόσμο τόσο οικείο σε αυτούς: έγραφε ελληνικά, έγραφε και βρώμικες ιστορίες, άλλωστε η ιστορία της Θεοδώρας, μιας εταίρας του τσίρκου της Κωνσταντινούπολης και των παλατιών της αριστοκρατίας, ήταν εύκολα ερμηνεύσιμη, μια και ήταν τόσο ελκυστική σε όσους έβλεπαν τον αρχαίο κόσμο ως μια θολή αντανάκλαση του σύγχρονου δυτικού κόσμου, εφόσον αποδείκνυε ότι η Κωνσταντινούπολη του έκτου αιώνα μπορούσε ακόμη να είναι τόσο διασκεδαστική. Το αποτέλεσμα; Όλες οι μελέτες για την Θεοδώρα έχουν την τάση να επικεντρώνονται στον ιππόδρομο και στο σεξ! Ο Πόττερ εξηγεί γιατί ο Προκόπιος έγραψε αυτόν τον λίβελλο, ξεκαθαρίζοντας ότι «η βιαιότητα της έκφρασης ... ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τον πυρήνα της εξουσίας». Τα κυβερνητικά αξιώματα ήταν πλέον στη διάθεση του καθενός. Σε αυτήν την φαινομενικά αρχαία αυτοκρατορία «είχε πάψει προ πολλού να υπάρχει μια αναγνωρίσιμη άρχουσα τάξη ... Τι δίνει άραγε το δικαίωμα σε έναν άνθρωπο να ασκήσει εξουσία; Ποτέ άλλοτε, από την περίοδο ακόμη της πρώιμης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το ερώτημα αυτό δεν έμενε τόσο ανοικτό και τόσο επιδεκτικό πολλαπλών απαντήσεων όσο τον έκτο αιώνα». Επομένως, ο σκληρός λίβελλος ήταν χαρακτηριστικός των αντιδράσεων της παλαιάς άρχουσας τάξης, που θα μπορούσε να ασκήσει εξουσία, έβλεπε όμως ένα πλήθος τυχάρπαστων και αυτοδημιούργητων ανθρώπων, μαζεμένων από όλες τις γωνιές της αυτοκρατορίας, να απειλούν να τη βάλουν στο περιθώριο. Ο Προκόπιος, ο επιφυλακτικός γραμματέας ενός επαγγελματία στρατιωτικού, αλλά και άλλοι προνομιούχοι από τις τάξεις της κρατικής γραφειοκρατίας, έκαναν επιθέσεις σε αυτούς τους νεοφερμένους, θέτοντας σε κυκλοφορία βρώμικες ιστορίες εναντίον τους. Δυστυχώς για την καλή φήμη της βυζαντινής αυτοκρατορίας, αυτή η κατάσταση του ανταγωνισμού μεταξύ των παλαιών ελίτ και εκείνων που έρχονταν απέξω συνεχίστηκε σε όλη την διάρκεια της ιστορίας της, με αποτέλεσμα σχεδόν χωρίς διακοπή στο Βυζάντιο να συναντούμε συγγραφείς που βγάζουν όλο τους το δηλητήριο αλλά και επιδεικνύουν τη μονομέρειά τους με αναρίθμητα, «αδημοσίευτα» δήθεν έργα, που βεβαίως δημοσιεύονταν και είχαν ευρύτατη κυκλοφορία στους κύκλους της αντιπολίτευσης. Έχει κανείς την αίσθηση ότι ο Προκόπιος και οι όμοιοί του θα αγαπούσαν πολύ το τουίτερ και τα μπλογκς. Το Βυζάντιο όμως ήταν μια πολύ σοβαρή αυτοκρατορία, οι λίβελλοι κι οι καρικατούρες του τελικά μας αποκαλύπτουν τόσα πράγματα όσα ακριβώς μας φανερώνουν για τη σοβαρή πολιτική της Μ. Βρετανίας και της ηπειρωτικού συστήματος που είχε επιβάλει η Γαλλία στα χρόνια του Ναπολέοντα και οι καρικατούρες του Τζέιμς Γκίλρυ, οι οποίες μας δείχνουν έναν κόσμο γεμάτο από κωμικές φιγούρες Γάλλων, από χοντρούς δούκες και δούκισσες που κατρακυλούν από τα κρεβάτια τους! Ο Πόττερ μας υπενθυμίζει τις αγωνίες μιας αυτοκρατορίας που βρίσκεται σε περίοδο μεγάλων ανακατατάξεων. Σε μία ύπαιθρο που βρισκόταν σε πρωτοφανή άνθηση για τα δεδομένα της ρωμαϊκής ιστορίας, στην οποία η ανθρώπινη παρουσία στη Συρία είχε φτάσει μέχρι τις παρυφές της ερήμου και τα υποστατικά είχαν γεμίσει την Μέση Ανατολή και την ανατολική Μεσόγειο, λειτουργούσαν, ωστόσο, δυνάμεις ανεξέλεγκτες από την κεντρική διοίκηση: οι τοπικοί άρχοντες ασκούσαν έναν έλεγχο στην ύπαιθρο που θυμίζει σημερινές πρακτικές της μαφίας. Η Σάρα Μπερνάρ στον ρόλο της Θεοδώρας από παράσταση την 1 Ιανουαρίου 1890 στο Λονδίνο. Φωτ. W. and D. Downey. Το ίδιο συνέβαινε και στις τοπικές εκκλησίες, των οποίων τα σχίσματα είχαν προκληθεί από τον άκαμπτο τρόπο με τον οποίον η κεντρική «ρωμαϊκή» εξουσία προσπαθούσε να επιβάλει την θεολογία της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου της Χαλκηδόνος του 451. Αυτό ήταν όμως δύσκολη υπόθεση, γιατί δεν υπήρχε ο απαιτούμενος χρόνος που θα βοηθούσε να υπάρξει ευρύτερη συναίνεση για τα δόγματα της συνόδου, καθώς διαπρεπείς θεολόγοι και μεγάλα τμήματα του πληθυσμού της αυτοκρατορίας αισθάνθηκαν ότι παραγκωνίστηκαν: η σύνοδος ήταν γι’ αυτούς μία «παρέκκλιση» από τα ορθόδοξα δόγματα, για την οποία δεν υπήρχε καμιά δικαιολογία. Το διακύβευμα της διαμάχης σχετικά με την Σύνοδο της Χαλκηδόνος δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητο: μπορούσε άραγε ένας Θεός, που βρίσκεται μακριά, απίστευτα μακριά από μας, να έρθει σε επαφή με την ανθρωπότητα μέσω του ενός και μοναδικού προσώπου του Ιησού Χριστού; Οι αντιχαλκηδόνιοι, οι Μονοφυσίτες (ή ορθότερα οι Μιαφυσίτες), πίστευαν ότι ο Χριστός ήταν ο τέλειος Θεός που περπάτησε πάνω στη γη. Ήταν κάτι το μοναδικό αυτός ο θεάνθρωπος: η ανθρώπινη αδυναμία ούτε τον άγγιζε ούτε μπορούσε να τον διαιρέσει. Υποψιάζονταν μάλιστα τους οπαδούς της Συνόδου της Χαλκηδόνας ότι θεωρούσαν τον Χριστό σαν έναν απλό άνθρωπο, ο οποίος είχε μία σχέση όχι και τόσο στενή με τον Θεό, και υποστήριζαν πως μόνον η δική τους πίστη παρείχε τα εχέγγυα ότι ο Θεός όντως ήρθε σε πραγματική επαφή με την ανθρωπότητα. Αν όντως είχε έρθει στη γη μια φορά ως τέλειος Θεός, θα μπορούσαμε να τον εμπιστευτούμε και για το μέλλον: σίγουρα θα χρησιμοποιούσε την απεριόριστη δύναμή του κι άλλες φορές για να προστατεύσει το ανθρώπινο γένος, μαζί με το οποίο κάποτε περπάτησε κι αυτός πάνω στη γη. Διαφορετικά το χάσμα μεταξύ Θεού και ανθρώπου θα ήταν αγεφύρωτο. Ένα δογματικό σφάλμα στο ζήτημα αυτό δεν ήταν για τους ανατολικούς Χριστιανούς καθόλου ασήμαντη υπόθεση. Μπορούσε να προκαλέσει θανάσιμο κίνδυνο σε όλη την χριστιανική κοινότητα, όπως και ένα επιστημονικό λάθος σήμερα σχετικά με την υπερθέρμανση του πλανήτη μπορεί να απειλήσει το σύνολο της ανθρωπότητας, έτσι τουλάχιστον διατείνονται οι άγρυπνοι φρουροί του περιβάλλοντος. Μεγάλα τμήματα του πληθυσμού (κυρίως της Συρίας και της Αιγύπτου) νόμιζαν ότι ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης υπέπεσαν σε δογματικό σφάλμα τέτοιου είδους, γι’ αυτό αρνούνταν να υποκύψουν, και απαντούσαν στον αυτοκράτορα μπλοφάροντας και οι ίδιοι: αναγόρευσαν δικούς τους ηγέτες, επισκόπους και χαρισματικούς μοναχούς που θύμιζαν γκουρού, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να χτίσουν κι αυτοί ένα δικό τους δίκτυο ελέγχου που θύμιζε και πάλι τον έλεγχο της μαφίας. Κι όλα αυτά στο όνομα της απόλυτης αλήθειας. Αυτό το ταραγμένο κοινωνικό σύμπαν περιείχε σύννεφα «σκοτεινής ύλης». Μπορούσε κανείς τώρα να φτάσει στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας από δρόμους που δεν ήταν ανοιχτοί στο παρελθόν. Υπήρχαν ομάδες πίεσης, σύμμαχοι και μορφές που ασκούσαν εξουσία νέου εντελώς τύπου. Τα παραδοσιακά μάτια των Ρωμαίων δεν τα διέκριναν αυτά, όμως οι Κόπτες και οι ομιλητές της συριακής στην Αίγυπτο και την Μέση Ανατολή τα γνώριζαν πολύ καλά. Μέσα σε αυτή την «σκοτεινή ύλη» του κοινωνικού σύμπαντος θα βρούμε τη Θεοδώρα και τον νεαρό πρίγκιπα Ιουστινιανό, κι έτσι μας τους παρουσιάζει ο Πόττερ. Για πρώτη φορά συναντήθηκαν το 520, όχι στην Κωνσταντινούπολη, αλλά στην Αντιόχεια, η οποία έμοιαζε με το αυτί της Κωνσταντινούπολης στην Ανατολή. Εκεί η Θεοδώρα εκμυστηρεύθηκε σε κάποιον έμπιστό της άνθρωπο πως ονειρεύθηκε ότι πλάγιασε με τον βασιλιά των δαιμόνων. Για να το πούμε με σύγχρονους όρους, τα ραντεβουδάκια με τον πρίγκιπα είχαν κιόλας ξεκινήσει. Τι τους έφερε όμως σε αυτό το μέρος και τους ένωσε τελικά; Ας ξεκινήσουμε με τη Θεοδώρα. Το 520 είχε πάψει πια να δίνει παραστάσεις grande horizontale, όπως έλεγαν οι Γάλλοι της Μπελ Επόκ. Μην ξεχνάμε ότι οι κυρίες γκραντ οριζοντάλ ήταν οι πιο φημισμένες εταίρες της εποχής. Όμως δεν έκοψε τελείως τις σχέσεις της με τον κόσμο των ομάδων του ιπποδρόμου, που έπαιζαν τόσο μεγάλο ρόλο στην ζωή της αυτοκρατορίας. Δεν χρειαζόταν να ντρέπεται φυσικά γι’ αυτό, διότι ήταν από καλή οικογένεια και δεν προερχόταν από τον υπόκοσμο όπως υπαινίσσεται ο Προκόπιος. Ο πατέρας της ήταν ο κύριος υπεύθυνος που είχε ο «δήμος» των Πρασίνων για να φυλάει τα θηρία της φατρίας, ανήκε άρα σε ένα αστικό περιβάλλον ‒ σαν να ήταν μέλος κάποιας επαγγελματικής λέσχης στο Λονδίνο. Οι δήμοι ήταν αρκετά περίεργος θεσμός. Είχαν βαθιές ρίζες σε κάθε πόλη χωριστά, όμως κάθε ομάδα ήταν μέρος μιας ευρύτερης συνομοσπονδίας που ένωνε όλες τις φατρίες της αυτοκρατορίας. Και μιλάμε για χιλιάδες νέους, συχνά από καλές οικογένειες, που ήταν φανατικοί οπαδοί της μιας ή της άλλης ομάδας στις αρματοδρομίες. Κάθε δήμος ήταν το τοπικό παράρτημα της ευρύτερης συνομοσπονδίας κι η βασική τους δουλειά ήταν να επευφημούν τον αυτοκράτορα, τον υπέρτατο εκείνον σταρ, τον οποίον επευφημούσαν σε κάθε ιππόδρομο και σε κάθε δημόσια τελετή. Τι ήταν εκείνο που έκανε αυτές τις φατρίες να προκαλούν ρίγος; Ήταν το ότι σχετίζονταν με τις αρματοδρομίες, που απαιτούσαν τέχνη αλλά και τύχη. Στο φονικό παιχνίδι του ιπποδρόμου ο νικητής ήταν μόνον ένας. Εν τούτοις, ο αυτοκράτορας δεν στεκόταν πάνω από αυτές τις διαμάχες σαν ένας ημίθεος, κάθε άλλο. Ήταν κι αυτός ένας Ρωμαίος όπως κι οι υπόλοιποι θεατές του ιπποδρόμου, κι όλοι καταλάβαιναν ότι κι αυτός με φανατισμό θα παρακολουθούσε τις επιδόσεις της ομάδας του σαν κάθε καλός οπαδός κάθε αθλητικής ομάδας ανά τους αιώνες. Τελικά, ο ιππόδρομος, από την Αίγυπτο μέχρι την Κωνσταντινούπολη, θύμιζε τεράστια ρόδα ρουλέτας. Ο αυτοκράτορας και η ομάδα του επένδυαν σε ένα παιχνίδι δεξιότητας εναντίον της τυφλής τύχης που συμπύκνωνε ‒και μάλιστα πολύ καλά‒ τους παρεκκλίνοντες δρόμους στους οποίους είχε οδηγήσει ο αυτοκράτορας το σύνολο της αυτοκρατορίας του. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που οι δήμοι, όσο κι αν τους περιφρονούσαν οι γραφειοκράτες κι οι δεσποτάδες, έπρεπε πάντα να μένουν ικανοποιημένοι και να διατηρούν τις επαφές τους με την κυβερνώσα φατρία. Ήταν «σκοτεινή ύλη», μάλιστα ιδιαιτέρως εκρηκτική. Ο νεαρός πρίγκιπας Ιουστινιανός γι’ αυτό πήγε στην Αντιόχεια, για να πιάσει επαφές με τους τοπικούς δήμους. Όπως γράφει ο Πόττερ, «τα δίκτυα επαφών που διέθεταν οι δήμοι τούς επέτρεπαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους σε όλες της μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας». Κι από όλες τις γκραντ οριζοντάλ κυρίες δεν είναι σύμπτωση το ότι διάλεξε τη Θεοδώρα, την κόρη ενός αξιοπρεπούς υπεύθυνου για τα θηρία ενός δήμου στην Κωνσταντινούπολη. Η Θεοδώρα θα γνώριζε εκ των έσω τον τρόπο λειτουργίας του ιπποδρόμου. Όμως τι σήμαινε να ερωτευτεί κανείς τη Θεοδώρα, όπως συνέβη με τον Ιουστινιανό; Ο Πόττερ εδώ δίνει μια εικόνα του βυζαντινού σεξ λιγάκι άνευρη. Η ερωτική ποίηση που παραθέτει προέρχεται από τις μορφωμένες ελίτ, είναι ποίηση σχολείου. Πρέπει κανείς να εμβαθύνει περισσότερο για να καταλάβει την επίδραση που είχε μια γυναίκα σαν τη Θεοδώρα. Καταρχήν, τι δεν ήταν αυτού του είδους οι μαιτρέσες; Δεν ήταν ούτε σαν τις Αθηναίες εταίρες, ούτε σαν τις γκέισες της Ιαπωνίας, ούτε σαν τις αυλικές του δυτικού Μεσαίωνα, δεν πρόσφεραν δηλαδή ούτε γυναικεία χάρη ούτε μάθαιναν καλούς τρόπους στους εραστές τους, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς είχαν μάθει πολύ καλά από τους άρρενες πρεσβυτέρους τους όλο το πλέγμα της παιδείας, το οποίο σήμαινε και κουλτούρα υψηλού επιπέδου κι άλλα πολλά. Οι δάσκαλοί τους, ρήτορες που ασκούσαν μαγνητική επίδραση και κλασικοί φιλόλογοι, τους είχαν μάθει όλα όσα έπρεπε και για την χάρη και για την ισορροπία. Άρα ο Ιουστινιανός δεν πήρε από την Θεοδώρα την τέχνη της ζωής την οποία συνοδεύουν οι χάριτες. Ούτε και το απλό σεξ το είχε ανάγκη. Ήταν κάτι πιο πρωτόγονο αυτό που του πρόσφερε εκείνη. Το λέει ο λαός με τον τρόπο του. Υπήρχε η πρόληψη ότι αν βγεις από το σπίτι σου και το πρώτο που θα αντικρίσεις είναι μία κοκότα, αυτό θα σου έφερνε τύχη καλή, γιατί οι τέτοιου είδους γυναίκες συνδέονταν με την ηδονή και την αφθονία. Ήταν μια θεώρηση των πρωτόγονων φυσικών δυνάμεων που έτσι γίνονταν απτές. Το να δεις το αντίθετο, μαυροφόρους παπάδες ή καλόγριες, ήταν κακό σημάδι, σήμαινε την κρυάδα του θανάτου. Σε μια εποχή που οι θεές ήταν ακόμη ζωντανές, το να αντικρίσει κανείς τη Θεοδώρα ήταν σαν να βλέπει μια ζωντανή θεά σε όλη της τη δόξα και την ομορφιά. Η παράδοση για την Πελαγία, την πόρνη που έγινε αγία, δημιουργήθηκε στην Αντιόχεια αυτήν ακριβώς την περίοδο. Να η περιγραφή της Πελαγίας, όπως την είδε ένα κοπάδι από δεσποτάδες που σαγηνεύθηκαν από αυτήν. Κάπως έτσι θα έμοιαζε κι η Θεοδώρα: «Τότε φάνηκε μπροστά μας καβάλα σε ένα γαϊδουράκι, με κουδουνάκια. Μπροστά βάδιζε το πλήθος των υπηρετών της. Εκείνη ήταν κατάφορτη από χρυσά κοσμήματα, μαργαριτάρια και κάθε είδους πολύτιμους λίθους. Τα ρούχα της ήταν ακριβά και πολυτελέστατα. Έλαμπε μέσα σε αυτά. Στα χέρια και τα πόδια είχε πλατιές κορδέλες από μετάξι στολισμένες με μαργαριτάρια, ενώ στο λαιμό της φορούσε περιδέραια και ολόκληρες σειρές από μαργαριτάρια και άλλα κρεμαστάρια. Η ομορφιά της καθήλωνε όσους την έβλεπαν. Καθώς η πόρνη περνούσε από μπροστά μας, μας χτύπησε το δυνατό άρωμα από τις κολόνιες και τα καλλυντικά της [άρα η Πελαγία δεν έδινε καμία σημασία στις συμβάσεις της εποχής, όταν έκανε τον περίπατό της]. Το κεφάλι της ήταν ξέσκεπο, ενώ μια μπέρτα ήταν ριγμένη στους ώμους της με τρόπο εντελώς ξεδιάντροπο, λες κι ήταν άντρας»[1]. Υπήρχε άραγε κανένας καλύτερος οιωνός που θα έφερνε πλούτη και απόλαυση στον νέο άρχοντα για να τον πάρει μαζί (σχεδόν σαν εραλδικό οικόσημο) στο παλάτι του; Πώς έφτασε όμως στην Αντιόχεια η Θεοδώρα; Δυνάμεις ασυνήθιστες φαίνεται πως έπαιξαν κι εδώ τον ρόλο τους. Μέσα στο πλήθος των εραστών της χρειαζόταν κάποια προστασία, η οποία όμως δεν προήλθε τελικά από τον ιππόδρομο, αλλά από την εκκλησία. Από το 512 μέχρι το 518 πατριάρχης Αντιοχείας ήταν ο Σεβήρος, ένας χαρισματικός διανοούμενος, με άκαμπτες θέσεις για το ζήτημα της ένωσης της θεότητος και της ανθρωπότητος στο πρόσωπο του Χριστού, οι οποίες ήταν σε αντίθεση με το δόγμα της Χαλκηδόνας. Όλοι τον θαύμαζαν που ήταν τόσο σωστός στην επιστήμη του, δηλαδή στην δογματική. Ένας επιστολογράφος του Σεβήρου «πίστευε πως έβλεπε το φως της θεϊκής λαμπάδας να αστράφτει πάνω του». Τo 518 εκδιώχτηκε από την έδρα του, η αυτοκρατορική αυλή τον έγραψε στη μαύρη λίστα, ο Σεβήρος, ωστόσο, ήταν ένα από εκείνα τα σύννεφα «σκοτεινής ύλης» που δεν είχαν θέση στην επίσημη εικόνα που κατασκεύαζε η αυτοκρατορία για τον εαυτό της. Εξόριστος, διατηρούσε ακόμη την μαγνητική έλξη που ασκούσε, όπως κάθε διάσημος αμφισβητίας της καθεστηκυίας τάξης. Έτσι μέχρι το θάνατό του το 538 το πυκνό δίκτυο των αποδεκτών των επιστολών του και των πνευματικών του παιδιών παρέμενε αδιάρρηκτο. Το 520 οι αντιχαλκηδόνιοι που παρέμεναν πιστοί στο Σεβήρο στην Αντιόχεια μπορεί να παρείχαν στις πρώην γυναίκες του ιπποδρόμου σαν τη Θεοδώρα το καταφύγιο που χρειάζονταν: ένα μέρος για να κάνουν μια ανασκόπηση της μέχρι τώρα ζωής τους και για να σκεφτούν την μελλοντική τους καριέρα. Κάτι τέτοιο παρείχε τις δέουσες εγγυήσεις για την ειλικρινή μεταμέλεια της Θεοδώρας καθώς και την δέουσα υποστήριξη ενάντια στην απόρριψη της κοινής γνώμης. Εδώ θα προσθέσω στο σενάριο που κατασκευάζει ο Πόττερ μία μικρή πινελιά παρμένη από το ογκώδες βιβλίο του Έντουαρντ Σβαρτς Πρακτικά των Οικουμενικών Συνόδων. Οι επίσημες διαμαρτυρίες εναντίον του επισκόπου Απαμείας Πέτρου δείχνουν ότι ένα τέτοιο καταφύγιο γυναικών υπήρχε όντως στη μητρόπολή του. Ο Πέτρος ήταν φανατικός αντιχαλκηδόνιος σαν τον Σεβήρο. Το 518 οι χαλκηδόνιοι μοναχοί της περιοχής του άρχισαν να στρέφονται εναντίον του, κατηγορώντας τον ότι είχε βαφτίσει δύο διάσημες εταίρες-ηθοποιούς, τη Μαρία και τη Στεφάνη, γνωστές ως «Φτερά στον Άνεμο». (Τέτοιες ονομασίες ήταν συνηθισμένες. Εκείνη την εποχή ακόμη και ο πάπας φημολογείτο ότι είχε μια ερωμένη που την αποκαλούσαν Conditaria, δηλαδή «Πικάντικη». Το πρόβλημα ήταν πως οι δυο γυναίκες, αφού βαφτίστηκαν, δεν εξαφανίστηκαν στην έρημο, κάτι που θα ήταν για όλους βολικό, όπως θα έπρεπε να είχαν κάνει αν πιστέψουμε την παράδοση για την Πελαγία, αλλά παρέμειναν στο περιβάλλον του μητροπολίτη[2]. Μήπως κι η Θεοδώρα ήταν υποχρεωμένη στον Σεβήρο και τους κληρικούς του για την προστασία που της παρείχαν; Όπως και να έχουν τα πράγματα, παρέμεινε πιστή στο Σεβήρο για όλη την υπόλοιπη ζωή της. Μάλιστα ο Σεβήρος, όταν η όραση της αυτοκράτειρας είχε αρχίσει να αδυνατίζει, φρόντιζε να την προμηθεύει με χειρόγραφα των έργων του, γραμμένα με αρκετά μεγάλα ελληνικά γράμματα για να τα ξεχωρίζει η αυτοκράτειρα. Ξέρουμε ότι μόλις παντρεύτηκαν ο Ιουστινιανός και η Θεοδώρα ξέφυγαν από την σκοτεινή ύλη και ανέβηκαν στον λαμπρά φωτισμένο θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Επακολούθησαν γεγονότα φοβερά. Το 532 η αριστοκρατία της βασιλεύουσας προσπάθησε να ξεκινήσει μια «Βυζαντινή Άνοιξη», όμως η προσπάθεια αυτή πνίγηκε στο αίμα. Αναφερόμαστε βέβαια στη Στάση του Νίκα. Για μια στιγμή όλοι πάγωσαν, όταν οι δήμοι του ιπποδρόμου ενώθηκαν κατά του Ιουστινιανού. Οι αριστοκράτες βρήκαν και έναν αυτοκράτορα για να τον αντικαταστήσει. Για μέρες ολόκληρες ο θόρυβος από τα κτίρια που κατέρρεαν στους κεντρικούς δρόμους λόγω της μεγάλης πυρκαγιάς ξεκούφαινε τους κατοίκους. Το κρίσιμο εκείνο πρωινό της 18ης Ιανουαρίου η Θεοδώρα παρενέβη επιμένοντας ότι ο Ιουστινιανός δεν πρέπει να εγκαταλείψει την πρωτεύουσα: «Δεν θα αποχωρισθώ ποτέ την πορφύρα και δεν θα ανεχθώ να ζήσω ούτε για μια μέρα αν πάψουν να με λένε αυγούστα. Κύριέ μου, αν θέλεις εσύ να σωθείς, δεν υπάρχει θέμα ... Όμως…, εγώ ακολουθώ το αρχαίο ρητό που λέει ότι είναι ωραίο σάβανο η πορφύρα». Η στάση της έφερε το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Αφού διαδήλωσε στα σοκάκια της πόλης, ο λαός γύρισε στον ιππόδρομο, για να δει το τέλος του Ιουστινιανού, όμως ο χώρος του ιπποδρόμου μετατράπηκε σε θανάσιμη παγίδα. Ο στρατιώτες τούς περικύκλωσαν. Λένε πως σφαγιάστηκαν τριάντα χιλιάδες άντρες και γυναίκες. Η τοπική αριστοκρατία παρέλυσε. Κι η δήμευση δεκαοκτώ μεγάλων περιουσιών έβαλε τέρμα στην «Βυζαντινή Άνοιξη». Τότε ο Ιουστινιανός άρχισε, όπως όλοι ξέρουμε, να προχωρά από θρίαμβο σε θρίαμβο. Το 533-534 έστειλε στρατό στη Βόρεια Αφρική, τη σημερινή Τυνησία και Αλγερία, και κατέκτησε όλη την ακτή. Ταυτοχρόνως δημοσίευσε το νομοθετικό έργο που θεωρείται το πιο σημαντικό επίτευγμα του ρωμαϊκού κράτους, ωστόσο τίποτε από όλα αυτά δεν οφειλόταν στην Παλαιά Ρώμη. Τα πάντα έλαβαν χώρα στην Ανατολή, στην Κωνσταντινούπολη, υπό την επίβλεψη του μεγάλου νομομαθούς Τριβωνιανού, που, όπως γράφει ο Πόττερ, «ήταν μία από τις φυσιογνωμίες εκείνες που άσκησαν τη μεγαλύτερη επίδραση στην ιστορία της νομικής σκέψης του δυτικού κόσμου». Πολύ ενδεικτική των προθέσεων του Ιουστινιανού ήταν η ανοικοδόμηση της Αγίας Σοφίας, που την γνωρίζουμε τόσο καλά από τις πολλές φωτογραφίες που έχουμε δει. Όμως πρέπει να καταλάβουμε το δέος εκείνων που μπήκαν μέσα σε αυτόν το ναό για πρώτη φορά. Η φωτιά έκαψε μια κοινή ρωμαϊκή βασιλική, δηλαδή ένα μακρόστενο κτίριο, που κατέληγε σε μια αψίδα. Όμως τώρα οι Κωνσταντινουπολίτες αντίκρισαν κάτι που τους έπαιρνε τον νου, ένα οικοδόμημα που παραβίαζε όλες τις συμβάσεις. Οι παράπλευροι τοίχοι θύμιζαν βασιλική, όμως είχαν διπλάσιο ύψος από το ύψος μιας κανονικής εκκλησίας. Αυτό έμοιαζε με όνειρο. Πολύχρωμα μάρμαρα έδιναν την εντύπωση καταρρακτών που έπεφταν από ψηλά. Οι ημικυκλικές αψίδες, που υπήρχαν σε όλες τις γωνίες του κτιρίου, αντικαθιστώντας τις κλασικές γωνιώδεις απολήξεις, σου έδιναν την εντύπωση πως χόρευε το έδαφος κάτω από τα πόδια σου. Κι από πάνω ο τεράστιος εκείνος τρούλος, που νόμιζες πως δεν είχε χτιστεί από ανθρώπινα χέρια, αλλά από έναν άγγελο. Έτσι τουλάχιστον έλεγαν οι κάτοικοι στους επισκέπτες από τις επαρχίες. Και να τώρα η τελευταία μεταμόρφωση της Θεοδώρας: δεν ήταν πια η αγαπημένη του Ιουστινιανού, ήταν η Παρθένος Μαρία στο πλευρό του Παντοκράτορος Χριστού. Επρόκειτο για μια εξέλιξη απολύτως κατανοητή στους συγχρόνους της. Η Παρθένος, ως Θεοτόκος, έδωσε το σώμα της για να πλαστεί το ανθρώπινο σώμα του Ιησού και τον έθρεψε με το γάλα της, βοηθώντας έτσι τον Θεό να γίνει άνθρωπος. Ήταν η οικονόμος του μυστηρίου της ενανθρωπήσεως του Θεού, αλλά παράλληλα ήταν και η πηγή του ελέους· μόνο σε Εκείνην έβρισκαν μια καταφυγή οι καταδικασμένοι αμαρτωλοί. Αυτό ακριβώς έγινε κι η Θεοδώρα στα τελευταία χρόνια της ζωής της. Ήταν η ασημένια λάμψη που έβγαινε από το σκοτεινό σύννεφο της ιουστινιάνειας απολυταρχίας. Όπως και η Παρθένος, μπορούσε κι η Θεοδώρα να παραβιάσει τους ισχύοντες νόμους. Προσέφερε προστασία στους οπαδούς του Σεβήρου, αλλά και στις πόρνες, παρέχοντάς τους ένα καταφύγιο, ένα χώρο ανάνηψης γνωστό ως Μετάνοια. Η «Μετάνοια» αποδείκνυε ότι στο Βυζάντιο όλα μπορούσαν να αλλάξουν. Άλλαξε τον εαυτό της η Θεοδώρα, άλλαξε όμως μαζί κι ολόκληρο τον κόσμο. Ο Πόττερ καθιστά σαφές ότι το πρόβλημα που θέτει η σταδιοδρομία της Θεοδώρας σε κάθε βιογράφο της ήταν η αντιμετώπιση ενός προσώπου που δεν μπορεί να μπει σε κανένα καλούπι, που δεν ανταποκρίνεται σε κανένα στερεότυπο. Όμως στην περίπτωση του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας το πρόβλημα του βιογράφου αποτελεί μέρος μόνο του ευρύτερου προβλήματος που αντιμετωπίζει ο κάθε ιστορικός του έκτου αιώνα: πώς να αντιμετωπίσει κανείς μια ευρύτατη και πολύπλοκη στις σχέσεις της κοινωνία, μια ολόκληρη αρχαία αυτοκρατορία για την ακρίβεια, η οποία άρχιζε να βγαίνει εκείνη την περίοδο έξω από το παραδοσιακό της πλαίσιο. Πρέπει να συγχαρούμε θερμά τον Ντέιβιντ Πόττερ που μας έδωσε ένα συναρπαστικό πορτρέτο μιας τόσο αξιοσημείωτης γυναίκας. Είναι ταυτόχρονα και το πορτρέτο μιας αξιοσημείωτης εποχής. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2018 — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης Η Athens Review of Books πρόκειται να εκδώσει μια συλλογή κειμένων του Πήτερ Μπράουν, με πρόλογο του συγγραφέα για την ελληνική έκδοση, σε μετάφραση του Ιωάννη Πολέμη. [1] Δες το κεφάλαιο για την Πελαγία στο βιβλίο Holy Women of the Syrian Orient [Αγίες της Συριακής Ανατολής], μετάφραση Sebastian P. Brock και Susan Ashbrook Harvey (University of California Press, 1987). [2] Δες την Καταγγελία των μοναχών της Απαμείας (το 518) στο βιβλίο Acta Conciliorum Oecumenicorum, έκδοση του Eduard Schwartz (De Gruyter, Βερολίνο 1940), σσ. 106-109.

Θεοδώρα, η αυγούστα που άλλαξε τον κόσμο

Σύνδεση