Νομική επιστήμη και πολιτική

Δ΄ Η σχέση της νομικής επιστήμης με την πολιτική Ο όρος «πολιτική» προέρχεται από τη λέξη πόλις, που υποδήλωνε την αρχαία πόλη-κράτος. Η «πολιτική» σχετιζόταν με τις υποθέσεις της «πόλεως», περιέγραφε δηλαδή την ενασχόληση με «τα κοινά». Γι’ αυτό, ως πολιτική με ευρεία έννοια χαρακτηρίζεται σήμερα κάθε πράξη, με την οποία ρυθμίζονται τα «δημόσια πράγματα» στο πλαίσιο ορισμένης κοινωνίας. Ωστόσο, στις σύγχρονες κοινωνίες, που είναι οργανωμένες σε κράτη, η πολιτική ασκείται κατά κύριο λόγο από την κρατική εξουσία. Επομένως, ο όρος πολιτική αναφέρεται πρωτίστως στην άσκηση δημόσιας εξουσίας και στις σχέσεις μεταξύ κράτους και πολιτών. Με αυτά τα δεδομένα, η συσχέτιση της νομικής επιστήμης με την πολιτική προκαλεί ορισμένες απορίες. Τούτο οφείλεται στο ότι ο μέσος πολίτης αντιλαμβάνεται, ως έναν βαθμό δικαιολογημένα, το δίκαιο και την πολιτική ως έννοιες θεμελιωδώς αντίθετες. Το δίκαιο γίνεται αντιληπτό ως κάτι το αντικειμενικό και απρόσωπο, ενώ η πολιτική κυριαρχείται από τις επιδιώξεις των διάφορων πολιτικών σχηματισμών. Το δίκαιο υπηρετεί την ιδέα της δικαιοσύνης και το γενικό καλό, ενώ η πολιτική προωθεί κατά κύριο λόγο τα συμφέροντα των κυβερνώντων. Η άσκηση δημόσιας εξουσίας «απειλεί» τον πολίτη, ενώ το δίκαιο θεσπίζεται για να τον προστατεύσει. Από την άλλη μεριά, το δίκαιο δημιουργείται για να ρυθμίσει την κοινωνική συμβίωση, δηλαδή για να επιφέρει ορισμένα αποτελέσματα στην κοινωνική πραγματικότητα. Γι’ αυτό δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό στην πληρότητά του αν δεν συνεκτιμηθούν οι κοινωνικοί και πολιτικοί σκοποί που οδήγησαν στη θέσπισή του. Επίσης, μας είναι γνωστό από την κοινή πείρα ότι οι κανόνες δικαίου θεσπίζονται κατά βάση από την κρατική εξουσία. Ως εκ τούτου, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι μεταξύ δικαίου και πολιτικής υπάρχει μια ορισμένη σύνδεση. Το ερώτημα που τίθεται είναι όμως, ποια ακριβώς είναι η σύνδεση αυτή και ποιες επιπτώσεις πρέπει να έχει στον τρόπο που ασκούν τα καθήκοντά τους ο νομικός της θεωρίας και ο δικαστής: Μπορεί –ή και οφείλει– άραγε ο νομικός να συμπεριλαμβάνει στο έργο του και πολιτικές αξιολογήσεις; Και αν ναι, σε ποιον βαθμό; Μήπως κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι απειλείται η «καθαρότητα» και η αντικειμενικότητα του δικαίου; Στα ζητήματα αυτά θα επικεντρωθεί η ανάλυση που ακολουθεί. [Η αλληλεξάρτηση μεταξύ δικαίου και πολιτικής] Η διασύνδεση μεταξύ δικαίου και πολιτικής είναι στην πραγματικότητα ιδιαίτερα στενή και εκδηλώνεται σε πολλαπλά επίπεδα. Ειδικότερα: [Το δίκαιο ως μέσο άσκησης πολιτικής] Το δίκαιο είναι το κυριότερο μέσο με το οποίο ασκείται πολιτική στις μέρες μας. Πράγματι, κάθε πολιτικός σχηματισμός που αναλαμβάνει την εξουσία επιχειρεί να πραγματώσει το πολιτικό του πρόγραμμα κυρίως μέσω της κατάρτισης σχεδίων νόμων, που εισάγονται προς ψήφιση στο Κοινοβούλιο. Το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζεται και στη συχνά χρησιμοποιούμενη έκφραση «νομοθετική πολιτική». Νομοθετική πολιτική ονομάζουμε τη διαμόρφωση της κοινωνικής και πολιτικής ζωής με νομικούς κανόνες, που θεσπίζονται και επιβάλλονται από την πολιτεία. Επομένως, το δίκαιο είναι σε μεγάλο βαθμό ένα εργαλείο με το οποίο πραγματώνονται (υλοποιούνται) πολιτικές αποφάσεις. Για παράδειγμα, η κυβέρνηση ενός τόπου επιθυμεί να περιορίσει τη φοροδιαφυγή και γι’ αυτό προωθεί προς ψήφιση αυστηρότερες κυρώσεις για τους παραβάτες φορολογικών νόμων· ή λαμβάνει μέτρα για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, τον έλεγχο του πληθωρισμού κ.λπ. Παράλληλα, πολλές φορές η πολιτική εξουσία αποσκοπεί, με τη θέση ορισμένου κανόνα δικαίου, να επηρεάσει τη συμπεριφορά των κοινωνών προς ορισμένη κατεύθυνση. Για παράδειγμα, η κυβέρνηση μιας χώρας που μαστίζεται από υπογεννητικότητα θεσπίζει φοροελαφρύνσεις για τις τρίτεκνες και πολύτεκνες οικογένειες επιδιώκοντας να παροτρύνει τους νέους ανθρώπους να δημιουργήσουν μεγαλύτερη οικογένεια. Το δίκαιο χρησιμοποιείται επομένως συχνά από τους κυβερνώντες για την πρόκληση μεταβολών στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. [Το δίκαιο ως «καθρέφτης» του πολιτικού συστήματος] Αφού το δίκαιο είναι το κυριότερο μέσο άσκησης πολιτικής, εντεύθεν συνάγεται ότι κάθε έννομη τάξη είναι ουσιωδώς επηρεασμένη από το πολιτικό σύστημα, στο πλαίσιο του οποίου δημιουργήθηκε. Η μορφή του πολιτικού συστήματος συν-διαμορφώνει μάλιστα ακόμη και το ειδικότερο περιεχόμενο των θεμελιωδών αρχών και εννοιών που απαντούν σχεδόν σε κάθε έννομη τάξη. Για τον λόγο αυτό, για να κατανοήσει κανείς το σύστημα κανόνων που διέπει μια κοινωνία και να ερμηνεύσει την έννοια συγκεκριμένων κανόνων δικαίου, πρέπει να λάβει υπόψη του το πολιτικό σύστημα που βρίσκεται πίσω από το σύστημα του δικαίου. Η επιρροή του πολιτικού συστήματος εκδηλώνεται, όπως είναι εύλογο, σε μεγαλύτερο βαθμό στον χώρο του δημοσίου δικαίου, που ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ του κράτους και των πολιτών και την οργάνωση της κρατικής εξουσίας· και βρίσκει την κορύφωσή της στο Σύνταγμα, το οποίο, ως ο υπέρτατος νόμος της Πολιτείας, έχει έντονο πολιτικό χαρακτήρα. Ενδεικτικά, στο Σύνταγμα ορίζεται η μορφή του πολιτεύματος και ο πρωταρχικός στόχος της Πολιτείας (βλ. άρθρα 1 και 2 του ελληνικού Συντάγματος)· καθιερώνεται η διάκριση των τριών λειτουργιών (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική) του κράτους (άρθρο 26)· κατοχυρώνονται τα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα (άρθρα 4-25), από τα οποία μπορεί κανείς να συναγάγει ποιες είναι οι βασικές πολιτικές ιδέες, στις οποίες στηρίζεται η συγκεκριμένη έννομη τάξη· και τίθενται οι βασικοί κανόνες που διέπουν την οργάνωση και τη λειτουργία των κρατικών οργάνων. Παραδείγματα: 1) Η προστασία της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας είναι βασικός στόχος κάθε έννομης τάξης. Έτσι και στην ελληνική αρχαιότητα γινόταν δεκτό ότι η ζωή και η ελευθερία του ανθρώπου αποτελούν αντικείμενο προστασίας και πρωταρχικό σκοπό των κανόνων δικαίου. Αυτό ίσχυε όμως μόνο για τους πολίτες. Ως πολίτες δεν υπολογίζονταν οι μέτοικοι, δηλαδή οι ξένοι μόνιμοι κάτοικοι της πόλης, ούτε φυσικά οι δούλοι, οι οποίοι μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως «εργαλεία» από τον δουλοκτήτη αφέντη τους. Αντίθετα, στις ημέρες μας είναι βέβαια αδιανόητη η κατοχύρωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της προσωπικής ελευθερίας μόνο για ορισμένη μερίδα πολιτών. 2) Στις έννομες τάξεις, όπως είναι και η δική μας, που συν-διαμορφώθηκαν από το δόγμα του φιλελευθερισμού[1], αναγνωρίζεται απόλυτη κυριαρχία του ατόμου (χρήση, εκμετάλλευση προς πορισμό οφέλους, μεταβίβαση, επιβάρυνση κ.λπ.) στα αντικείμενα που έχει υπό την ιδιοκτησία του (πβ. ΑΚ 1000). Αντιθέτως, στις χώρες όπου μέχρι πρότινος επικρατούσε ο υπαρκτός σοσιαλισμός, η έννοια της ιδιοκτησίας ήταν διαφορετική. Ιδιωτική ιδιοκτησία, και ειδικά ιδιωτική ιδιοκτησία ως προς τα μέσα παραγωγής (γη και κεφάλαιο), δεν αναγνωριζόταν εκεί, γιατί δεν θα συμβάδιζε με την ιδέα της δημιουργίας μιας κοινωνίας χωρίς ταξικές διαφορές. [Η πολιτική ως δύναμη επιβολής του δικαίου] Αποτελεί κοινή εμπειρία ότι συχνά τα μέλη μιας κοινωνίας δεν συμμορφώνονται οικειοθελώς με το περιεχόμενο των κανόνων δικαίου. Γι’ αυτό το δίκαιο έχει ανάγκη από μια δύναμη επιβολής, η οποία, αν χρειαστεί, θα εξαναγκάσει με τη βία τους παραβάτες να τηρήσουν τους κανόνες του. Χωρίς αυτή τη δύναμη αναγκαστικής επιβολής οι κανόνες του δικαίου θα παρέμεναν νεκρό γράμμα. Το ίδιο το δίκαιο δεν διαθέτει όμως δύναμη επιβολής, αλλά είναι υποχρεωμένο να τη «δανειστεί» από την πολιτική εξουσία. Το κράτος είναι εκείνο που διαθέτει τα αναγκαία όργανα και μέσα (αστυνομία, διοίκηση, δικαστήρια κ.λπ.), με τα οποία μπορεί να επιβάλει κυρώσεις και να εξαναγκάσει τους παραβάτες των κανόνων δικαίου σε συμμόρφωση. [Το δίκαιο ως φραγμός στην άσκηση της πολιτικής] Ένας ακόμη τρόπος διασύνδεσης μεταξύ δικαίου και πολιτικής προκύπτει από το γεγονός ότι οι κανόνες του δικαίου είναι αμφιμερώς δεσμευτικοί· δεσμεύουν δηλαδή, εκτός από τους κοινωνούς, και τα ίδια τα κρατικά όργανα που τους θέτουν. Πράγματι, σε μια ευνομούμενη πολιτεία, το δίκαιο ρυθμίζει, εκτός από τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους, και την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των κρατικών οργάνων και θέτει το βασικό πλαίσιο για την άσκηση της δραστηριότητάς τους. Με αυτό τον τρόπο η πολιτική εξουσία αυτοπεριορίζεται: Θεμιτή δεν είναι πλέον η οποιαδήποτε κρατική δράση, αλλά μόνο εκείνη που εκδηλώνεται σύμφωνα με τους κανόνες που ρυθμίζουν τον τρόπο και τα όρια της άσκησής της («όταν και όπως ο νόμος ορίζει»). Έτσι εγκαθιδρύεται η λεγόμενη αρχή της νομιμότητας, που αποτελεί βασικό συστατικό του κράτους δικαίου. Εξ αυτού συνάγεται ότι το δίκαιο δεν πρέπει να ταυτίζεται με την πολιτική, αλλά οφείλει να διατηρεί μια ορισμένη αυτονομία, ώστε να μπορεί να λειτουργεί ως μέσο ελέγχου της πολιτικής εξουσίας. Βεβαίως, επισημαίνεται ορθά ότι η ικανότητα του δικαίου να θέτει όρια στην κρατική εξουσία είναι μόνο σχετική. Τούτο διότι οι κανόνες του δικαίου δεσμεύουν τους κυβερνώντες, μόνο ενόσω αυτοί δεν τους καταργούν ή δεν τους τροποποιούν. Γι’ αυτό υποστηρίζεται ότι στη σχέση μεταξύ δικαίου και πολιτικής η κατευθυντήρια δύναμη είναι η τελευταία, επειδή η ίδια ορίζει τον βαθμό της αυτοδέσμευσής της. Το δίκαιο μπορεί, με άλλες λέξεις, να λειτουργήσει ως φραγμός, αλλά μόνο στο πλαίσιο που έχει προηγουμένως ορίσει η πολιτική. [Η εφαρμογή του δικαίου ως μια διαδικασία με πολιτικές επιπτώσεις] Το δίκαιο δεν είναι ένα σύστημα αποκομμένο από την κοινωνία μέσα στην οποία εφαρμόζεται, αλλά επικοινωνεί άμεσα με αυτή. Αυτό έχει ως συνέπεια, αρκετές φορές η εφαρμογή του δικαίου να έχει ευρύτερες πολιτικές επιπτώσεις, που βαίνουν πέρα από τους συγκεκριμένους διαδίκους. Αυτό το βλέπουμε χαρακτηριστικά σε αποφάσεις των ανώτατων δικαστηρίων της χώρας που παίρνουν δημοσιότητα, επειδή ενδιαφέρουν την πολιτική τάξη με τη στενή της έννοια ή έχουν αντίκτυπο σε μεγάλες κατηγορίες πολιτών. Ως παράδειγμα μπορούν να αναφερθούν οι αποφάσεις του Αρείου Πάγου για τις γερμανικές αποζημιώσεις, για τις συμβάσεις των εργαζομένων στον ευρύτερο δημόσιο τομέα ή το οικογενειακό επίδομα των δημόσιων υπαλλήλων· καθώς και οι πρόσφατες αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας για τις τηλεοπτικές άδειες. [Η κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα ως «πηγή» δικαίου] Τέλος, έχουμε κατ’ επανάληψη τονίσει ότι οι κανόνες του δικαίου δεν θεσπίζονται τυχαία, αλλά εκπηγάζουν από την εκάστοτε κοινωνική πραγματικότητα. Οι μεταβολές στις κοινωνικές, οικονομικές ή πολιτικές συνθήκες αναγκάζουν δηλαδή τον νομοθέτη να επέμβει, επειδή δημιουργούν νέα ζητήματα που έχουν ανάγκη ρύθμισης. Παραδείγματα: 1) Το ιδεώδες του φιλελευθερισμού απαιτεί την κατά το δυνατόν ελεύθερη ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας, μακριά από κρατικές επεμβάσεις. Ωστόσο, κατά τη λειτουργία της «ελεύθερης» αγοράς σύντομα εμφανίστηκαν κρούσματα αθέμιτου ανταγωνισμού, τα οποία κατέστησαν αναγκαία τη θέσπιση ειδικών κανόνων που θέτουν υπό έλεγχο το φαινόμενο αυτό. 2) Στην πράξη των συναλλαγών διαμορφώθηκαν οι λεγόμενες «νέες μορφές συμβάσεων της σύγχρονης οικονομίας» (leasing, factoring, franchising κ.ο.κ.), επειδή οι συμβαλλόμενοι έκριναν ότι οι ρυθμιζόμενες στο αστικό και το εμπορικό δίκαιο συμβατικές μορφές δεν ήταν αρκούντως αποτελεσματικές για την επίτευξη των σκοπών τους. Ο νομοθέτης αντέδρασε στην εξέλιξη αυτή υποβάλλοντας και αυτές τις νέες μορφές συμβάσεων σε (μερική) ρύθμιση. [Η επίπτωση της αλληλεξάρτησης δικαίου και πολιτικής στον τρόπο εργασίας του νομικού] Η διασύνδεση μεταξύ δικαίου και πολιτικής, όπως αυτή αναλύθηκε παραπάνω, δεν μπορεί να μην επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο ασκεί τα καθήκοντά του ο νομικός επιστήμονας, είτε της θεωρίας είτε της πράξης. Η νομική επιστήμη δεν είναι δυνατό, με άλλα λόγια, να αγνοήσει την πολιτική διάσταση του δικαίου. Στη συνέχεια θα εξεταστεί αναλυτικά η επίδραση της διασύνδεσης δικαίου και πολιτικής στους βασικούς τομείς όπου αναπτύσσει τη δραστηριότητά της η νομική επιστήμη. [Η ερμηνεία των κανόνων δικαίου] Η ερμηνεία των κανόνων δικαίου είναι ίσως ο τομέας, στον οποίο η αλληλεξάρτηση μεταξύ δικαίου και πολιτικής βρίσκει τη χαρακτηριστικότερη έκφρασή της. Πράγματι, έχει κατ’ επανάληψη τονιστεί ότι η πραγματική έννοια ενός κανόνα δικαίου δεν μπορεί να ανευρεθεί αποκλειστικά με βάση τη διατύπωση μιας διάταξης, αποκομμένη από τους κοινωνικούς και πολιτικούς λόγους που οδήγησαν στη θέσπισή της. Τούτο συμβαίνει, διότι με κάθε νομοθετική ρύθμιση ο νομοθέτης επιδιώκει να επιφέρει ορισμένα αποτελέσματα στην κοινωνική πραγματικότητα και προς τούτο προβαίνει σε μια στάθμιση των περισσότερων συμφερόντων, ατόμων ή ομάδων, που συγκρούονται στο πεδίο της ρύθμισης. Γι’ αυτό η ερμηνεία και στη συνέχεια η εφαρμογή των κανόνων δικαίου δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν χωρίς να ληφθούν υπόψη ο συγκεκριμένος σκοπός και οι αξιολογήσεις που εμπεριέχονται σ’ αυτούς. Αυτή είναι η λεγόμενη τελολογική ερμηνεία του νόμου, για την οποία έγινε λόγος παραπάνω, στο κεφάλαιο περί ερμηνείας. Παράδειγμα: Η ΑΚ 914, θεμελιώδης διάταξη στο σύστημα του Αστικού Δικαίου, ορίζει ότι όποιος ζημίωσε άλλον παράνομα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζημιώσει. Η ρύθμιση αυτή επιδιώκει πολλαπλούς σκοπούς και ιδίως την αποκατάσταση της ζημίας του ζημιωθέντος· τον «κολασμό» του ζημιώσαντος για τη ζημία που προκάλεσε· και την αποτροπή των κοινωνών, που γνωρίζουν τη ρύθμιση της ΑΚ 914, από το να προκαλούν ζημίες σε τρίτους. Ωστόσο, η ως άνω διάταξη δεν ορίζει ποια ακριβώς ζημία αποκαθίσταται. Εξαιτίας αυτού γεννήθηκε στην πράξη το ζήτημα, αν θα πρέπει με βάση την ΑΚ 914 να αποκαθίστανται και απομακρυσμένες ή απίθανες ζημίες, που φαίνεται να συνδέονται ελάχιστα με το ζημιογόνο περιστατικό (π.χ. ο Α, οδηγώντας το αυτοκίνητό του, τραυματίζει τον πεζό Β· στη συνέχεια, την ώρα που ο Β παραλαμβάνεται από το ασθενοφόρο, πέφτει επάνω του μια γλάστρα από ένα μπαλκόνι, με συνέπεια να επιδεινωθεί ο τραυματισμός του· θα ευθύνεται ο Α και για την περαιτέρω αυτή ζημία;). Για να απαντήσει στο ερώτημα αυτό, η νομική επιστήμη ανέτρεξε στον σκοπό της ΑΚ 914 και διαμόρφωσε τη λεγόμενη θεωρία της πρόσφορης αιτίας (causa adequata), σύμφωνα με την οποία ο ζημιώσας πρέπει να ευθύνεται μόνο για εκείνες τις (περαιτέρω) ζημίες που επέρχονται κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων από το ζημιογόνο περιστατικό. Τούτο είναι εύλογο, διότι, όπως γίνεται αντιληπτό, δεν είναι δυνατό να αποφύγει να προκαλέσει κάποιος μια ζημία, την επέλευση της οποίας δεν είναι σε θέση να προβλέψει· ούτε είναι δίκαιο να ευθύνεται για μια τέτοια ζημία. Βεβαίως, το πόρισμα αυτό βλάπτει σε κάποιο βαθμό τα συμφέροντα του ζημιωθέντος, ο οποίος επωμίζεται ο ίδιος τις «απίθανες» ζημίες. Η στάθμιση, ωστόσο, των συμφερόντων ζημιώσαντος και ζημιωθέντος, με «οδηγό» τον νομοθετικό σκοπό, όπως αυτός περιγράφεται παραπάνω, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο δικαιότερος «συμβιβασμός» είναι να βαρύνουν τελικά οι ζημίες αυτές τον ζημιωθέντα και όχι τον ζημιώσαντα. [Η περαιτέρω διάπλαση του δικαίου] Ένα σημαντικό κομμάτι της δραστηριότητας τόσο της θεωρητικής νομικής επιστήμης όσο και των εφαρμοστών του δικαίου (κυρίως των δικαστών) είναι και η περαιτέρω διάπλαση του δικαίου. Τούτο συμβαίνει διότι ο νομοθέτης, όσο έντονη και αν είναι η δραστηριότητά του, δεν είναι δυνατό να ρυθμίσει εξαντλητικά όλες τις περιπτώσεις που εμφανίζονται στη συναλλακτική ζωή. Το δίκαιο αναπόφευκτα εμφανίζει κενά. Αυτά τα κενά καλύπτονται από τον ερμηνευτή και τον εφαρμοστή του δικαίου με την αξιοποίηση ρυθμίσεων που διέπουν ουσιωδώς όμοια ζητήματα και ενσωματώνουν παρόμοιες αξιολογήσεις (αναλογία). Τούτο σημαίνει ότι η πλήρωση των κενών του δικαίου δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς προσφυγή (και) σε τελολογικές εκτιμήσεις. Άλλοτε πάλι, ο νομοθέτης, προκειμένου να διατηρήσει το δίκαιο εύκαμπτο, απέφυγε να προβεί σε περιπτωσιολογική ρύθμιση μιας κατηγορίας σχέσεων, αλλά χρησιμοποίησε γενικές ρήτρες (π.χ. καλή πίστη, χρηστά ήθη) ή αόριστες νομικές έννοιες (π.χ. σπουδαίος λόγος, υπέρμετρα επαχθής παροχή). Ο ίδιος όμως ο σκοπός, που ωθεί τον νομοθέτη να χρησιμοποιεί αόριστες νομικές έννοιες, μας αποκαλύπτει ότι η εξειδίκευση των εννοιών αυτών από τον ερμηνευτή και τον εφαρμοστή του δικαίου σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς αυτός να λάβει υπόψη τις αντικειμενικές αξιολογήσεις που εμπεριέχονται στο Σύνταγμα και στους νόμους καθώς και τις επικρατούσες στην αντίστοιχη έννομη τάξη κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις. Παράδειγμα: Ο εφαρμοστής του δικαίου καλείται να αποφανθεί για την εγκυρότητα μιας διαθήκης, με την οποία ο διαθέτης αφήνει σημαντική περιουσία σε ένα πρόσωπο με το οποίο ζούσε σε εξώγαμη συμβίωση. Οι νόμιμοι κληρονόμοι υποστηρίζουν ότι η διαθήκη είναι αντίθετη στα χρηστά ήθη. Πράγματι, αυτή θα ήταν η πιθανότερη έκβαση της υπόθεσης κατά τη δεκαετία του ’60 ή του ’70. Στις μέρες μας όμως η σχετική κρίση θα είναι διαφορετική, διότι οι κοινωνικές αντιλήψεις έχουν μεταβληθεί: Η εξώγαμη συμβίωση θεωρείται πλέον αποδεκτή. [Η εφαρμογή του δικαίου από τον δικαστή] Όπως έχουμε εξηγήσει, η ερμηνεία και η περαιτέρω διάπλαση του δικαίου δεν πραγματοποιούνται μόνο από τους νομικούς της θεωρίας, αλλά και (μάλιστα κυρίως) από τον δικαστή. Ωστόσο, η εφαρμογή της διασύνδεσης μεταξύ δικαίου και πολιτικής στον τομέα απονομής της δικαιοσύνης χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Τούτο συμβαίνει, διότι μεταξύ των επαγγελμάτων του πολιτικού και του δικαστή υπάρχουν δύο θεμελιώδεις διαφορές. Καταρχάς, ο πολιτικός επιδιώκει κατά κανόνα την πραγμάτωση προσωπικών ή κομματικών του επιδιώξεων, ενώ ο δικαστής (οφείλει να) επιλύει τη νομική διαφορά που έχει τεθεί ενώπιόν του αντικειμενικά και αμερόληπτα. Πράγματι, στο άρθρο 26 του Συντάγματος καθιερώνεται η σαφής διάκριση των τριών λειτουργιών του κράτους (νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής), ενώ στο άρθρο 87 § 1 ορίζεται ότι οι δικαστές που συγκροτούν τα δικαστήρια απολαμβάνουν λειτουργική και προσωπική ανεξαρτησία. Λειτουργική ανεξαρτησία σημαίνει, ειδικότερα, ότι ο δικαστής κατά την άσκηση των καθηκόντων του δεν υπόκειται σε οποιαδήποτε εντολή ή οδηγία από τους εκπροσώπους των άλλων δύο εξουσιών (νομοθετικής και εκτελεστικής). Δεν επιτρέπεται δηλαδή να του προδιαγράφουν οι κυβερνώντες πώς θα ερμηνεύσει έναν νόμο ή ποια απόφαση θα λάβει σε μια συγκεκριμένη υπόθεση που έχει τεθεί ενώπιόν του. Περαιτέρω, προσωπική ανεξαρτησία σημαίνει ότι ο δικαστής δεν επιτρέπεται να απολυθεί ή να μετατεθεί αυθαίρετα· και γενικότερα η θέση του πρέπει να είναι με τέτοιο τρόπο εξασφαλισμένη, ώστε αυτός να μην εκτίθεται στον πειρασμό να υπακούει σε τυχόν επιδιώξεις της πολιτικής εξουσίας. Για τον λόγο αυτό οι δικαστικοί λειτουργοί είναι μόνιμοι και ισόβιοι και οι προαγωγές, οι μεταθέσεις και η πειθαρχική τους ευθύνη υπάγονται στη δικαιοδοσία του Ανώτατου Δικαστικού Συμβουλίου, το οποίο συγκροτείται επίσης από δικαστές. Και ακόμη, ο πολιτικός επιτρέπεται κατά την άσκηση των καθηκόντων του να καθοδηγείται από τις προσωπικές ή κομματικές του αντιλήψεις. Αντίθετα, ο δικαστής (οφείλει να) επιλύει τη διαφορά που τίθεται ενώπιόν του αποκλειστικά με βάση το ισχύον δίκαιο και τις αξιολογήσεις που περιέχονται σ’ αυτό. Όπως ορίζει το άρθρο 87 § 2 του Συντάγματος, οι δικαστές κατά την άσκηση των καθηκόντων τους υπόκεινται μόνο στο Σύνταγμα και στους νόμους· γι’ αυτό και υποχρεούνται να μην εφαρμόζουν νόμο το περιεχόμενο του οποίου αντίκειται στο Σύνταγμα. Τα παραπάνω σημαίνουν ότι ο δικαστής δεν επιτρέπεται να αφήνει τις προσωπικές του πολιτικές αντιλήψεις να παρεισφρήσουν στην εφαρμογή του δικαίου. Άλλο πράγμα είναι η συνεκτίμηση του σκοπού του νόμου και των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών και άλλο η θέση του δικαστή στην υπηρεσία πολιτικών επιδιώξεων. Η δικαιοσύνη επιβάλλεται να παραμένει «πολιτικά ουδέτερη», δηλαδή έξω από πολιτικές στρατεύσεις και αντιπαραθέσεις, διότι διαφορετικά οι κίνδυνοι σύγχυσης των ρόλων μεταξύ δικαστή και νομοθέτη και διατάραξης της ισορροπίας των τριών λειτουργιών είναι προφανείς. Ο δικαστής, ως άνθρωπος και ενεργός πολίτης, δικαιούται να έχει τις πολιτικές πεποιθήσεις και τις κομματικές προτιμήσεις του. Αυτές πρέπει όμως να τις κρατάει αποκλειστικά για τον εαυτό του, γιατί η κοινολόγησή τους θα κλόνιζε την εμπιστοσύνη των πολιτών στην ανεξαρτησία των δικαστικών λειτουργών και την αντικειμενικότητα του δικαίου. Επομένως, κατά την ερμηνεία και –όπου αυτή είναι αναγκαία– την περαιτέρω διάπλαση των νόμων ο δικαστής δεν επιτρέπεται να παρασύρεται από τις πολιτικές του πεποιθήσεις ή τις κοσμοθεωρητικές του αντιλήψεις, αλλά οφείλει να προσανατολίζεται όσο το δυνατό περισσότερο στην υποτιθέμενη βούληση του νομοθέτη και στα αξιολογικά κριτήρια που περιέχονται στο Σύνταγμα και στους νόμους. Επίσης, η ερμηνεία του νόμου από τον δικαστή δεν πρέπει να δίνει εύκολα τη θέση της στη διάπλαση του νόμου, παρά μόνον εκεί που είναι απολύτως αναγκαίο, δηλαδή εκεί που υπάρχει ρυθμιστικό κενό ή αόριστες νομικές έννοιες οι οποίες χρειάζονται συγκεκριμενοποίηση. Οι δικαστές πρέπει δηλαδή να μη λησμονούν ότι δεν θέτουν τους νόμους, αλλά τους ερμηνεύουν και τους εφαρμόζουν. [Συμπέρασμα] Από όσα εκτέθηκαν παραπάνω προκύπτει ότι μεταξύ δικαίου και πολιτικής υπάρχουν αρκετά σημεία επαφής. Πρόκειται για μια σχέση αλληλεπίδρασης, δεδομένου ότι τα δύο αυτά κοινωνικά φαινόμενα συνδέονται στενά, χωρίς όμως και να ταυτίζονται. Η αλληλεπίδραση μεταξύ δικαίου και πολιτικής έχει ως συνέπεια ότι ο νομικός επιστήμονας δεν μπορεί να κατανοήσει το δίκαιο στην πλήρη διάστασή του χωρίς να διαθέτει γνώσεις για τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που συνέβαλαν στη δημιουργία του, τους σκοπούς που υπηρετεί η θέσπισή του –σκοποί που κατά ένα μέρος είναι και πολιτικοί– καθώς και για την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα μέσα στην οποία αυτό καλείται να εφαρμοστεί. Προς τον σκοπό αυτό η Νομική μπορεί μάλιστα να αξιοποιήσει τα πορίσματα της πολιτικής επιστήμης, δηλαδή της επιστήμης που ασχολείται με τον τρόπο παραγωγής της «πολιτικής» και τις επιπτώσεις της τελευταίας στο κοινωνικό σύνολο. Έτσι, από την έρευνα της πολιτικής επιστήμης η Νομική μπορεί να αντλήσει πληροφορίες για τα ειδικότερα χαρακτηριστικά και τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος, την οργάνωση των διαφόρων πολιτικών σχηματισμών και τη διαπάλη μεταξύ τους, την πολιτική συμπεριφορά των κοινωνών και γενικότερα για το σύνολο της πολιτικής πραγματικότητας σε ορισμένη κοινωνία. Ωστόσο, η αναγνώριση της πολιτικής διάστασης του δικαίου δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να υιοθετηθεί το αίτημα που προβάλλεται κατά καιρούς από ορισμένους θεωρητικούς για ένα «πολιτικά στρατευμένο» δίκαιο ή ακόμη και για «πολιτικοποίηση» του δικαίου. Ο πολιτικός χαρακτήρας του δικαίου δεν σημαίνει ότι ο νομικός πρέπει να καθοδηγείται από προσωπικά πολιτικά ελατήρια ή από τις προσωπικές του πολιτικές πεποιθήσεις, αλλά ότι οφείλει κατά την ερμηνεία, την εφαρμογή και την περαιτέρω διάπλαση του δικαίου να συνεκτιμά τις κοινωνικοπολιτικές αξιολογήσεις που ενσωματώνονται στους κανόνες δικαίου. Ιδιαίτερη αυτοσυγκράτηση πρέπει μάλιστα να επιδεικνύουν στο πεδίο αυτό οι εκπρόσωποι της δικαστικής λειτουργίας, διότι η προάσπιση της ανεξαρτησίας και της αντικειμενικότητας κατά την απονομή της δικαιοσύνης και η διαφύλαξη της σαφούς διάκρισης των λειτουργιών του κράτους αποτελούν βασικά στοιχεία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ε΄ Είναι η Νομική επιστήμη;Ο σπόρος της αμφισβήτησης Η Νομική, η οποία υπηρετείται από πρόσωπα που έχουν ειδικές γνώσεις προς τούτο, συμβάλλει με ποικίλους τρόπους στην επεξεργασία, την καλλιέργεια και την εφαρμογή του δικαίου, και συγκεντρώνει ορισμένα χαρακτηριστικά που την κατατάσσουν στις πνευματικές επιστήμες. Επίσης, μας είναι γνωστό ότι νομικές σπουδές περιλαμβάνονται στα προγράμματα των πανεπιστημίων όλων των πολιτισμένων κρατών. Με αυτά τα δεδομένα, ο τίτλος «Είναι η Νομική επιστήμη;» ευλόγως προκαλεί απορία στον αναγνώστη. Ωστόσο, ενώ η επιστημονικότητα των λεγόμενων συγγενών κλάδων της Νομικής, όπως της ιστορίας του δικαίου, της φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας του δικαίου, θεωρείται συνήθως αυτονόητη, με τη Νομική υπό στενή έννοια, δηλαδή τη νομική δογματική, δεν συμβαίνει το ίδιο. Πράγματι, ανά τους αιώνες διατυπώθηκε κατ’ επανάληψη το ερώτημα, αν η Νομική είναι πράγματι επιστήμη· ή μήπως είναι απλώς τέχνη, δηλαδή επιτηδειότητα που ασχολείται με τη λύση νομικών ζητημάτων. Η πιο έντονη όμως κριτική ως προς την επιστημονική υπόσταση της Νομικής προήλθε από το εσωτερικό των νομικών κύκλων της εποχής του 19ου αιώνα, με διασημότερη εκείνη του Πρώσου νομικού και πολιτικού Γιούλιους φον Κίρχμαν (1802-1884), η οποία αποτελεί σταθερό σημείο αναφοράς για όλες τις κριτικές που διατυπώθηκαν έκτοτε και διατυπώνονται κατά καιρούς ως προς τη νομική επιστήμη. Συγκεκριμένα, ο φον Κίρχμαν, ο οποίος μάλιστα την εποχή εκείνη υπηρετούσε ως εισαγγελέας, εκφώνησε το 1847 ενώπιον της Νομικής Εταιρείας του Βερολίνου, έναν πύρινο λόγο με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Η απαξία της Νομικής ως επιστήμης»[2]. Στην περίφημη αυτή ομιλία του, ο φον Κίρχμαν διατύπωσε δύο βασικά επιχειρήματα κατά του επιστημονικού χαρακτήρα της Νομικής: Πρώτον, η Νομική δεν είναι δυνατό να θεωρηθεί επιστήμη διότι το αντικείμενό της, το θετικό δίκαιο, μεταβάλλεται και παραλλάσσει κατά χρόνο και κατά τόπο. Και, δεύτερον, οι απόψεις γύρω από την έννοια και την ερμηνεία των νόμων ποικίλλουν σημαντικά, με συνέπεια οι γνώσεις γύρω από το δίκαιο να έχουν σχετική μόνον αξία και να μην πληρούν το κλασικό κριτήριο της αλήθειας. Στις γραμμές που ακολουθούν θα επιχειρήσουμε, με αφετηρία την κριτική αυτή, να διερευνήσουμε αν πράγματι η γνώση γύρω από το δίκαιο συγκεντρώνει ή όχι τα γνωρίσματα της επιστημονικότητας. [Λόγοι αμφιβολίας για την επιστημονικότητα της Νομικής. Το μεταβλητό του δικαίου] Η πρώτη παρατήρηση που φαίνεται να θέτει υπό αμφισβήτηση τον επιστημονικό χαρακτήρα της Νομικής είναι, όπως προελέχθη, η μεταβλητότητα του αντικειμένου της, δηλαδή του θετικού δικαίου. Συγκεκριμένα, από μια επιστήμη το κοινό αναμένει εύλογα την αποκάλυψη και διατύπωση κανόνων που έχουν ισχύ παντού και πάντα. Δύσκολα μπορούμε λ.χ. να φανταστούμε νόμους της φυσικής, της χημείας ή των μαθηματικών, που έχουν εφαρμογή μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές του πλανήτη. Μια γνώση που ισχύει μόνο σε μια συγκεκριμένη εποχή ή σε συγκεκριμένο τόπο δεν μπορεί να είναι επιστημονική. Αυτό όμως ακριβώς συμβαίνει με τη νομική δογματική: Τα πορίσματά της ισχύουν μόνο για την έννομη τάξη συγκεκριμένου κράτους, διότι το δίκαιο παραλλάσσει από τόπο σε τόπο· και καταρχάς μόνο για ορισμένο χρόνο, διότι ακόμη και στο εσωτερικό κάθε κράτους το δίκαιο μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου. «Με το να ανάγει η (νομική) επιστήμη σε αντικείμενό της το τυχαίο, μεταβάλλεται και αυτή η ίδια σε τυχαιότητα· τρεις διορθωτικές λέξεις του νομοθέτη και ολόκληρες βιβλιοθήκες μετατρέπονται σε χαρτοπολτό», διακήρυττε ο φον Κίρχμαν στην ιστορική του ομιλία. Παρόμοιες ήταν και οι σκέψεις του γάλλου μαθηματικού, φυσικού και φιλοσόφου Μπλεζ Πασκάλ (1623-1662): «Δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα δίκαιο ή άδικο που δεν αλλάζει στη φύση του με την αλλαγή της περιοχής του ουρανού. Τρεις μοίρες πιο κοντά στον πόλο και ολόκληρη η Νομική γκρεμίζεται. Ένας μεσημβρινός αποφασίζει για την αλήθεια. Ύστερα από λίγα χρόνια αλλάζουν βασικοί νόμοι. Το δίκαιο έχει τις εποχές του. Κωμική δικαιοσύνη που τη χωρίζει ένα ποτάμι ή ένα βουνό. Αλήθεια από τη μια μεριά των Πυρηναίων, πλάνη από την άλλη»[3]. Πράγματι, δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει ότι το θετικό δίκαιο μεταβάλλεται από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή. Τούτο είναι άλλωστε εύλογο, γιατί το δίκαιο θεσπίζεται για να υπηρετήσει τις ανάγκες της συγκεκριμένης κοινωνίας, μέσα στην οποία προορίζεται να λειτουργήσει. Οι ρυθμιστικές αυτές ανάγκες είναι λογικό να ποικίλλουν από εποχή σε εποχή και στα διάφορα κοινωνικά περιβάλλοντα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι το δίκαιο δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικής γνώσης. Αν έτσι είχαν τα πράγματα, τότε επιστήμες θα μπορούσαν να θεωρηθούν μόνο τα μαθηματικά, η λογική και αυτές που αποκαλούμε φυσικές επιστήμες (φυσική, χημεία, βιολογία κ.λπ.). Αντίθετα, όλο το πεδίο των πνευματικών επιστημών θα έμενε εκτός της επιστημονικής γνώσης, αφού το κράτος, το δίκαιο, η κοινωνία, η γλώσσα, η ιστορία, η θρησκεία κ.ο.κ. είναι όλα αντικείμενα που μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου και εμφανίζουν διαφορές από τόπο σε τόπο. Κάτι τέτοιο όμως είναι φανερό ότι θα ήταν άτοπο. Επομένως, ακόμη και η γνώση αντικειμένων που εμφανίζουν ορισμένο βαθμό παροδικότητας πρέπει να μπορεί να χαρακτηριστεί επιστημονική· αρκεί να επιχειρείται με επιστημονική μέθοδο. Στο σημείο αυτό θα επανέλθουμε στη συνέχεια. Εξάλλου, δεν παραλλάσσουν ούτε μεταβάλλονται όλα τα στοιχεία του δικαίου στον ίδιο βαθμό. Ορισμένες βασικές αρχές (όπως η αρχή της ισότητας, η ιδιωτική αυτονομία, η τήρηση των συμφωνηθέντων, η προστασία της ζωής, της ιδιοκτησίας και της προσωπικής ελευθερίας των πολιτών, η αρχή της διάκρισης των εξουσιών, η αρχή της καλής πίστης κ.ά.) είναι κοινές στα δίκαια όλων των πολιτισμένων κρατών· και παραμένουν σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητες με την πάροδο του χρόνου. Επιπλέον, οι έρευνες της νομικής συγκριτικής αποδεικνύουν ότι και πληθώρα ειδικότερων νομικών ζητημάτων (όπως η ανάγκη προστασίας του καταναλωτή, η προστασία του περιβάλλοντος, η ευθύνη του παραγωγού ελαττωματικών προϊόντων, η ανάγκη τήρησης τύπου για ορισμένες σπουδαίες συμβάσεις κ.λπ.) ρυθμίζονται με παρόμοιο τρόπο σε αρκετές έννομες τάξεις. Επομένως, η «παροδικότητα» ή η «προσωρινότητα» του δικαίου δεν έχει στην πραγματικότητα την έκταση που της προσδίδουν οι επικριτές της νομικής επιστήμης. [Η σχετικότητα της γνώσης γύρω από το δίκαιο] Η δεύτερη βασική αντίρρηση που διατυπώνεται κατά της επιστημονικότητας της Νομικής συνίσταται στο ότι στα νομικά ζητήματα δεν είναι δυνατό να κατακτηθεί η απόλυτη αλήθεια. Η γνώση γύρω από το δίκαιο είναι πάντοτε σχετική. Πράγματι, σε πλήθος νομικών προβλημάτων διατυπώνονται περισσότερες της μιας απόψεις. Μάλιστα, συχνά δύο ή και περισσότερες εκδοχές που διατυπώνονται ως προς ένα νομικό ζήτημα μπορεί να εμφανίζονται εξίσου υποστηρίξιμες με βάση το κείμενο του νόμου, με αποτέλεσμα ακόμη και ένας «αντικειμενικός τρίτος» επιστήμονας να μην μπορεί να καταλήξει με βεβαιότητα στη μία ή στην άλλη. Ομοίως, δεν είναι καθόλου σπάνιο το φαινόμενο, το ίδιο νομικό πρόβλημα να κρίνεται διαφορετικά από διάφορα δικαστήρια, του ίδιου ή και διαφορετικού βαθμού. Ακόμα και αυτό που αποκαλούμε πάγια νομολογία (δηλαδή τα πορίσματα που έχουν υιοθετηθεί και επαναλαμβάνονται με τρόπο σταθερό από τα δικαστήρια) συμβαίνει από καιρού εις καιρό να ανατρέπεται. Αυτοί είναι και οι λόγοι, για τους οποίους η έκβαση μιας δίκης συχνά δεν μπορεί να προβλεφθεί με απόλυτη βεβαιότητα· ένας καλός δικηγόρος οφείλει να επισημαίνει τούτο στον εντολέα που απευθύνεται σ’ αυτόν για νομικές συμβουλές. Η κριτική αυτή εμφανίζεται εκ πρώτης όψεως δικαιολογημένη, διότι τα πορίσματα της νομικής επιστήμης όντως δεν πληρούν το κλασικό κριτήριο της αλήθειας. Η νομική σκέψη δεν οδηγεί δηλαδή σε μαθηματικώς απολύτως ορθά αποτελέσματα. Αυτό όμως οφείλεται στην ιδιαίτερη φύση του δικαίου, το οποίο θέτει εκ των πραγμάτων όρια στις δυνατότητες της νομικής επιστήμης. Ειδικότερα, η σχετικότητα της γνώσης γύρω από το δίκαιο οφείλεται σε δύο κυρίως παράγοντες. Εν πρώτοις, η νομική επιστήμη δεν μπορεί να παράγει μαθηματικές ακρίβειες, επειδή ακριβώς δεν ασχολείται με καθαρά μαθηματικά μεγέθη. Τα ζητήματα που καλείται να ρυθμίσει το δίκαιο είναι άλλης υφής· αφορούν ανθρώπινα βιώματα, κοινωνικές καταστάσεις και συγκρούσεις συμφερόντων, ο συγκερασμός των οποίων είναι ιδιαίτερα δύσκολος και συνήθως δεν επιδέχεται μία μόνο απόλυτη, «μαθηματική» λύση. Αυτό όμως είναι φανερό ότι δεν καθιστά τα πορίσματα της Νομικής λιγότερο επιστημονικά. Εξάλλου, η σχετικότητα χαρακτηρίζει λίγο πολύ όλες τις πνευματικές επιστήμες. Ποιας εξ αυτών τα αποτελέσματα –ας πάρουμε ως παράδειγμα την ιστορία, τη φιλολογία ή την ηθική– μπορούν να θεωρηθούν απολύτως αληθή ή αντικειμενικώς ορθά; Ως προς τα αποτελέσματα ποιας εξ αυτών επικρατεί ομοφωνία; Έπειτα, ο δεύτερος βασικός παράγοντας που σχετικοποιεί σε κάποιον βαθμό τα πορίσματα της Νομικής είναι το γεγονός ότι ελάχιστες νομικές έννοιες είναι περιχαρακωμένες με τόση ακρίβεια, ώστε η υπαγωγή των πραγματικών περιστατικών της συναλλακτικής ζωής σ’ αυτές να είναι δυνατή αυτόματα, ως απλή λογική διεργασία. Παραδείγματα: 1) Ίσως να είναι σαφές ότι οι τρεις μήνες αποτελούν πράγματι «μικρή διάρκεια» του γάμου, που δικαιολογεί με βάση την ΑΚ 1444 § 1 τον αποκλεισμό ή τον περιορισμό τη διατροφής που οφείλεται μετά τη λύση του γάμου. Το ίδιο δεν ισχύει όμως αναφορικά λ.χ. με τον ένα χρόνο γάμου. Προκειμένου να καταλήξει στην κρίση αυτή, ο εφαρμοστής της διάταξης πρέπει να προβεί σε ορισμένη αξιολόγηση. 2) Ο νόμος επιτρέπει τη λύση του γάμου με διαζύγιο, όταν (μεταξύ άλλων) η έγγαμη συμβίωση έχει «κλονιστεί ισχυρά». Μάλλον αυτονόητο φαίνεται ότι ο γάμος υφίσταται ισχυρό κλονισμό λ.χ. από τη μοιχεία του ενός συζύγου. Υφίσταται όμως επίσης ισχυρός κλονισμός, όταν ο ένας ή και οι δύο σύζυγοι απουσιάζουν πολλές ώρες από το σπίτι; Όταν η σύζυγος αρνείται να ξεκινήσει τις προσπάθειες για τεκνοποιία; Όταν τα «πεθερικά» επεμβαίνουν και «ανακατεύουν» τη ζωή του ζευγαριού; Όταν ένας σύζυγος προσβάλλεται από βαριά ασθένεια που περιπλέκει τον έγγαμο βίο; Είναι φανερό ότι στις περιπτώσεις αυτές η απάντηση δεν είναι αυτονόητη. Προϋποθέτει αξιολογήσεις και εκτίμηση των ειδικότερων περιστατικών κάθε συγκεκριμένης περίπτωσης (λ.χ., στην πρώτη «αμφισβητούμενη» περίπτωσή μας, για ποιους λόγους και πόσο απουσιάζουν από το σπίτι οι σύζυγοι; Τι επιπτώσεις καταγράφονται από το γεγονός αυτό στην επικοινωνία μεταξύ τους; Πρόκειται για παροδική ή για διαρκή κατάσταση;). 3) Η έννοια του «κατόχου» ορισμένου πράγματος δεν φαίνεται να προκαλεί δυσκολίες, γιατί μας είναι γνωστή από την καθημερινή μας ζωή. Τα πράγματα όμως αλλάζουν, όταν στο πλαίσιο της ΑΚ 924 § 1[4] πρόκειται να κριθεί αν ο Α, που επρόκειτο να λείψει μερικές μέρες για ένα επαγγελματικό ταξίδι και ανέθεσε τη φροντίδα της γάτας του για το διάστημα αυτό στον φίλο του Β, εξακολουθεί ή όχι να θεωρείται «κάτοχος» του ζώου και συνεπώς ευθύνεται ή όχι με βάση την παραπάνω διάταξη για τη ζημία που προκάλεσε η γάτα σε τρίτο πρόσωπο κατά τη διάρκεια της απουσίας του. Το ερώτημα αυτό δεν μπορεί να απαντηθεί άμεσα με βάση την ΑΚ 924, αλλά απαιτείται προηγουμένως ερμηνεία της διάταξης. Επομένως, η νομική σκέψη είναι σε μεγάλο βαθμό σκέψη αξιολογική· και όπου υπάρχει αξιολόγηση δεν είναι δυνατό να υπάρξει απόλυτη βεβαιότητα. Ωστόσο –εδώ είναι το κρίσιμο σημείο– το ότι η νομική σκέψη είναι αξιολογική δεν σημαίνει ότι παύει να είναι επιστημονική. Τούτο διότι οι αξιολογήσεις, στις οποίες προβαίνει ο εφαρμοστής του δικαίου, δεν είναι ούτε υποκειμενικές ούτε αυθαίρετες. Υποκειμενικές δεν είναι, διότι ο ερμηνευτής και ο εφαρμοστής του δικαίου δεν καθοδηγείται, όπως έχουμε δει, από τις προσωπικές του αντιλήψεις περί δικαίου, αλλά από αντικειμενικά αξιολογικά κριτήρια που αντλεί από το Σύνταγμα και τους νόμους. Και αυθαίρετες δεν είναι, διότι πραγματοποιούνται με βάση τα κριτήρια (τελολογικά, συστηματικά κ.λπ.) και τη μέθοδο που έχει επεξεργαστεί η μεθοδολογία του δικαίου. Βεβαίως, στην πράξη ανακύπτουν ενίοτε ζητήματα, για τα οποία είναι εξίσου υποστηρίξιμες περισσότερες ερμηνευτικές εκδοχές, επειδή πραγματώνουν στον ίδιο βαθμό τις αξιολογικές επιλογές του νομοθέτη. Τότε, στον εφαρμοστή του δικαίου απομένει το περιθώριο να επιλέξει μία από αυτές. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, η χρήση των μεθόδων και των κατευθύνσεων που παρέχει η νομική επιστήμη επιτρέπει τη θεμελίωση της κρίσης του εφαρμοστή στο ισχύον δίκαιο και καθιστά δυνατό τον έλεγχο του συλλογισμού του από άλλους ερμηνευτές· ώστε η όποια απομένουσα αναπόφευκτη αβεβαιότητα να μετριάζεται σημαντικά. Και στο σημείο αυτό θα επανέλθουμε παρακάτω. [Η γνώση γύρω από το δίκαιο ως επιστημονική γνώση] Από την ανάλυση που προηγήθηκε έγινε, ελπίζουμε, αντιληπτό ότι η όποια «αβεβαιότητα» ή «παροδικότητα» που χαρακτηρίζει τη γνώση γύρω από το δίκαιο ανάγεται στη φύση των κανόνων του δικαίου και δεν είναι τέτοιας εκτάσεως ή τέτοιας φύσεως, που να δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό της Νομικής ως απλής «τέχνης». Ωστόσο, το σπουδαιότερο επιχείρημα, που οφείλει να μας πείσει για τον επιστημονικό χαρακτήρα της Νομικής, συνίσταται στο ότι η γνώση γύρω από το δίκαιο παρουσιάζει αναμφίβολα τα τρία βασικά στοιχεία, τα οποία κατά γενική παραδοχή χαρακτηρίζουν κάθε επιστημονική γνώση: Αποβλέπει στη συστηματοποίηση της γνώσης γύρω από το δίκαιο· επιτυγχάνεται με ορισμένη μέθοδο· και τα πορίσματά της είναι ορθά θεμελιωμένα, πράγμα που τα καθιστά επαληθεύσιμα από άλλους επιστήμονες. Ειδικότερα: Συστηματικότητα Η επιστήμη –κάθε επιστήμη– δεν αποσκοπεί απλώς στη συγκέντρωση γνώσεων «ατάκτως ερριμμένων», αλλά προπάντων στην οργάνωση αυτών, δηλαδή στη συγκρότησή τους σε ένα σύστημα που εμφανίζει λογική και νοηματική αλληλουχία. Όμως, η νομική επιστήμη δεν αποβλέπει απλώς στο να μας «διδάξει τον νόμο». Ένα από τα βασικά της καθήκοντα είναι ακριβώς η συστηματοποίηση του δικαίου, δηλαδή η κατασκευή νομικών εννοιών, η ομαδοποίησή τους και η ανάδειξη των βασικών αξιολογικών κριτηρίων που καθιστούν την έννομη τάξη ένα σύστημα και όχι απλώς ένα σύνολο κανόνων δικαίου. Επομένως, οι γνώσεις που παράγει η νομική επιστήμη πληρούν αναμφίβολα το κριτήριο αυτό. Μεθοδικότητα Η επιστήμη διακρίνεται, περαιτέρω, για τη μεθοδική πορεία που ακολουθείται κατά την έρευνα και τη συστηματοποίηση των γνώσεων που αποκτώνται από αυτή. Η επιστήμη δεν εξελίσσεται τυχαία αλλά πάντα με βάση ορισμένη μέθοδο, η οποία επίσης αναπτύσσεται σχετικά με ορισμένο αντικείμενο γνώσης. Στη μέθοδό της οφείλει η επιστημονική έρευνα μεγάλο βαθμό της βεβαιότητας των πορισμάτων της. Ωστόσο, μετά από όσα εκτέθηκαν ήδη αναφορικά με τον τρόπο εργασίας της νομικής επιστήμης, δεν μπορεί κανείς να αμφιβάλλει για το ότι τόσο η γνώση για το δίκαιο όσο και η εφαρμογή αυτού σε συγκεκριμένη περίπτωση γίνονται σύμφωνα με ορισμένη μέθοδο. Ότι η ερμηνεία των νόμων επιτυγχάνεται μέσα από τον συνδυασμό συγκεκριμένων ερμηνευτικών κριτηρίων που έχει επεξεργαστεί η νομική μεθοδολογία· ότι η πλήρωση των κενών στο δίκαιο γίνεται κατά κανόνα με τη μέθοδο της αναλογίας· ότι η συγκεκριμενοποίηση των αόριστων νομικών εννοιών δεν γίνεται αυθαίρετα, αλλά με αναγωγή σε συγκεκριμένα αντικειμενικά αξιολογικά κριτήρια που έχει επεξεργαστεί η νομική επιστήμη· ότι η εφαρμογή του κανόνα δικαίου πραγματοποιείται με συγκεκριμένους συλλογισμούς που αποσκοπούν στην υπαγωγή των πραγματικών περιστατικών της επίδικης υπόθεσης στον κανόνα δικαίου κ.λπ. Επομένως, οι γνώσεις γύρω από το δίκαιο και οι βάσει αυτών λύσεις δεν επιτυγχάνονται με τρόπο τυχαίο ούτε σύμφωνα απλώς με ορισμένες πρακτικές αρχές, αλλά αποκτώνται με την εφαρμογή μεθοδολογικών αρχών· γι’ αυτό έχουν αναμφίβολα επιστημονική αξία. Θεμελίωση Οι προτάσεις της επιστήμης είναι, τέλος, λογικά θεμελιωμένες και ως εκ τούτου επαληθεύσιμες· γίνεται δηλαδή δεκτή μια ορισμένη διαδικασία (όπως το πείραμα στον τομέα της Χημείας) που τις αποκαλύπτει ως αληθείς ή ψευδείς. Το τελευταίο αυτό χαρακτηριστικό της επιστημονικής γνώσης φαίνεται, ιδίως ως προς το δεύτερο σκέλος του (το επαληθεύσιμο), να δημιουργεί ορισμένες δυσκολίες αναφορικά με τη νομική επιστήμη. Πράγματι, οι νομικές κρίσεις δεν είναι (δεν μπορούν να είναι) «αληθείς» ή «ψευδείς». Δεν μπορούν να ελεγχθούν ως προς το αν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα (όπως λ.χ. ένας νόμος της Φυσικής), διότι περικλείουν αξιολογικές εκτιμήσεις. Ωστόσο, μια νομική κρίση μπορεί να είναι ορθή ή εσφαλμένη· και ως τέτοια μπορεί να ελέγχεται από τους λοιπούς ερμηνευτές. Μια νομική κρίση θα είναι ορθή, εφόσον στηρίζεται στο ισχύον δίκαιο και έχει σχηματιστεί με σωστή εφαρμογή της μεθόδου που έχει διαπλαστεί από τη νομική μεθοδολογία. Επομένως, και η γνώση που αποκτάται γύρω από το δίκαιο διαθέτει έναν επαρκή βαθμό θεμελίωσης, ώστε να μπορεί να χαρακτηριστεί επιστημονική. ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αραβαντινός, Εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου, 21983· Γαζής, Νομική σκέψις και μέθοδος αυτής, ΕΕΝ 1965, 381· Γεωργιάδης, Η αμφισβήτηση της Νομικής ως επιστήμης, ΧρΙΔ 2011, 481· ο ίδιος, Σκέψεις γύρω από τη σχέση μεταξύ δικαίου και πολιτικής, ΧρΙΔ 2008, 577· Γιαννίδης, Επιστήμη, επιστήμη του δικαίου και νομική δογματική, ΝοΒ 1981, 253· Δωρής, Εισαγωγή στο Αστικό Δίκαιο Α΄, 1991· Μάνεσης, Δίκαιο και πολιτική, σε: Δίκαιο, Σύνταγμα και πολιτική, 1984, σ. 9· ο ίδιος, Πανεπιστημιακή διδασκαλία και πολιτική, Αρμ 1975, 1· Παπανικολάου, Μεθοδολογία του Ιδιωτικού Δικαίου και Ερμηνεία των Δικαιοπραξιών, 2000· Παπαχρίστου, Η δικαίωση ενός αστικολόγου, Σύμμεικτα Γ. Κουμάντου, 2004, σ. 1· ο ίδιος, Νομική επιστήμη και πολιτική, εφημερίδα Τα Νέα, 5 Απριλίου 1986· Π. Σούρλας, Justi atque injusti scientia ‒ Μια εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου, 1995· ο ίδιος, Θεμελιώδη ζητήματα της μεθοδολογίας του δικαίου, 1986· ο ίδιος, Η διαπλοκή δικαίου και πολιτικής και η θεμελίωση των νομικών κρίσεων, 1989· Τραυλός-Τζανετάτος, Δίκαιο, πολιτική και νομική επιστήμη, ΝοΒ 1987, 1355· Κ. Τσάτσος, Η νομική ως τεχνική και επιστήμη, σε Μελέται Φιλοσοφίας του Δικαίου Ι, 1960 (ανατύπωση 2008), σ. 201 επ. [1] Σύμφωνα με το δόγμα του φιλελευθερισμού, που άκμασε κυρίως κατά τον 19ο αιώνα, η οργάνωση της κοινωνίας πρέπει κατά το δυνατό να εξελίσσεται μόνη της, με τις αλληλεπιδράσεις των διάφορων κοινωνικών παραγόντων, χωρίς την ενεργό ανάμιξη της πολιτικής κρατικής εξουσίας. Η πολιτική θέτει μόνο το γενικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο λειτουργούν η κοινωνία και η οικονομία. Ως εκ τούτου, βασικό αίτημα του φιλελευθερισμού είναι η αναγνώριση της ελευθερίας του ατόμου μέσα στο πλαίσιο της κοινωνίας, το οποίο εξασφαλίζει το κράτος. [2] Julius von Kirchmann, Die Wertlosigkeit der Jurisprudenz als Wissenschaft, Ein Vortrag gehalten in der juristischen Gesellschaft zu Berlin, 1948 (ανατύπωση 1956). [3] Όπως παρατίθενται από τον Γέμτο, “Μεθοδολογικά προγράμματα στην οικονομική και τη νομική επιστήμη και το πρόβλημα της διεπιστημονικής τους συνεργασίας”, ΝοΒ 1988, 1198. [4] «Ο κάτοχος ζώου ευθύνεται για τη ζημία που προξενήθηκε απ’ αυτό σε τρίτον».

Νομική επιστήμη και πολιτική

Σύνδεση