Εκ του καρπού το δένδρον

Εξομολογούμαι ότι το βιβλίο του καθηγητή Απόστολου Γεωργιάδη Εμπράγματον Δίκαιον, τεύχος ΙΙ 1: Η κυριότης (Αθήναι 1975), το μελετούσα όχι τόσο ως διδακτικό εγχειρίδιο, αλλά περισσότερο για τη μεθοδολογία· ακόμη περισσότερο για τη ραφιναρισμένη, ευθύβολη, απλή και καθαρεύουσα γλώσσα του. Ο Γ. Μαντζούφας «εφιστά την προσοχή στους δικαστές του Αρείου Πάγου και του Συμβουλίου της Επικρατείας να μεριμνούν (…) για τη νομολογιακή υπακοή προς τις κυρίαρχες καθεστωτικές αντιλήψεις». [1] Απόστολος Σ. Γεωργιάδης Αναζητώντας το Δίκαιο. Μελέτες και Άρθρα, Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2017, σελ. xvii + 1109 Εξομολογούμαι ότι το βιβλίο του καθηγητή Απόστολου Γεωργιάδη Εμπράγματον Δίκαιον, τεύχος ΙΙ 1: Η κυριότης (Αθήναι 1975), το μελετούσα όχι τόσο ως διδακτικό εγχειρίδιο, αλλά περισσότερο για τη μεθοδολογία· ακόμη περισσότερο για τη ραφιναρισμένη, ευθύβολη, απλή και καθαρεύουσα γλώσσα του. Εντύπωση μου είχε προκαλέσει ότι η δημοσίευση του όλου εγχειριδίου τού καθόλου εμπραγμάτου δικαίου είχε ξεκινήσει από την κυριότητα και όχι από τις λεγόμενες γενικές αρχές του εμπραγμάτου δικαίου. Η εξήγηση που έδινε στον Πρόλογό του ο καθηγητής μας ήταν ότι ο μελετητής πρέπει να συνάγει τις θεμελιώδεις αρχές επαγωγικά, από την έρευνα των κατ’ ιδίαν θεσμών. Έτσι η ανάλυση των αρχών αυτών έπρεπε να επιχειρηθεί αφού θα έχει ολοκληρωθεί η επεξεργασία του «ειδικού μέρους». Αυτά στην ματαίως ελπιδοφόρα εποχή των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης. Σαράντα και πλέον χρόνια αργότερα ο Απόστολος Γεωργιάδης (Καλαμάτα, 1935), ομότιμος και επίτιμος καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ από το 2002, εξέδωσε έναν επιβλητικό τόμο με τον γενικό τίτλο Αναζητώντας το Δίκαιο. Ο ίδιος ο τίτλος μαρτυράει και την αμφιβολία του πολύπειρου μελετητή του Δικαίου, ο οποίος πολλών νομομαθών τον νόον έγνω, σχετικά με τη φύση του. (Βεβαιότητες έχουν μόνο οι μακάριοι λογής πιστοί). Ο υπότιτλος του βιβλίου Μελέτες και Άρθρα υποσημαίνει την πρόθεση του συγγραφέα τους να παρουσιάσει και άλλους τόμους με υπολειπόμενες μελέτες, γνωμοδοτήσεις, σχόλια σε δικαστικές αποφάσεις, βιβλιοκρισίες κ.λπ. Όλα αυτά βέβαια «εφόσον ο Θεός τον πιστώσει με τον αναγκαίο χρόνο». (Ο νομικός ακόμη και τις σχέσεις του με το Grand Peut-Être με νομικούς όρους τις εκφράζει). Τι μπορεί να έχει κατανοήσει από και για το Δίκαιο ένας νομικός που ανάλωσε έξι περίπου δεκαετίες της –γόνιμης σε κάθε περίπτωση‒ ζωής του στο Δίκαιο; Ο Πρόλογος του βιβλίου είναι διαφωτιστικός: «Από τα φοιτητικά μου χρόνια στη Νομική Σχολή μέχρι σήμερα δεν έκανα τίποτε άλλο παρά να “αναζητώ” αυτό που αποκαλούμε “δίκαιο”. Πρώτα για να το κατανοήσω, να το “μάθω”, και αργότερα για να το διδάξω, να το εξηγήσω, να το ερμηνεύσω και ‒σε αρκετές περιπτώσεις‒ να το εφαρμόσω». «Πρέπει να ομολογήσουμε, συνεχίζει ο συγγραφέας, ότι ο ορισμός του δικαίου που απαντάται συνήθως στα νομικά εγχειρίδια, είναι κατά το πλείστον φορμαλιστικός (μορφοκρατικός), γιατί περιορίζεται στην περιγραφή του δικαίου ως παράγοντα ρύθμισης της κοινωνικής συμβίωσης, χωρίς αναφορά στην ουσία του δικαίου και στη σχέση του με το ιδεώδες της Δικαιοσύνης». Δίκαιο και Δικαιοσύνη: δύο έννοιες που συχνά συγχέουμε· όπως και την έννοια Δικαιοσύνη με τον μηχανισμό των δικαστηρίων. Δεν υπάρχει πιο παραπλανητική φράση από την τετριμμένη: «Αν νομίζετε ότι θίγεστε να προσφύγετε στη Δικαιοσύνη». Και ο συγγραφέας συμπληρώνει: «Πράγματι, όπως η έννοια του “αριθμού” στα Μαθηματικά, του “κυττάρου” στη Βιολογία, του “ατόμου” στη Φυσική, έτσι και η έννοια του “δικαίου” στη Νομική δεν είναι μονοσήμαντη ούτε εύκολη στην εννοιολογική της απόδοση. Γι’ αυτό και αποτελεί τον άξονα, γύρω από τον οποίο στρέφεται ολόκληρη η προσπάθεια για τη σύλληψη της ουσίας και της δικαιολογίας ισχύος του δικαίου». Με την επίτευξη του στόχου αυτού ‒συνεχίζει ο Πρόλογος‒ καταγίνονται επί αιώνες η φιλοσοφία και η γενική θεωρία του δικαίου, χωρίς ωστόσο να μπορούμε ακόμη να πούμε ότι έχουν καταλήξει σε συμπεράσματα καθολικώς αποδεκτά. «Ακόμη αναζητούν οι νομικοί έναν ορισμό της δικής τους έννοιας του δικαίου», έγραφε ο Καντ στα 1781 στην Κριτική του καθαρού λόγου. Ο καθηγητής Μαριάνος Καράσης κατά την τελετή αφυπηρέτησής του από τη Νομική Σχολή του ΑΠΘ «ομολογεί» ότι «εξήλθε από τη Νομική Σχολή ως καθηγητής με το ίδιο ερώτημα, με το οποίο είχε εισέλθει ως φοιτητής: Τι είναι δίκαιο;». Πρόκειται για το ίδιο ερώτημα που, σε ένα άλλο επίπεδο, είχε απευθύνει ο Πιλάτος στον Ιησού: Τι εστίν αλήθεια; (Ο Νίτσε θεωρεί το ερώτημα αυτό τη σοφότερη κουβέντα που εμπεριέχεται μέσα σ’ ολόκληρη την Καινή Διαθήκη. Τυχαίνει μάλιστα να μην προέρχεται από το στόμα του Ιησού). Επίσης ο μεγάλος Αμερικανός φιλόσοφος και θεωρητικός του δικαίου Χ.Λ.Α. Χαρτ (1907-1992) στο πολύκροτο έργο του The Concept of Law (Η έννοια του Δικαίου, 1961, 32012) ασχολήθηκε και αυτός με το ερώτημα «Τι είναι δίκαιον;», πλην όμως ακόμη και αυτός απέφυγε κάποια ευθεία απάντηση. Λογική λύση, νομίζω, καθότι μόνο ό,τι δεν έχει ιστορία είναι δεκτικό ορισμού. Και το δίκαιο έχει μια πανάρχαια και συνεχιζόμενη ιστορία, αλλάζοντας κατά εποχές περιεχόμενο. Σημειωτέον ότι η ιστορία του δικαίου δεν περιοδολογείται όπως η γενική ιστορία. Η ονομάτων επίσκεψις, το πολύ που θα μπορούσε να δώσει ήταν το πώς περίπου ξεκίνησαν τα πράγματα. Λίγοι νομικοί υποψιάζονται ότι το δίκαιον έχει σχέση με το διχάζω = τέμνω κάτι (όπως λ.χ. μία διαφορά) σε δύο ίσα μέρη, έτσι ώστε να επιτευχθεί, στο ανθρωπίνως δυνατόν, η απόδοσις ενί εκάστω του προσήκοντος. Επίσης ότι η λ. δικαιοσύνη δεν υπάρχει και δεν θα μπορούσε να υπάρχει στον Όμηρο· πρωτίστως για λόγους μετρικούς. Αναζητώντας λοιπόν ο συγγραφέας μας επί δεκαετίες το δίκαιο, φυσικό ήταν ν’ ασχοληθεί με διάφορα νομικά προβλήματα, τα οποία προσπάθησε κατά καιρούς να αντιμετωπίσει σε μελέτες και άρθρα, συμβολές σε τιμητικούς τόμους, εισηγήσεις σε επιστημονικά συνέδρια, σε σχολιασμούς δικαστικών αποφάσεων κ.λπ. «Τώρα που τα χρόνια πέρασαν και οι αρμοί της ολκάδος έχουν αρχίσει να τρίζουν» (εμείς πάντως δεν έχουμε αντιληφθεί κάτι τέτοιο) αποφάσισε να συγκεντρώσει αυτό το διασκορπισμένο συγγραφικό έργο, «ώστε να καταστεί προσιτό σε τυχόν ενδιαφερομένους». Υπάρχουν μερικοί συγγραφείς που μέσα σε μια σελίδα μπορούν να εκφράσουν ό,τι άλλοι θα έκαναν με έναν τόμο. Μια τέτοια περίπτωση έχουμε εδώ, με τον Πρόλογο του έργου. Η κατάταξη των αναδημοσιευομένων μελετών έγινε καθ’ ύλην και όχι χρονολογικά. Επαναδημοσιεύονται δε οι μελέτες αυτές με το ύφος, τη γλώσσα και τη στίξη της εποχής που εκπονήθηκαν, χωρίς καμία μεταγενέστερη επέμβαση. Τούτο σημαίνει ότι ο προσεκτικός αναγνώστης μπορεί να αντλήσει, πέρα από την εν γένει εξέλιξη των δικαιικών ιδεών, και την ιδιαίτερη συμβολή του Απόστολου Γεωργιάδη στην εξέλιξη του δικαίου της εποχής του – και εποχής μας. Μια επιστήμη μέσα στην οποία γεννήθηκε, έχοντας πατέρα τον Καλαματιανό δικηγόρο Σταύρο Γεωργιάδη. Μια πρόχειρη έρευνα στην ιστοσελίδα του Βιβλιονέτ μπορεί να μας δώσει δεκάδες τίτλους βιβλίων και εργασιών του, ενώ μια έρευνα στη γερμανική βερσιόν του λήμματος «Απόστολος Γεωργιάδης» της Wikipedia μπορεί να μας δώσει μια αμυδρή ιδέα της εξωελλαδικής επιρροής του Γεωργιάδη στην επιστήμη του δικαίου. Η διδακτορική διατριβή του Γεωργιάδη εκπονήθηκε στο πανεπιστήμιο του Μονάχου (1963), με επιβλέποντα καθηγητή τον μεγάλο Καρλ Λάρεντς. Στο ίδιο πανεπιστήμιο ο Γεωργιάδης διετέλεσε υφηγητής (1967-1970) και καθηγητής (1970-1973)[2]. Ο ογκώδης και τυπογραφικά άψογος τόμος υποδιαιρείται σε επτά μεγάλα μέρη: Ι. Γενική Θεωρία Δικαίου – Ιστορία Δικαίου – Δίκαιο και Λογοτεχνία. ΙΙ. Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου ΙΙΙ. Ενοχικό Δίκαιο, IV Εμπράγματο Δίκαιο V. Οικογενειακό Δίκαιο, VI Κληρονομικό Δίκαιο, VII. Εμπορικό Δίκαιο. Στα τμήματα ΙΙ-VI ακολουθείται μεν η παραδοσιακή υποδιαίρεση του Αστικού Κώδικα –και ο Απ. Γεωργιάδης μαζί με τον Μιχάλη Σταθόπουλο μας έχουν αφήσει την πολύτομη και πολύτιμη μνημειώδη κατ’ άρθρο ερμηνεία του Αστικού Κώδικα–, πλην όμως τα περιεχόμενα άρθρα άπτονται θεμάτων που δεν υπάρχουν, αυστηρά μιλώντας, μέσα στο σώμα του Αστικού Κώδικα, έστω και αν η σχετική προβληματική αφορμάται από αυτόν. Είναι γνωστός ο προβληματισμός των νομικών κατά πόσο ο Αστικός Κώδικας μπορεί να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της νομικής πράξης του 21ου αιώνα. Χαρακτηριστικά εδώ είναι τα άρθρα για τις νέες τεχνολογίες και ιδίως τις ηλεκτρονικές επικοινωνίες, σε σχέση με την προστασία της προσωπικότητας, το δικαίωμα στο θάνατο, την εισαγωγή του ευρώ και την επίδρασή της στις εκκρεμείς συμβάσεις, τους γενικούς όρους ασφαλιστικής σύμβασης αυτοκινήτου, την αντίστροφη χρηματοδοτική υπεκμίσθωση, τη σύμβαση ανέγερσης πολυώροφης οικοδομής με αντιπαροχή (μια ελληνική νομίζω επινόηση), την ενημέρωση του ασθενούς ως υποχρέωση του γιατρού, την «εύλογη αμοιβή» του δημιουργού και των δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων (ν. 2121/1993 για την πνευματική ιδιοκτησία), αυτοκινητιστικά ατυχήματα και νέο οικογενειακό δίκαιο. Επίσης: Τα κτήματα στη Μάνη και το τεκμήριο κυριότητος υπέρ του Δημοσίου, το ιδιοκτησιακό καθεστώς της λίμνης Βιστωνίδας και των παραλίμνιων εκτάσεων, για το ενέχυρο χωρίς παράδοση της κατοχής και άλλες πιστωτικές συμβάσεις. Στο οικογενειακό δίκιο για τις συμφωνίες μεταξύ συντρόφων ή συμβίων ή το δίκαιο στην εξέλιξη της βιοτεχνολογίας. Η γενετική τεχνολογία και το κληρονομικό δίκαιο, ζητήματα από την εφαρμογή του ν. 1386/1983 περί προβληματικών επιχειρήσεων, ο δικαστικός έλεγχος του περιεχομένου των συμβάσεων ναυλώσεων και πολλά άλλα σημαντικά. Ασφαλώς μεγάλο ενδιαφέρον θα βρει ο αναγνώστης νομικός σε όλα τα σχετικά ζητήματα, όπως αυτά απλώνονται στις σελίδες του τόμου. Εξαιρετικά ενδιαφέρον θα βρει ο επαρκής, έστω και μη νομικός, αναγνώστης, το Ι μέρος του έργου, το οποίο καλύπτει θέματα που μαρτυρούν το αμβλυγώνιο εύρος του ανοίγματος της πνευματικής βεντάλιας του συγγραφέα τους. Στα χρόνια της δικτατορίας ο αξέχαστος Γιώργος Κουμάντος είχε κυκλοφορήσει ένα small but meaty βιβλιαράκι με τίτλο Η απολογία ενός αστικολόγου. Εκεί εξηγούσε γιατί προτίμησε το αστικό δίκαιο παρά τις κοινωνιολογίζουσες τάσεις της γενιάς του. Ε, λοιπόν, το Ι. Μέρος του υπό κρίση βιβλίου περιέχει θέματα τα οποία ασφαλώς και ενδιαφέρουν κάθε άνθρωπο. Μια μικρή σταχυολόγηση τίτλων: Το ιδιωτικό δίκαιο στο κατώφλι του 21ου αιώνα, Η εναρμόνιση του ιδιωτικού δικαίου στην Ευρώπη, Προς έναν κοινό Ευρωπαϊκό Αστικό Κώδικα: Ουτοπία ή πιθανότητα;, Σκέψεις γύρω από τη σχέση μεταξύ Δικαίου και Πολιτικής, Η αμφισβήτηση της Νομικής ως επιστήμης. Από την ιστορία Δικαίου: Η Απόστολος Παύλος και το Δίκαιο, Οι πηγές του ιδιωτικού δικαίου κατά την Επανάσταση του 1821, Η συμβολή του Ελευθερίου Βενιζέλου στη διάπλαση του Αστικού Δικαίου, Ο Βασίλειος Οικονομίδης ως Αστικολόγος, Ο Γεώργιος Μπαλής και η επιστήμη του Αστικού Δικαίου στη νεότερη Ελλάδα, Η θεωρία της ιστορικής συνέχειας του Ελληνικού Δικαίου μέσα από το έργο των Δ. Παππούλια και Ν. Πανταζόπουλου, Το δίκαιο και η νομική επιστήμη υπό το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Από το Δίκαιο και Λογοτεχνία: Το ιδιωτικό δίκαιο στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, Οι διατάξεις του Αστικού Κώδικα για τη νόμιμη μοίρα υπό το φως της παραβολής του Ασώτου, Η σκηνή της δίκης στον «Έμπορο της Βενετίας» του Σαίξπηρ: μια απόπειρα νομικής αξιολόγησης. Μια σειρά ζητημάτων δηλαδή που δείται Δηλίου κολυμβητού, όπως έλεγαν οι αρχαίοι όλου του πολιτισμένου κόσμου πρόγονοι. Ιδού λοιπόν πώς οι προικισμένοι αστικολόγοι μας μπορούν να διευρύνουν τον δικό μας ορίζοντα, παραμένοντας αστικολόγοι. Αν η νομική σκέψη περιορίζεται σε ζητήματα χειρισμού των νόμων, η έννοια του δικαίου είναι απείρως ευρύτερη. Ο Καρλ Ένγκις, προλογίζοντας την ελληνική μετάφραση του βιβλίου του Einführung in das juristische Denken (Εισαγωγή στη Νομική Σκέψη)[3] μιλάει για προσπάθεια μιας νομικής ανεύρεσης του δικαίου πιο πρωτότυπη, δηλαδή λιγότερο προσανατολισμένη στον νόμο. Οι πολίτες σαφώς οφείλουν να κάνουν τη διάκριση ανάμεσα στον νόμο και στο δίκαιο, δύο πράγματα τα οποία στα τελευταία χρόνια στη χώρα μας βρίσκονται σε διαμετρική αντίθεση, προκαλώντας μια διολίσθηση από τις φιλελεύθερες αξίες του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού προς αλήστου μνήμης καταστάσεις. Τελώ σε πλήρη συνείδηση ότι αυτή η σταχυολογική παρουσίαση τίτλων αδικεί το βιβλίο και τον δημιουργό του, αφού κάθε συγ-κείμενό του αποτελεί μια πλούσια πηγή για γόνιμο προβληματισμό. Αν από τους καρπούς μπορούμε να κρίνουμε το δέντρο, ε, το δέντρο αυτό υπήρξε και παραμένει γόνιμο, καρπερό και αειθαλές. Ωστόσο θεωρώ ότι μπορεί να αποτελέσει ένα ερέθισμα για όσους θα το γροικήσουν, έτσι ώστε να μελετήσουν σε βάθος τα άρθρα από το πλούσιο περιεχόμενο που τους ενδιαφέρουν, έτσι ώστε να δουν πώς μπορεί να βλέπει τα πράγματα ένας σύγχρονός μας αστικολόγος με βλέμμα ανήσυχο και πέρα από τον περίκλειστο χώρο ενός σκονισμένου νομικού σπουδαστηρίου. Το έργο αυτό, όπως και όλα τα έργα του Γεωργιάδη, δείχνουν τόσο τη νομική όσο και την πλατιά θεωρητική κατάρτιση και παιδεία του δημιουργού τους. Επίσης πείθουν ότι δεν έχουμε να κάνουμε με έναν νομικό της βιβλιοθήκης, αλλά με έναν νομικό πολίτη του κόσμου που χρησιμοποίησε τα βόλια της βιβλιοθήκης του και στον μπαρουτοκαπνό της μαχόμενης δικηγορίας, για να χρησιμοποιήσουμε μια φράση του Γ. Μπαλή. Ασφαλώς ο διακεκριμένος καθηγητής και ακαδημαϊκός στη μακρά θητεία του στο δίκαιο θα γνώρισε πολλές επιτυχίες και ικανοποιήσεις. Θα είχε όμως ιδιαίτερη αξία να είχαμε και μία μικρή μελέτη για τις απογοητεύσεις που ένιωσε ο σοφός διδάσκαλος του Δικαίου από αποφάσεις και στάσεις δικαστικών λειτουργών – φοιτητών του, που ενώ εκείνος τους δίδαξε το Δίκαιο, αυτοί ακολούθησαν σκολιές οδούς. [1] Από τη μελέτη του τόμου «Το δίκαιο και η νομική επιστήμη υπό το καθεστώς της 4ης Αυγούστου», σ. 205-222. Ο Μαντζούφας ήταν ένας δικηγόρος, επί θυγατρί γαμβρός του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, που αργότερα έγινε καθηγητής στην ΑΣΟΕΕ και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. [2] Στοιχεία αντλήθηκαν επίσης από το Α. Διάλλα - Ν. Μαρωνίτη (επιμ.), Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ, Νομική Σχολή (1837-1982), τ. Ι, Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα 2010, σ. 49-50. [3] Μετάφραση του καθηγητή Διον. Σπινέλλη, ΜΙΕΤ 1981.

Εκ του καρπού το δένδρον

Σύνδεση