Η σκυτάλη της «σοσιαλμανίας»

Το βιβλίο του Θάνου Βερέμη είναι ένα βιογραφικό αλλά και πολιτικό δοκίμιο, με ισορροπημένη προσέγγιση, ευανάγνωστο και περιεκτικό. Το βιβλίο του Θάνου Βερέμη Ανδρέας Παπανδρέου: Μεγάλες προσδοκίες είναι ένα βιογραφικό αλλά και πολιτικό δοκίμιο, με ισορροπημένη προσέγγιση, ευανάγνωστο και περιεκτικό. Εκτός των πολιτικών επιλογών, ο Βερέμης επιχειρεί ένα διαφωτιστικό ψυχογράφημα ανατρέχοντας σε περιστατικά του ιδιωτικού βίου του Ανδρέα Παπανδρέου. Τα ποικίλα στοιχεία που παρουσιάζονται στο βιβλίο βοηθούν ασφαλώς στην γνωριμία και την κατανόηση της προσωπικότητας. Οι αναμφισβήτητες ηγετικές ικανότητες του Ανδρέα Παπανδρέου συνοδεύονταν από ψυχολογικές αστάθειες και καταθλίψεις. Από την εμπειρία της εποχής εικάζω ωστόσο ότι οι ψυχολογικές καταστάσεις επιδρούσαν αλλά δεν προσδιόριζαν σε τελική ανάλυση τις πολιτικές του Παπανδρέου. Πιστεύω ότι ο ευφυής και οξυδερκής πολιτικός Ανδρέας διεκπεραίωνε τις παρορμήσεις του μέσω ενός ισχυρού φίλτρου πολιτικών υπολογισμών πριν αποκρυσταλλωθούν οι δράσεις του. Η πολιτική του πράξη διέθετε εσωτερική συνέπεια, τουλάχιστον σε κάθε έναν από τους κύκλους της πολιτικής του πορείας (μεταδικτατορική αντιπολίτευση, πρώτη κυβέρνηση, δεύτερη περίοδος αντιπολίτευσης, δεύτερη κυβέρνηση). Το μεγάλο διακύβευμα στη χώρα κατά τα πρώτα μεταδικτατορικά χρόνια ήταν η διασφάλιση μιας δημοκρατίας που θα υπερέβαινε τους διχασμούς και τους αποκλεισμούς του προδικτατορικού παρελθόντος. Σ’ αυτό πρωταγωνίστησαν τόσο ο Κωνσταντίνος Καραμανλής όσο και ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ηγετικές προσωπικότητες και οι δύο, που όμως, ενώ συμμερίζονταν τον εθνικό αυτό στόχο, συγκρούσθηκαν σε πολλαπλά πεδία. Ο Βερέμης παρουσιάζει ένα ωραίο παράρτημα με πρακτικά Βουλής της πρώτης κυβέρνησης Καραμανλή μετά την δικτατορία, όπου οι δύο επιδίδονται σε ρητορικούς διαξιφισμούς χαρακτηριστικούς του ύφους, των προσδοκιών και των προσωπικοτήτων τους, αλλά και των πολιτικών τους προσανατολισμών. Αναδιφώντας στα γεγονότα και το πολιτικό γίγνεσθαι της πρώιμης μεταπολίτευσης ύστερα από 40 χρόνια διακρίνω, πέραν από τις εκατέρωθεν αμφισβητήσεις, ομοιότητες και συνέχειες στην πορεία των Καραμανλή και Παπανδρέου. Ιδού μερικές χαρακτηριστικές πλευρές: Η κατάρρευση της Δικτατορίας αφήνει την χώρα σε κατάσταση πολλαπλών κρίσεων: πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής. Κατά πρώτο λόγο, αμφότεροι δίδουν προτεραιότητα στην αντιμετώπιση της πολιτικής κρίσης, την δημοκρατική σταθεροποίηση αντί της οικονομικής, δηλαδή την οικονομική σταθεροποίηση. Στον βωμό της δημοκρατικής σταθεροποίησης επιλέγονται πολιτικές που αντιβαίνουν στην οικονομική σταθερότητα, και εννοώ κυρίως τις μεγάλες αυξήσεις των δημοσίων δαπανών χωρίς αντίστοιχη φροντίδα για την διεύρυνση των φορολογικών εσόδων. Κατά δεύτερο λόγο, Καραμανλής και Παπανδρέου θεωρούν την παρέμβαση και διεύρυνση του Δημόσιου Τομέα ως εργαλείο για αντιμετώπιση των αναπτυξιακών και διαρθρωτικών προβλημάτων της οικονομίας. Θυμίζω ότι η κατάρρευση της δικτατορίας συνέπεσε με την ενεργειακή κρίση που επέβαλε ανάγκες ριζικής τροποποίησης των διεθνών παραγωγικών προτύπων κι αυτό αφορούσε φυσικά –έντονα μάλιστα‒ και την Ελλάδα. Η στροφή στον Δημόσιο Τομέα ήταν κοινή συνιστώσα της πολιτικής εκείνη την εποχή. Ας θυμηθούμε την «σοσιαλμανία» για την οποία κατηγορήθηκαν οι Καραμανλής και Παπαληγούρας μετά την κρατικοποίηση του ομίλου της Εμπορικής Τράπεζας του Ανδρεάδη. Ο Παπανδρέου με την εκλογή του 1981 παρέλαβε την σκυτάλη της «σοσιαλμανίας» και την έτρεξε παραπέρα. Αντιστοιχίες υπάρχουν επίσης πολλές ανάμεσα στις ελληνικές μεταπολιτευτικές επιλογές και όσα διαδραματίσθηκαν λίγο αργότερα σε Ισπανία και Πορτογαλία. Ενώ εκείνη η εποχή διεθνώς σήμανε απαρχή της ιδεολογικής στροφής στις αγορές ‒η εποχή της deregulation‒ οι μεσογειακές χώρες ωστόσο ακολούθησαν αντίθετη δικαιοπολιτική κατεύθυνση, άσχετα από επιμέρους ιδεολογίες των πολιτικών τους τάξεων: Η δημόσια οικονομική παρέμβαση ήταν θεμελιώδης για σταθεροποίηση της Δημοκρατίας παντού, μετά τις καταρρεύσεις των δικτατοριών. Και οι δύο πολιτικοί πρωτεργάτες της ελληνικής μεταπολίτευσης συνειδητοποιούσαν και υλοποιούσαν αυτή την κατεύθυνση. Στον τομέα των πολιτικών δικαιωμάτων και της δημοκρατικής διεύρυνσης επίσης υπήρχε κοινή κατεύθυνση. Ο Καραμανλής έκανε το μέγα βήμα πολιτικής εξομάλυνσης με την νομιμοποίηση του ΚΚΕ. Μα η εξομάλυνση αυτή, δηλαδή η επανένταξη και ενσωμάτωση του κόσμου της αριστεράς στην πολιτική και κοινωνική ζωή, ήταν τελικά η ευκαιρία που άδραξε ο Παπανδρέου για το επόμενο βήμα: να οικοδομήσει ένα μαζικό πολιτικό κόμμα που θα προβαλλόταν αυτό πλέον ως εγγυητής της Δημοκρατίας. Παρ’ όλη την εμφανή συνέχεια στις θεμελιώδεις πολιτικές Καραμανλή και Παπανδρέου, ο δεύτερος περιένδυσε την διαδοχή και άνοδο του ΠαΣοΚ με ρητορική που αποσκοπούσε σε σκληρό διαχωρισμό ανάμεσα στο «συντηρητικό οπισθοδρομικό» και το «προοδευτικό» στρατόπεδο. Επιχειρούσε μάλλον να σβήσει από τις συνειδήσεις των ψηφοφόρων την προσφορά του Καραμανλή για την αποκατάσταση της δημοκρατίας, παρά να αναδείξει συνέχειες. Ο παραμερισμός του Καραμανλή από το προεδρικό αξίωμα το 1985 ήταν συμβολικό αποκορύφωμα αυτής της πορείας. Έτσι προέκυψε ένας έντονος πολιτικός διπολισμός που άφηνε μεν την πολιτική αριστερά στο περιθώριο –θα είχε και αυτό τις συνέπειές του αργότερα‒ και έφθανε σε ύψη δικομματικών αντιπαραθέσεων, διπολισμός ο οποίος δεν ανταποκρινόταν σε εξίσου ριζικές αντιθέσεις στην πραγματικότητα της χώρας. Ουσιαστικά κατασκευάσθηκε άλλη μία φορά, όπως πολλάκις συνέβη στο παρελθόν, ένα ρητορικό εμφυλιοπολεμικό κλίμα σε μία κατάσταση που αντικειμενικά ωστόσο προσέφερε πολλές δυνατότητες και ευκαιρίες συνθέσεων. Η κατάργηση των μετεμφυλιακών διαχωρισμών δημιούργησε ασφαλώς νέες συνθήκες για την συνειδησιακή ενοποίηση των μικροαστικών στρωμάτων και της εργατικής τάξης σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Το ισχυρό κοινωνικό μπλοκ που προέκυψε αποτέλεσε κινητήρια δύναμη του μαζικού κόμματος που έγινε το ΠαΣοΚ. Εκφράσθηκε από κοινωνικούς φορείς όπως ο συνδικαλισμός του Δημόσιου Τομέα, οι φοιτητικές οργανώσεις, οι αγροτικοί συνεταιρισμοί και πολλοί άλλοι που αναδείχθηκαν σε σοβαρούς και μόνιμους εταίρους της διακυβέρνησης. Αυτοί έμελλε να παίξουν βαρύνοντα ρόλο σε κρίσιμες οικονομικές επιλογές. Ενώ λόγου χάριν ο Παπανδρέου άρθρωνε έναν πυκνό αναπτυξιακό λόγο, οι επιλογές του έθεσαν εν τέλει την προτεραιότητα στην αναδιανομή παρά στην παραγωγική εξυγίανση. Έτσι η «βιομηχανική πολιτική» του Παπανδρέου κατέληξε στην προστασία θέσεων εργασίας στις μελλοθάνατες προβληματικές επιχειρήσεις, σε βάρος σειράς νεογνών πρωτοβουλιών που είχαν ξεκινήσει τόσο το 1975 όσο και κυρίως το 1981, για την αναδιάταξη του παραγωγικού τοπίου, σε τομείς όπως οι τηλεπικοινωνίες, η μεταλλουργία, οι συγκοινωνιακοί εξοπλισμοί κ.ά. Ανέφερα την μεταδικτατορική ανισορροπία με μεγάλη αύξηση των δημοσίων δαπανών χωρίς αντίστοιχη αύξηση φόρων. Τώρα ξέρουμε καλά ότι τα ελλείμματα εκδικούνται αν δεν διορθωθούν έγκαιρα. Η ανισορροπία που εκδηλώθηκε στην πρώιμη μεταπολίτευση συνεχίσθηκε μέχρι το 1985, δηλαδή 11 ολόκληρα χρόνια! Το μετεκλογικό φθινόπωρο του 1985 επιχειρήθηκε επείγουσα διόρθωση με το σταθεροποιητικό πρόγραμμα που ανέλαβε και διεκπεραίωσε ο Κώστας Σημίτης. Ο Παπανδρέου είχε προφανώς πλήρη αντίληψη του προβλήματος. Το 1987 ωστόσο κατάργησε απότομα το πρόγραμμα και τον Σημίτη, ενώ μάλιστα είχαν αρχίσει να διαφαίνονται οι ωφέλειες από το πρόγραμμα εκείνο. Και πάλι τότε πρυτάνευσαν ατυχείς προεκλογικοί υπολογισμοί... Επαναλήφθηκαν τα φαινόμενα του δημοσιονομικού εκλογικού κύκλου που, όπως έγραφα παλαιότερα, ήταν κατάρα της μεταπολίτευσης και κύριος μηχανισμός διαιώνισης και γιγάντωσης των ελλειμμάτων. Η πολιτική ανατροπή που επιφανειακά τροφοδοτήθηκε στα χρόνια του ’89 από τα σκάνδαλα Κοσκωτά υπέκρυπτε στην πραγματικότητα μια οξύτατη δημοσιονομική κρίση, που αντιμετώπισαν οι κυβερνήσεις Ζολώτα, Τζαννετάκη και Μητσοτάκη. Στην επιφάνεια των πολιτικών συνειδήσεων ωστόσο προβάλλονταν τα σκάνδαλα και όχι τα πελώρια δημοσιονομικά αδιέξοδα. Συντέλεσε και αυτό στην μεταγενέστερη δημοσιονομική απρονοησία που επρόκειτο να εκδηλωθεί έντονα μετά την επιτυχημένη και δημοσιονομικά εξυγιαντική πορεία προετοιμασίας και εισόδου της χώρας στο Ευρώ. Η επάνοδος του Παπανδρέου το 1993 ήταν πια η ευκαιρία του να αναδείξει δημόσια την ουσία του προβλήματος. Ο Βερέμης παραθέτει με έμφαση τα προφητικά λόγια του Παπανδρέου που έλεγε, ότι αν δεν κατανικήσουμε το χρέος, αυτό θα κατατροπώσει την Ελλάδα. Διαβάζοντας το βιβλίο του Βερέμη, έρχεται στο νου ένας πολύ ενδιαφέρων παραλληλισμός ηγετών που μαθαίνουν από τα λάθη τους: ο πρώιμος Καραμανλής μεταγενέστερα θα νομιμοποιούσε το ΚΚΕ και θα κήρυττε την κοινωνική ολοκλήρωση. Ο πρώιμος Παπανδρέου μεταγενέστερα θα απονομιμοποιούσε το δημόσιο χρέος ως πυλώνα κοινωνικής ανάπτυξης και θα διακήρυσσε την δημοσιονομική βιωσιμότητα. Οι ιδιότητες και η ιδιοσυγκρασία των ηγετών που μαθαίνουν από τα λάθη τους είναι ένα διαρκές μάθημα για εμάς στην δύσκολη μεταβατική εποχή μας.

Η σκυτάλη της «σοσιαλμανίας»

Σύνδεση