Ποιήματα από την Άβυσσο

Ένα από τα ωραιότερα ποιήματα του Τσέσλαβ Μίλος είναι μια τετραλογία, A Treatise on Poetry, ένα είδος ελεγείας για την προπολεμική Πολωνία, την οποία συνέθεσε στη Γαλλία στα μέσα της δεκαετίας του 1950. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Andrzej Franaszek, Miłosz: A Biography [Μίλος: Μια βιογραφία], επιμέλεια και μετάφραση από τα πολωνικά, Αλεξάντρα και Μάικλ Πάρκερ, Belknap Press/Harvard University Press, σελ. 526 Ένα από τα ωραιότερα ποιήματα του Τσέσλαβ Μίλος είναι μια τετραλογία, A Treatise on Poetry, ένα είδος ελεγείας για την προπολεμική Πολωνία, την οποία συνέθεσε στη Γαλλία στα μέσα της δεκαετίας του 1950. Στο πρώτο μέρος της, το «Beautiful Times», περιγράφει τη σαγηνευτική κοινωνική ζωή στην Κρακοβία πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και καταλήγει με τους στίχους αυτούς: «Το γέλιο στα καφέ/ Αντηχεί πάνω από τον τάφο ενός ήρωα»· το δεύτερο μέρος της, «The Capital» τελειώνει με αυτή τη μικρή σκηνή στη Βαρσοβία, τη νύχτα πριν από τη γερμανική εισβολή, την πρώτη Σεπτέμβρη του 1939: Στην οδό Τάμκα τα τακούνια ενός κοριτσιού χτυπούν Φωνάζει σχεδόν ψιθυριστά. Μαζί προχωρούν Σε μια έρημη αλάνα κατάφυτη ζιζάνια. Ένας νυχτοφύλακας στη βάρδια του, κρυμμένος στις σκιές, Ακούει τις απαλές φωνές τους στ’ απλωμένο σκοτάδι. Δεν ξέρω πώς να αντέξω τον οίκτο μου... Αργότερα θ’ αναρωτιόμουν επανειλημμένα Τι να απέγιναν εκείνοι στα χρόνια και τις μέρες που πέρασαν. Ο Μίλος, ο Πολωνός ποιητής, συγγραφέας, διπλωμάτης, εξόριστος και δαφνοστεφανωμένος νομπελίστας, υπήρξε μια μορφή της οποίας η ζωή έμοιαζε να ενσωματώνει τον αναβρασμό ολόκληρου του εικοστού αιώνα. Έζησε τους δυο παγκοσμίους πολέμους και τη Ρωσική Επανάσταση, βίωσε τον φασισμό, τον κομμουνισμό και τη δημοκρατία, έζησε στην Ανατολική και τη Δυτική Ευρώπη και, αργότερα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, επιστρέφοντας ξανά και ξανά στα γεγονότα εκείνα στα γραπτά του. «Για μένα ο Μίλος είναι ένας από κείνους τους συγγραφείς των οποίων η προσωπική ζωή υπαγορεύει το έργο τους…. Εκτός των ποιημάτων του, όλα τα υπόλοιπα κείμενά του είναι δεμένα με την… προσωπική του ζωή ή την ιστορία των καιρών του», λέει για αυτόν ο Βίτολντ Γκομπρόβιτς, ο άλλος μεγάλος εξόριστος Πολωνός ποιητής. Θα συμφωνήσω, χωρίς όμως να εξαιρέσω τα ποιήματα του Μίλος και πιστεύω πως ούτε εκείνος θα το έκανε, αφού θεωρούσε το μεγαλύτερο επίτευγμά του ως ποιητή την ικανότητά του να συγχωνεύει την ιστορία μέσα στα προσωπικά του βιώματα. Όταν ρωτήθηκε για την πατρίδα του, ο Μίλος αποκρίθηκε πως κατάγεται από άλλο πλανήτη, άλλο χρόνο, άλλη εποχή. Γεννήθηκε το 1911 στη Λιθουανία –τμήμα της ευρωπαϊκής Ρωσίας τότε– σε μια από εκείνες τις περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης για τις οποίες οι δυτικοευρωπαίοι έχουν μια αόριστη μόνο άποψη, όπου εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν και ξεσπιτώθηκαν και στους δυο παγκοσμίους πολέμους, εκεί όπου όσοι επέζησαν, χωρίς καμία σχεδόν εξαίρεση, είχαν μια εκπληκτική ιστορία να διηγηθούν. Ο πατέρας του Μίλος ήταν Πολωνός λιθουανικής καταγωγής, ενώ η μητέρα του απόγονος μιας πολωνόφωνης οικογένειας ευγενών, στο κτήμα των οποίων γεννήθηκε ο Μίλος. Ο γιος τους βαφτίστηκε σε μια τοπική καθολική εκκλησία και εγγράφηκε στο ληξιαρχείο ως υπήκοος της τσαρικής Ρωσίας. Όσα εκείνος και οι γονείς του έμελλαν να βιώσουν στη συνέχεια της ζωής τους, κάτω από το βάρος των ιστορικών γεγονότων, στάθηκαν μοίρα και πολλών άλλων ανθρώπων και σημαδεύτηκαν με ένα πολύ σημαντικό μάθημα – ότι το καλό και το κακό δεν είναι κάποιες διαπραγματεύσιμες θρησκευτικές ή φιλοσοφικές έννοιες, αλλά πράγματα που μαθαίνει κανείς να αναγνωρίζει καθημερινά, όπως η πείνα και η γεύση του ψωμιού. Όταν ήταν δύο ετών, ο Μίλος και η μητέρα του ξεκίνησαν ένα ταξίδι πέντε σχεδόν χιλιάδων χιλιομέτρων διασχίζοντας τη Ρωσία προκειμένου να συναντήσουν τον πατέρα του, ο οποίος εργαζόταν στη Σιβηρία ως μηχανικός για λογαριασμό της κυβέρνησης, για να ξαναπάρουν τον ίδιο δρόμο ένα χρόνο μετά, όταν ο πατέρας του επιστρατεύτηκε στον αυτοκρατορικό στρατό στις αρχές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ως αξιωματικός του μηχανικού κατασκεύασε γέφυρες και οχυρώματα σε περιοχές της πρώτης γραμμής, με τη γυναίκα του, τον πρωτότοκο γιο και έναν μικρότερο αδελφό να τον ακολουθούν κατά πόδας σε όλη τη ρωσική επικράτεια. «Είναι αδύνατο να ανασκευάσουμε τις ακριβείς χρονολογίες των περιπλανήσεων της οικογένειας κατά τη διάρκεια του πολέμου» γράφει ο Αντζέι Φρανάσεκ στην καινούργια βιογραφία του Μίλος. Η έκρηξη της ρωσικής επανάστασης το 1917 τους βρίσκει στην πόλη Ρζεβ στις όχθες του ποταμού Βόλγα· δεν επέστρεψαν στη Λιθουανία παρά την επόμενη χρονιά. Οι πρώτες αναμνήσεις του Μίλος ήταν αναμνήσεις φόβου. Θυμάται να κάθεται σε έναν πάγκο με ένα φιλικό Κοζάκο, ο οποίος άξαφνα πετάχτηκε πάνω για να δώσει ένα χέρι σε κάποιους συντρόφους του στρατιώτες, οι οποίοι είχαν πιάσει και ετοιμάζονταν να σφάξουν ένα λευκό αρνάκι στο οποίο ο Μίλος είχε μεγάλη αδυναμία. Στα χρόνια που έζησε στη Λιθουανία, ο Μίλος δεν πήγε σχολείο, και η μητέρα του ανέλαβε την πρώτη του μόρφωση. Σε αντίθεση με άλλους συγγραφείς και διανοούμενους που θα γνώριζε στη μετέπειτα στη ζωή του, οι περισσότεροι από τους οποίους μεγάλωσαν σε μεγαλουπόλεις, εκείνος πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε μια μικρή αγροτική κοινότητα, την οποία αργότερα εξιδανίκευσε ως επίγειο παράδεισο, παίζοντας με τα παιδιά των χωρικών, περιπλανώμενος στην εξοχή μόνος ή με τη συντροφιά τους. Όπως συχνά συμβαίνει, ο τρόπος που έβλεπε τον κόσμο ως ενήλικος ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με τον τόπο όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε. Αν ο Μίλος διατήρησε στην ποίησή του τα ίχνη μιας πανθεϊστικής έντασης του λιθουανικού λαϊκού πολιτισμού –ο οποίος διατείνεται πως το θείο βρίσκεται διάχυτο στη φύση– αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Πέρασε τα εφηβικά του χρόνια στο Βίλνο (Βίλνιους), μια πανέμορφη πόλη με μπαρόκ αρχιτεκτονική όπου κάποτε Καθολικοί, Εβραίοι και Ορθόδοξοι ζούσαν αρμονικά πλάι πλάι, μα που επρόκειτο να αλλάξει χέρια δεκατρείς φορές τον επόμενο αιώνα, αφού ρωσικές, γερμανικές, πολωνικές, ναζιστικές και σοβιετικές στρατιές πέρασαν ή παρέμειναν σ’ αυτήν. Ο Μίλος φοίτησε σε καθολικό γυμνάσιο και αργότερα στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας, όπου σπούδασε Νομική και δημοσίευσε τα πρώτα του ποιήματα σε ένα φοιτητικό περιοδικό, ενόσω η επιδεινούμενη πολιτική και οικονομική κατάσταση έκανε τη ζωή πιο δύσκολη. Ο Μίλος είχε λίγα χρήματα και ξέφευγε από την πείνα καταβροχθίζοντας βιβλία στη θαλπωρή βιβλιοθηκών. Μαζί με φίλους ποιητές, το 1931 ίδρυσε μια αριστερίζουσα λογοτεχνική ομάδα με την ονομασία Ζαγκάρι (Zagary), της οποίας η ζοφερή, αποκαλυπτική άποψη τους χάρισε το ψευδώνυμο «καταστροφολόγοι», και το επιχείρημα πως η λογοτεχνία δεν δύναται να ξεφύγει από την πολιτική και οικονομική πραγματικότητα της εποχής. Η πρώτη ποιητική του συλλογή, A Poem in Frozen Time (Ποίημα σε παγωμένο χρόνο), εκδόθηκε το 1933, ενώ τον επόμενο χρόνο πήρε το μάστερ του στη Νομική. Πέρασε ένα χρόνο στο Παρίσι με κρατική επιχορήγηση, χωρίς να εξασκήσει το επάγγελμα του δικηγόρου, και εξέδωσε τη δεύτερη ποιητική συλλογή του, Three Winters (Τρεις χειμώνες), όταν επέστρεψε το 1936. Είναι ένα πολύ καλύτερο βιβλίο, με αρκετά δυνατά ποιήματα και ορισμένα εξαιρετικά προφητικά οράματα για το μέλλον: – «Ω, σκοτεινός όχλος στα εαρινά πανηγύρια του και κρεματόρια να υψώνονται σαν βράχοι λευκοί και καπνός να στάζει από τις φωλιές νεκρών σφηκών. Σ’ ένα ψέλλισμα του μαντολίνου, σ’ ένα σύννεφο σκόνης δρεπανιών, σε σωρούς τροφής και βρύων γκρίζους από το πάτημα,, ο νέος ήλιος ανατέλλει πάνω από μια καινούργια μέρα». Ο Μίλος έπιασε δουλειά ως λογοτεχνικός ραδιοφωνικός παραγωγός και σχολιαστής για το Ράδιο Βίλνο, μέχρι που απολύθηκε λόγω των αριστερών του πεποιθήσεων και την προθυμία του να αφήνει Εβραίους να μιλούν στον αέρα. Όπως κι άλλοι στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ήταν συγκλονισμένος από τα δεινά που επέβαλε ο καπιταλισμός στους εργάτες και καλωσόριζε την ιδέα μιας ριζικής αλλαγής. Μολονότι ήθελε να δει την καταστροφή της παλιάς τάξης πραγμάτων, ένιωθε ολοένα πιο άβολα καθώς οι φίλοι του κινούνταν όλο και πιο κοντά στην αριστερά, αφού δεν είχε την παραμικρή ιδέα ποιο καινούργιο σύστημα θα μπορούσε να αντικαταστήσει το παλιό και αισθανόταν την ίδια αποστροφή για τους υποστηρικτές τόσο του σοβιετικού κομμουνισμού όσο και του πολωνικού εθνικισμού. «Διακατεχόμουν», έλεγε, «λιγότερο από τη λογική και περισσότερο από την όσφρηση... και αυτή, με τη σειρά της, με έκανε επιφυλακτικό απέναντι σε οποιονδήποτε ‘-ισμό’». Σε όλη του τη ζωή καταδίκαζε κάθε δογματική θέση, συμπεριλαμβανομένης και της μάσκας του «επαναστάτη» ποιητή, την οποία, στα νιάτα του, είχε για λίγο φορέσει και ο ίδιος. Αν δεν ξέκοψε τελείως από τους αριστερόφρονες φίλους του ήταν επειδή φοβήθηκε πως θα μείνει απομονωμένος και ανυπεράσπιστος στο επικείμενο χάος. Ένιωθε κάποιο βαρυσήμαντο γεγονός να πλησιάζει: «Είναι σαν το ανέκδοτο», είπε σε μια συνέντευξή του, «για εκείνον τον άντρα στο ξενοδοχείο που βγάζει τη μια του μπότα και την πετάει στο πάτωμα. Μετά από λίγο κάποιος χτυπάει την πόρτα του και φωνάζει, “Πανάθεμά σε, βγάλε επιτέλους και την άλλη”». Στα πλαίσια αυτού που αργότερα θα αποκαλούσε πρώτη του μετανάστευση, έφυγε από το Βίλνο το 1937 για μια θέση ραδιοφωνικού παραγωγού στο Πολωνικό Εθνικό Ραδιόφωνο στη Βαρσοβία. Όταν οι Ναζί κατέλαβαν τη Βαρσοβία το 1939, χωρίστηκε από τους γονείς του στη Λιθουανία. Τελικά κατόρθωσε να τους συναντήσει το 1940, μα εγκλωβίστηκε εκεί όταν οι Σοβιετικοί προσάρτησαν τη Λιθουανία, και χιλιάδες επί χιλιάδων συμπατριώτες του συνελήφθησαν και στάλθηκαν σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στη Σιβηρία και σε κολχόζ στην Ασία. Η μαρτυρία του Φρανάσεκ για το πώς επέστρεψε ο Μίλος στη Βαρσοβία για να συναντήσει τη γυναίκα που θα παντρευόταν αργότερα είναι από τις πιο ανατριχιαστικές, σε ένα βιβλίο γεμάτο δραματικές διαφυγές· ο Μίλος αναγκάστηκε να περάσει τέσσερις γραμμές συνόρων φυλασσόμενες από Σοβιετικούς ή Γερμανούς στρατιώτες. Το ταξίδι αυτό ήταν μια εμπειρία που συμπύκνωνε τη ζωή που περίμενε εκείνον και πολλούς άλλους σε εκείνο το κομμάτι της Ευρώπης. Το 1939 ο Μίλος βρήκε δουλειά ως επιστάτης στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Βαρσοβίας, η οποία ήταν κλειστή για το κοινό, προκειμένου να έχει καθημερινά ένα πιάτο σούπας και πρόσβαση σε βιβλία. Σε μεγάλο βαθμό, λέει ο ίδιος, οφείλει την πνευματική του μόρφωση στον τεράστιο αριθμό βιβλίων που διάβασε στα πλαίσια της δουλειάς εκείνης. Άρχισε, επίσης, να μαθαίνει Αγγλικά, δανειζόμενος από τη Βιβλιοθήκη βιβλία των Τ. Σ. Έλιοτ, Ρόμπερτ Μπράουνινγκ, Έντγκαρ Λη Μάστερς, Ουίλιαμ Μπλέικ και Τζον Μίλτον και, το 1942 μεταφράζοντας το έργο Όπως αγαπάτε του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, την ώρα που μαζικές σφαγές λάμβαναν χώρα γύρω του. Οι Ναζί είχαν μοιράσει τον πληθυσμό σε δύο κατηγορίες, τους Εβραίους και τους Πολωνούς, με στόχο να εξολοθρεύσουν εντελώς τους πρώτους, και μερικώς τους δεύτερους, επιβάλλοντας στους υπόλοιπους να δουλεύουν σαν σκλάβοι. Η καθημερινή ζωή, θυμάται ο Μίλος, περνούσε σαν πάνω σε ένα παγόβουνο που έλιωνε σιγά σιγά, από το οποίο οι άνθρωποι εξαφανίζονταν ένας ένας – συλλαμβάνονταν, στέλνονταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή δολοφονούνταν. Πολλά χρόνια μετά, όταν τον ρώτησαν σε μια συνέντευξη για τις ενοχές του επιζήσαντα που επανέρχονται ξανά και ξανά στα έργα του, εκείνος απάντησε ότι δεν υπήρχε περίπτωση να επιβιώσει κανείς εκείνα τα χρόνια στην Πολωνία με καθαρή συνείδηση. Κατά τη διάρκεια της κατοχής έγραψε μερικά από τα πιο διάσημα ποιήματά του –Campo dei Fiori» («Λιβάδι λουλουδιών»), «The world», («Ο κόσμος»), «Poor Christians at the Ghetto» («Φτωχοί χριστιανοί στο γκέτο»), «Song for a Citizen» («Άσμα για έναν πολίτη») και «Dedication» («Αφιέρωση»)– με ύφος πιο λιτό από εκείνο της προηγούμενης ποίησής του, πολύ πιο αποστασιοποιημένο από την ενασχόληση με τον εαυτό του και τα σκοτεινά οράματά του για το μέλλον. Τώρα μιλάει ξεκάθαρα και αναζητά διαύγεια για να κάνει τα ποιήματά του προσιτά. Η συμπόνια για τα βάσανα των ανθρώπων γύρω του δίνουν στην ποίησή του την ειλικρίνειά της· μια επιθυμία να εξορκίσει το κακό τής δίνει πίστη στο μέλλον. Σε ένα άρθρο λίγο μετά από το τέλος του πολέμου, ο Μίλος θυμάται: Την άνοιξη του 1943, μια όμορφη ήσυχη βραδιά, μια βραδιά στην ύπαιθρο στα περίχωρα της Βαρσοβίας, στεκόμασταν στο μπαλκόνι και ακούγαμε τα ουρλιαχτά από το γκέτο.... Ουρλιαχτά που μας ανατρίχιαζαν. Ήταν οι κραυγές χιλιάδων ανθρώπων που δολοφονούνταν. Ταξίδευαν μέσα από τα ήσυχα μέρη της πόλης, μέσα από κόκκινες λάμψεις φωτιάς, κάτω από άστρα αδιάφορα, διαπερνούσαν την σπλαχνική σιγαλιά των κήπων, όπου τα φυτά έφτιαχναν φιλόπονα οξυγόνο, ο αέρας μοσχοβολούσε, και ο άνθρωπος ένιωθε πως ήταν ωραίο να είναι ζωντανός. Υπήρχε κάτι ιδιαίτερα απάνθρωπο σε εκείνη τη νυχτερινή γαλήνη, όπου η ομορφιά και το ανθρώπινο έγκλημα χτυπούσαν ταυτόχρονα την καρδιά. Δεν κοιτάζαμε ο ένας τον άλλο στα μάτια. Παραθέτω εδώ ένα ποίημα από έναν κύκλο που ονομάζεται «Voices of Poor People» («Φωνές φτωχών ανθρώπων»), το οποίο γράφτηκε το 1944 και διάβασα για πρώτη φορά σε μια ανθολογία παγκόσμιας ποίησης που εκδόθηκε στη Γιουγκοσλαβία το 1956. Την αγόρασα σε ένα βιβλιοπωλείο του Σικάγου το οποίο ειδικευόταν στη σλαβική λογοτεχνία, μια εποχή που τα ποιήματα του Μίλος δεν είχαν ακόμα μεταφραστεί στα Αγγλικά. Μου έκανε τεράστια εντύπωση, καθώς κι εγώ είχα περάσει τον πόλεμο σε μια κατεχόμενη και βομβαρδισμένη πόλη της Ευρώπης και καταλάβαινα πώς μπορούσαν να συνυπάρχουν τόσο αντιφατικά συναισθήματα. ΕΝΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΓΙΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Τη μέρα που ο κόσμος τελειώνει Μια μέλισσα τριγυρίζει ένα τριφύλλι, Ένας ψαράς μπαλώνει ένα δίχτυ που λαμπυρίζει. Πρόσχαρα γουρουνόψαρα αναπηδούν στη θάλασσα, Πλάι στις υδρορροές παίζουν νεαρά σπουργίτια Και το φίδι έχει χρυσαφένιο δέρμα όπως πρέπει να ’χει. Τη μέρα που ο κόσμος τελειώνει Γυναίκες διασχίζουν αγρούς κρατώντας ομπρέλες Ένας μεθύστακας νυστάζει στην άκρη του γρασιδιού, Πλανόδιοι μανάβηδες φωνάζουν στο δρόμο, Και ένα ιστιοφόρο με κίτρινα πανιά πλησιάζει στο νησί, Η φωνή ενός βιολιού στέκεται στον αέρα Και οδηγεί σε μια έναστρη νύχτα. Και εκείνοι που περίμεναν αστραπή και κεραυνό Απογοητεύονται. Και εκείνοι που προσδοκούσαν οιωνούς και ρομφαίες αρχαγγέλων Δεν πιστεύουν πως τώρα συμβαίνει. Όσο ο ήλιος και η σελήνη στέκονται στον ουρανό, Όσο μια μέλισσα επισκέπτεται ένα ρόδο, Όσο ρόδινα βρέφη γεννιούνται Κανείς δεν πιστεύει πως τώρα συμβαίνει. Μονάχα ένας γέρος ασπρομάλλης, που θα μπορούσε προφήτης να ’ναι Κι όμως προφήτης δεν είναι, γιατί είναι πολυάσχολος Επαναλαμβάνει καθώς δένει τις τομάτες του: Δεν θα υπάρξει άλλο τέλος του κόσμου, Δεν θα υπάρξει άλλο τέλος του κόσμου. Αυτά τα «αφελή» ποιήματα του Μίλος ήταν τα πρώτα δείγματα αυτού που επρόκειτο να γίνει πρωταρχική του πεποίθηση ως ποιητή και βάση της διαφωνίας του με τον μοντερνισμό. Η αξία ενός ποιήματος, σκέφτεται τώρα, πρέπει να εξαρτάται από το ποσοστό πραγματικότητας που αποδίδει. «Η πραγματικότητα αργά ή γρήγορα βάζει τη λογοτεχνία σε δοκιμασία», έλεγε. Ο Μίλος βίωσε τα πράγματα με αξιοσημείωτη ένταση, θυμόταν την παραμικρή λεπτομέρεια από τα παιδικά του χρόνια δεκαετίες μετά. Θυμόταν τις σκηνές του Ερυθρού Σταυρού στην όχθη κάποιας λίμνης, να βγάζουν το νερό από μια βάρκα, μια ορθόδοξη εκκλησία στο σχήμα βολβού, την πανέμορφη εξαδέλφη του Έλα με τη στολή στρατιωτικής νοσοκόμας, την Έλα να ιππεύει με τον όμορφο Ρώσο αξιωματικό που είχε μόλις παντρευτεί. Στα γεράματα, ο Μίλος περιέγραφε τον εαυτό του ως ρεαλιστή. «Το σπίτι μας είναι ανοιχτό», έλεγε, «δεν υπάρχουν κλειδιά πάνω στις πόρτες, και οι αόρατοι επισκέπτες έρχονται και φεύγουν όποτε θέλουν». Όπως και ο Ουώλτ Ουίτμαν ήθελε να αδράξει τον κόσμο όπως ερχόταν στις αισθήσεις του. Θυμάμαι ένα βράδυ με είχε προσκαλέσει με τη γυναίκα μου για φαγητό ένα καλλιεργημένο ηλικιωμένο ζευγάρι Πολωνών στο Νιου Χάμσαϊρ, σαράντα χρόνια πριν, και πόσο είχαμε απολαύσει ο ένας την παρέα του άλλου, έως τη στιγμή στη διάρκεια του δείπνου που ξεφούρνισα πόσο πολύ αγαπούσα τον Τσέσλαβ Μίλος. Τα πρόσωπά τους σκυθρώπιασαν. «Είναι ένα κάθαρμα», ψέλλισε ο ευγενικός γέρος κύριος, εμφανώς ταραγμένος. Μέχρι τότε είχα ακούσει αρκετά για την άρνηση του Μίλος να προσχωρήσει στο Επαναστατικό Κίνημα της Βαρσοβίας ενάντια στους Ναζί το 1944 –και ότι έγινε διπλωμάτης της κομμουνιστικής κυβέρνησης μετά από τον πόλεμο, καθώς και πολιτιστικός ακόλουθος στη Νέα Υόρκη, την Ουάσινγκτον και το Παρίσι– για να κατανοήσω την αντίδρασή του. Για τους περισσότερους Πολωνούς, η εξέγερση, η οποία είχε οργανωθεί από την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση στο Λονδίνο, ήταν μια πράξη ηρωική, στεφανωμένη με τη φλόγα πατριωτικής γενναιότητας. Η εξέγερση αυτή, όμως, κατέληξε στο θάνατο διακοσίων χιλιάδων ανθρώπων σε οδομαχίες και έκανε τη Βαρσοβία συντρίμμια· για τον Μίλος ήταν μια παράλογη πράξη που προκάλεσε το θάνατο αθώων ανθρώπων. Ακόμη περισσότερο, ο Μίλος πίστευε πως η μοίρα του ήταν διαφορετική. Σύμφωνα με ένα φίλο του, είχε πει στη γυναίκα του πως «ήταν μείζονος σημασίας να επιζήσει του πολέμου: καθήκον του ήταν να γράφει, όχι να πολεμάει». Εφόσον και η δική μου οικογένεια, όπως και πολλές άλλες στην Ανατολική Ευρώπη, ήταν παρόμοια διχασμένη ανάμεσα σε εκείνους που τάσσονταν υπέρ της επιβίωσης και σε εκείνους που τάσσονταν υπέρ του πολέμου, μπορώ σήμερα να κατανοήσω την ανυπόφορη κατάσταση των Πολωνών και μπορώ να δω πως και οι δύο είχαν τραγικά δίκιο και άδικο. Όσον αφορά τη «συμφωνία με το Διάβολο» που είχε κάνει ο Μίλος, ως εκπρόσωπος της κομμουνιστικής κυβέρνησης μετά από τον πόλεμο, προέκυψε από τις σχέσεις που είχε συνάψει στα νιάτα του στο Βίλνο με κάποια άτομα που τώρα κατείχαν εξουσία στην Πολωνία. Η Αιχμάλωτη σκέψη (The Captive Mind, 1953), η σπουδή του για το πώς συγγραφείς και διανοούμενοι ξελογιάστηκαν από τον Σταλινισμό, δεν είχε μόνο θέμα τη διαφθορά των ανθρώπων που ο ίδιος γνώριζε, μα και την αφήγηση όσων πρέπει να είχαν περάσει και από το δικό του μυαλό, καθώς αμφιταλαντευόταν για το αν έπρεπε να δεχτεί τη θέση του πολιτιστικού ακόλουθου και να φύγει στο εξωτερικό. Προς υπεράσπισή του, υποθέτω πως μια θέση στην πρεσβεία δεν φαινόταν τόσο αχρεία αμέσως μετά τον πόλεμο όσο έγινε μετέπειτα. Σε ένα αδημοσίευτο κείμενο του 1957, γράφει: «Εκπροσωπώντας μια χώρα που είχε περάσει στη δικαιοδοσία ενός ξένου απολυταρχικού καθεστώτος ήταν λάθος και εξευτελιστικό, κάτι για το οποίο ντρέπομαι σήμερα». Μπορεί, επομένως, να καταλάβει κανείς γιατί οι εξόριστοι Πολωνοί τον θεώρησαν καιροσκόπο. Με την πάροδο των χρόνων, έγινε ολοένα και πιο δύσκολο για τον Μίλος να κρύψει τα πραγματικά του αισθήματα για το κομμουνιστικό καθεστώς, και το 1951, μετά από έντονη εσωτερική πάλη, (σε σημείο που συμβουλεύτηκε τον Αλβέρτο Άινσταϊν στο Πρίνστον, ο οποίος τον παραίνεσε να επιστρέψει στην Πολωνία), αποστάτησε στο Παρίσι. Στο βιβλίο του Φρανάσεκ, το επεισόδιο αυτό περιγράφεται σαν θρίλερ του Ψυχρού Πολέμου. Από τη στιγμή που ανεξαρτητοποιήθηκε, ο Μίλος εξοστρακίστηκε από την παρισινή λογοτεχνική κοινότητα· ο Σταλινισμός ήταν της μόδας για πολλούς συγγραφείς που είχε γνωρίσει σε δεξιώσεις στην πολωνική και ρωσική πρεσβεία, και αυτοί δράττονταν πάσης ευκαιρίας για να ιστορήσουν στους οικοδεσπότες τους πόσο τυχερός πρέπει να ήταν κανείς να ζει σε τόσο φωτισμένες κοινωνίες, πίσω στην πατρίδα. Τώρα, αυτοί οι ίδιοι διανοούμενοι γύρισαν την πλάτη τους στον Μίλος και τον αποκαλούσαν πράκτορα των Αμερικανών. Οι εκπατρισμένοι Πολωνοί ήταν ακόμη πιο μοχθηροί. «Αν ο Μίλος είχε έστω κι ένα δράμι αξιοπρέπειας, θα έπρεπε να πάει να κρεμαστεί», έγραψε ένας συνάδελφός του ποιητής σε μια εφημερίδα εμιγκρέδων. Παρ’ όλα αυτά, ήταν το πολωνικό λογοτεχνικό περιοδικό μεταναστών και εκδοτικός οίκος Kultura στο Παρίσι που τον έσωσε από την απόλυτη σιωπή, εκδίδοντας άρθρα και βιβλία του, κάνοντας το όνομά του σταδιακά γνωστό στη Δύση. Έτσι αναγνωρίστηκε πρώτα ως πολιτικός συγγραφέας, ενώ η πολωνική κυβέρνηση στην πατρίδα του πάσχιζε να τον καταδικάσει στην αφάνεια, λογοκρίνοντας τα έργα του και διαγράφοντας το όνομά του από αναφορές μέσα σε βιβλία. Ο Μίλος χρειάστηκε δέκα χρόνια για να φτάσει στις Ηνωμένες Πολιτείες, μολονότι η γυναίκα του ζούσε εκεί με τα δυο τους παιδιά από την εποχή που εκείνος αποσκίρτησε, και δίσταζε να γυρίσει στην Ευρώπη, αφού στην Αμερική ένιωθε πιο ασφαλής. Για άλλη μια φορά, Πολωνοί εμιγκρέδες προσπάθησαν να σαμποτάρουν τις απόπειρές του να μεταναστεύσει στην Αμερική, μιλώντας για το παρελθόν του σε άτομα με επιρροή στην Ουάσινγκτον. Αυτό τελικά αποδείχθηκε ευλογία για εκείνον. Καθώς βρέθηκε χωρίς πατρίδα και σε μεγάλη ανάγκη να κερδίσει χρήματα και να συνειδητοποιήσει τι του είχε συμβεί, στράφηκε ξανά στη συγγραφή. Εκτός από την Αιχμάλωτη σκέψη, έγραψε ένα μυθιστόρημα και αρκετά δοκίμια κι άρχισε να ξαναγράφει ποίηση. Τον Ιούλιο του 1959 ο Μίλος έλαβε μια επιστολή που του πρόσφερε τη θέση επισκέπτη λέκτορα στο Τμήμα Σλαβικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας. Την απέρριψε, αλλά τελικά την επόμενη χρονιά δέχτηκε όταν του ξανάγινε η ίδια πρόταση και δίδαξε εκεί μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 1978. Όπως παραδέχτηκε και ο ίδιος, ποτέ δεν κατόρθωσε να ενταχθεί στη λογοτεχνική ζωή της Γαλλίας τα χρόνια που έζησε στο Παρίσι. Και στις Ηνωμένες Πολιτείες, όμως, του πήρε κάποιο χρόνο. Οι λάτρεις της ποίησης τον πρωτογνώρισαν ως επιμελητή και μεταφραστή της ανθολογίας Post-War Polish Poetry (Μεταπολεμική πολωνική ποίηση) το 1965 και Selected Poems (Επιλογή ποιημάτων) του Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ το 1968, δύο βιβλία που αγαπήθηκαν και επηρέασαν πολλούς από τους ποιητές της γενιάς μου. Παραθέτω εδώ ένα παράδειγμα, του Χέρμπερτ, των εκπληκτικά αυθεντικών ποιημάτων που βρίσκει κανείς στα βιβλία αυτά: ΑΠΟ ΤΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ[1] Στην αρχή υπήρχε ο θεός της νύχτας και της τρικυμίας, μαύρο είδωλο χωρίς μάτια και μπροστά του χοροπηδούσαν γυμνοί και πασαλειμμένοι με αίμα. Αργότερα, στα χρόνια της δημοκρατίας, υπήρχαν πολλοί θεοί, με συζύγους, παιδιά, κρεβάτια που έτριζαν και ακίνδυνα αστροπελέκια που έσκαγαν στον αέρα. Στο τέλος μόνο κάτι δεισιδαίμονες νευρωτικοί κουβαλούσαν στις τσέπες τους αγαλματίδια από αλάτι, που παρίσταναν τον θεό της ειρωνείας. Δεν υπήρχε τρανότερος θεός τα χρόνια εκείνα. Ύστερα κατέφθασαν οι βάρβαροι. Και αυτοί επίσης απέδιδαν τιμές στον μικρό θεό της ειρωνείας. Τον έλιωναν με τη φτέρνα τους και τον πρόσθεταν στα φαγητά τους. Φυσικά, ενώ θαυμάζαμε αυτούς τους ποιητές, κανείς μας δεν είχε την παραμικρή ιδέα πως ο μεταφραστής τους ήταν ένας από τους σημαντικότερους ποιητές του αιώνα. Αυτό άρχιζε να αλλάζει με την έκδοση της συλλογής Selected Poems (Επιλογή ποιημάτων) του Μίλος το 1973 και άλλων μεταφράσεων που ακολούθησαν, οι οποίες παρουσίαζαν ένα ποιητή ικανό για μια πλατιά γκάμα ύφους, θεμάτων, βάθους ιδεών και φαντασίας η οποία συνδυαζόταν με μια ευγλωττία που σπανίως συναντούσαμε στην ποίηση της εποχής. COUNSELS (ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ) Αν ήμουν στη θέση των νέων ποιητών (και τι θέση, ό,τι κι αν σκέφτεται η γενιά τους) θα προτιμούσα να μην πω πως η γη είναι το όνειρο ενός τρελού, ένας μύθος ανόητος, γεμάτος βοή και μανία. Είναι αλήθεια, δεν έτυχε να δω τον θρίαμβο της δικαιοσύνης. Τα χείλη των αθώων δεν διεκδικούν. Και ποιος γνωρίζει αν ένας τρελός με στέμμα, με μια κούπα κρασί στο χέρι, βρυχώμενος πως έχει του θεού την εύνοια επειδή δηλητηρίασε, φόνευσε και τύφλωσε τόσους πολλούς, δεν θα συγκινούσε μέχρι δακρύων τους θεατές: ήταν τόσο πράος. ....... Ο Θεός δεν πολλαπλασιάζει πρόβατα και καμήλες για τους ευσεβείς και τίποτα δεν αφαιρεί για τον φόνο και την ψευδορκία. Κρυβόταν τόσον καιρό που πια ξεχάστηκε πώς αποκαλύφτηκε στη φλεγόμενη βάτο και στο στήθος ενός νεαρού Εβραίου έτοιμου να υποφέρει για όλους όσοι υπήρξαν και θα υπάρξουν. Δεν είναι σίγουρο αν η Ανάγκη περιμένει την ώρα της για να ανταποδώσει αυτό που αναλογεί στην απώλεια του μέτρου και της υπερηφάνειας. Στον άνθρωπο έχει δοθεί να καταλάβει ότι ζει μόνο χάριν όσων έχουν την εξουσία. Άσ’ τον λοιπόν να απασχολείται πίνοντας καφέ, κυνηγώντας πεταλούδες. Όποιος νοιάζεται για τη Δημοκρατία θα του κόψουν το δεξί χέρι. Κι όμως, στη γη αξίζει κάποια, μια ελάχιστη στοργή. Όχι πως παίρνω στα σοβαρά την παρηγοριά της φύσης, και τα μπαρόκ στολίδια, το φεγγάρι, τα αφράτα σύννεφα (μολονότι είναι όμορφα όταν ανθίζουν οι κερασιές στις όχθες του Βίλια). Όχι, μέχρι που θα συμβούλευα να μείνουν μακριά από τη φύση, από τις επίμονες εικόνες του απέραντου διαστήματος, του απέραντου χρόνου, από τα δηλητηριασμένα σαλιγκάρια, στο μονοπάτι ενός κήπου, σαν τους στρατούς μας. Υπάρχει τόσος πολύς θάνατος, και για αυτό η στοργή για τις πλεξίδες, για τις πολύχρωμες φούστες στο φύσημα του ανέμου, για τις χάρτινες βαρκούλες που δεν αντέχουν περισσότερο από μας... Το ενδιαφέρον για τον Μίλος κορυφώθηκε όταν εκείνος βραβεύτηκε με το Νόμπελ το 1980· το όνομά του έγινε τόσο διάσημο σε αυτή την χώρα όσο και άλλων αντίστοιχων Αμερικανών ποιητών. Συχνά έλεγε πως ο Ουίτμαν, ο δικός μας βάρδος της δημοκρατίας, ήταν ο ποιητής στον οποίο ένιωθε πιο κοντά, γεγονός που εξηγεί ίσως πώς η ποίηση ενός εμιγκρέ που έγραφε στα Πολωνικά είχε τόσο μεγάλη απήχηση στο αναγνωστικό κοινό των Ηνωμένων Πολιτειών. Σε ένα ποίημα με τον τίτλο «Ars Poetica» («Ποιητική τέχνη») λέει: Πάντα ζητούσα μια πιο ευρύχωρη φόρμα που θα ήταν ελεύθερη από τις απαιτήσεις της ποίησης ή της πρόζας και θα μας επέτρεπε να καταλάβουμε ο ένας τον άλλο χωρίς να εκθέτει τον συγγραφέα ή τον αναγνώστη σε υψηλές αγωνίες. Ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο βιογράφος μιας τόσο περιπετειώδους ζωής είναι σε ποιο γεγονός να αφιερώσει πολλές λέξεις και ποιο απλά να αγγίξει. Εκτός από ότι υπήρξε ένας εξαιρετικά μορφωμένος άνδρας, με ακόρεστη λογοτεχνική περιέργεια και βαθυστόχαστες θέσεις πάνω σε μια μεγάλη γκάμα θεμάτων, τόσο στα ποιήματα όσο και στην πρόζα του, ο Μίλος έζησε εμπειρίες που θα αντιστοιχούσαν στη ζωή έξι τουλάχιστον ανθρώπων. Εφόσον η ικανοποιητική βιογραφία του Φρανάσεκ έχει σε μεγάλο βαθμό συμπτυχθεί από τις 960 σελίδες στην αρχική πολωνική της έκδοση σε 526 σελίδες στην αμερικανική της μετάφραση, δεν υπάρχει τρόπος να κρίνω ποια από όσα συζητήθηκαν εν ολίγοις εδώ –για παράδειγμα η φιλονικία και η τελική ρήξη στη σχέση του με τον Χέρμπερτ– αναλύθηκαν περισσότερο ενδελεχώς στο αρχικό κείμενο. Θα ήμουν πιο ευτυχής αν είχε μεταφραστεί ολόκληρο το βιβλίο. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και σε αυτή τη συντομευμένη εκδοχή της, η βιογραφία του Φρανάσεκ είναι αξιόλογη πηγή και επιβεβαιώνει το μέγεθος της εκπληκτικής προσωπικότητας του Μίλος. Σε έναν κόσμο ο οποίος εξακολουθεί να είναι γεμάτος με ξεριζωμένους ανθρώπους, καταδικασμένους να βρίσκονται στο έλεος μιας κτηνώδους δύναμης που εξαπέλυσε η ιστορία, ο Μίλος έχει και σήμερα ακόμα πολλά να μας πει. Σε όλη του τη ζωή ένιωθε άπατρις, αρνούμενος να χαρακτηρίσει τον εαυτό του ως μόνο Λιθουανό ή Πολωνό. Τα χρόνια του πολέμου τον δίδαξαν πως ένας ποιητής δεν πρέπει να πιάνει την πένα του μόνο για να εκφράσει τη δική του απελπισία και ματαίωση. «Μια πραγματική “ερημιά” είναι πολύ πιο δυσβάσταχτη από μια φανταστική», γράφει. «Σημάδι της ποίησής μου», θρηνεί, «είναι η ασταμάτητη θλίψη που τα ανθρώπινα βιώματα διαφεύγουν της περιγραφής». Ο Μίλος πέθανε το 2004 σε ηλικία ενενήντα τριών ετών στην Κρακοβία. «Ένα από τα ευγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου», είχε πει, συλλογιζόμενος την ιστορία, «είναι η προθυμία του να αφήνει γραπτές μαρτυρίες». © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2017 — Μετάφραση: Έλενα Τσουκαλά Ο εγχώριος υβριστής του Τσέσλαβ Μίλος «Ας σημειωθεί ακόμα εδώ ότι τις πρώτες απεργίες [της Αλληλεγγύης στην Πολωνία]…, τις συνοδεύει η απόδοση του Βραβείου Νόμπελ της Λογοτεχνίας στον άγνωστο πολωνό πρόσφυγα Μίλος (10.9.1980), τόσο άγνωστο, ώστε να μην είναι μεταφρασμένο ούτε ένα ποίημά του στη γλώσσα αυτών που αποφάσισαν να τον βραβεύσουν! (…) Την ίδια μέρα, με την απόδοση του Βραβείου Νόμπελ στον Μίλος η καθοδήγηση της Αλληλεγγύης αρνείται να συμπεριλάβει στο καταστατικό της την παραδοχή του καθοδηγητικού ρόλου του ΠΕΕΚ [Πολωνικό Ενοποιημένο Εργατικό Κόμμα = Πολωνικό Κομμουνιστικό Κόμμα]». (Ν. Κοτζιάς, Η Πολωνία κι εμείς, Αθήνα 1982, σ. 19-20). Λεπτομέρεια: Το 2000 ο Κοτζιάς εμφανίστηκε και ως ποιητής (!), εκδίδοντας την ποιητική συλλογή Μονοπάτια με την οποία η ποίηση μπήκε στον 21ο αιώνα. [1] Σ.τ.Μ.: Παρατίθεται από το Zbigniew Herbert, Τιμές στον μικρό θεό της ειρωνείας, μτφρ. Χάρης Βλαβιανός, Πατάκη, Αθήνα 2017.

Σύνδεση