Διάλογος με τον Θεό

Η Σάρα Ρούντεν μας πρόσφερε, σε μια σπαρταριστή μετάφραση, το λατινικό μυθιστόρημα του δεύτερου μεταχριστιανικού αιώνα, τις Μεταμορφώσεις του Απουληίου. Το μυθιστόρημα αυτό, γεμάτο από κάθε είδους άσεμνες «ανακολουθίες», είναι η ιστορία των περιπετειών ενός άτυχου νεαρού. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Augustine, Confessions [Αυγουστίνου, Εξομολογήσεις], μετάφραση από τα λατινικά Sarah Ruden, Modern Library, 484 pp. [Αγίου Αυγουστίνου, Εξομολογήσεις, Βιβλία I-VII, VIII-XIII, μετάφραση-επιμέλεια: Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Πατάκη, Αθήνα 1999, σελ. 363 και 341 αντιστοίχως] Το 2012 η Σάρα Ρούντεν μας πρόσφερε, σε μια σπαρταριστή μετάφραση, το λατινικό μυθιστόρημα του δεύτερου μεταχριστιανικού αιώνα, τις Μεταμορφώσεις (περισσότερο γνωστό με τον τίτλο Ο Χρυσός Γάιδαρος) του Απουληίου[1]. Το μυθιστόρημα αυτό, γεμάτο από κάθε είδους άσεμνες «ανακολουθίες», είναι η ιστορία των περιπετειών ενός άτυχου νεαρού που μεταμορφώνεται σε γάιδαρο, η οποία συνδυάζεται με την ερωτική ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής. Πρόκειται για μια λαμπερή και απολαυστική ιστορία, που θυμίζει τόσο τα θέματα των χαλιών τοίχου του ύστερου μεσαίωνα και της αναγέννησης, τα οποία είναι εμπνευσμένα από το συγκεκριμένο έργο. Εντελώς αναπάντεχα, το βιβλίο τελειώνει με την εμφάνιση μιας θεάς που υψώνεται σιγά σιγά πάνω από τα κύματα μιας θάλασσας που αστράφτει στο φεγγαρόφως. Τώρα η Ρούντεν μας οδηγεί σε ένα αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας ακόμη πιο «ανακόλουθο». Λίγο παραπάνω από δύο αιώνες έχουν περάσει από την εποχή του Απουληίου και έχουμε τώρα μπροστά μας έναν λόγιο Λατίνο της Βόρειας Αφρικής σαν τον Απουλήιο, ο οποίος μάλιστα ήταν απόφοιτος ενός σχολείου στα Μάδαυρα, την πόλη του Απουληίου, την σημερινή Μντάουρουχ της Αλγερίας, κοντά στα σύνορα με την Τυνησία, όμως τι μαθαίνουμε; ο άνθρωπος αυτός είναι ένας μεσόκοπος Χριστιανός επίσκοπος. Έχει γυρισμένη την πλάτη του σε μας και μιλά ώρες ατέλειωτες, με απίστευτη ένταση, αποκλειστικά και μόνο με τον Θεό του. Αυτός ο διάλογος μεταξύ του Θεού και ενός ανθρώπου απόλυτα προσηλωμένου σε αυτόν είναι οι Εξομολογήσεις του αγίου Αυγουστίνου. Μάλλον γράφτηκαν το 397, λίγα χρόνια αφότου ο Αυγουστίνος έγινε επίσκοπος της Ιππώνος, της σημερινής Άναμπα στην Αλγερία. Πρόκειται για ένα από τα λίγα λιμάνια που υπάρχουν δυτικά της Καρχηδόνος, προστατευμένο καθώς είναι από μια σειρά από ακρωτήρια που εισέρχονται βαθιά μέσα στην Μεσόγειο λες κι είναι καράβια ενός στόλου έτοιμου να σαλπάρει για τη Ρώμη. Όπως η βρώμικη, αλλά κι ευγενική, όλο έκσταση, ιστορία του Απουληίου, έτσι κι οι Εξομολογήσεις είναι ένα σύνολο από αντιθέσεις. Προσπαθούμε να το προσδιορίσουμε λέγοντας πως είναι η πρώτη χριστιανική αυτοβιογραφία, μάλιστα μερικοί παρορμητικοί ερευνητές λένε ότι ίσως είναι η πρώτη αυτοβιογραφία γενικώς, όμως αυτό είναι μόνον η μισή αλήθεια. Όντως στα πρώτα εννέα βιβλία ο Αυγουστίνος περιγράφει την ζωή του από τότε που γεννήθηκε το 354, μέχρι το 386, τότε που αποφάσισε να αλλάξει ζωή στο Μιλάνο, και μέχρι το τέλος του 387, τότε που πέθανε η μάνα του, η Μόνικα, στην Όστια. Όμως μόνον αυτά τα βιβλία, κάτι παραπάνω δηλαδή από το μισό έργο, μιλούν για την ζωή του Αυγουστίνου, τα υπόλοιπα, που συμποσούνται σε 206 σελίδες στην μετάφραση της Ρούντεν, μοιάζουν με καράβι που σαλπάρει για τα βαθιά νερά και φεύγει πέρα, μακριά από αυτό που θα αναμέναμε σήμερα από μια αυτοβιογραφία. Στο δέκατο και στο ενδέκατο βιβλίο μας προσφέρονται μια λεπτομερής αυτοεξέταση του συγγραφικού υποκειμένου καθώς και ορισμένες διαπιστώσεις με βαριά φιλοσοφική φόρτιση σχετικά με την μνήμη και τον χρόνο, ενώ στα τελευταία δύο βιβλία ο Αυγουστίνος εισέρχεται στο μαγικό εκείνο δάσος που ονομάζεται Παλαιά Διαθήκη, για να καταλάβει τι ακριβώς εννοούσε ο Μωϋσής όταν περιέγραφε τις έξι ημέρες της Δημιουργίας. Ποια είναι λοιπόν η σωστή αντίδραση που θα πρέπει να έχουμε, όταν ανοίγουμε τις Εξομολογήσεις; Βρισκόμαστε ενώπιον ενός ανθρώπου στην πιο μυστική στιγμή της ύπαρξής του, την ώρα που μιλά με τον Θεό. Καθώς προχωρούμε και διαβάζουμε αυτές τις προσευχές, αρχίζουμε σιγά σιγά κι εμείς να συμμετέχουμε σε αυτές την στιγμή που ακούμε την ακατάπαυστη ροή των λέξεων που προφέρει ένας άνθρωπος, ο οποίος μοιάζει να βρίσκεται στο χείλος της αβύσσου: ο Θεός είναι πέρα μακριά, είναι ένα ον που μοιάζει απόλυτα απομακρυσμένο από μας, το χάος ανάμεσα σε κείνον και σε εμάς προκαλεί τον ίλιγγο. Το μέτρο της επιτυχίας της μετάφρασης της Ρούντεν συνίσταται στο ότι κατάφερε να μας προσφέρει μία εικόνα του Θεού, η οποία είναι εξίσου διαφοροποιημένη και πλούσια, όσο κι εκείνη του τόσο ασυγκράτητου και δύσκολου Λατίνου συγγραφέα που μας μαγνητίζει καθώς φωνάζει στον Θεό, από την ἀλλη μεριά της αβύσσου, πάνω από το χείλος της. Οι πιο πολλές μεταφράσεις των Εξομολογήσεων δεν πετυχαίνουν σε αυτό, γιατί μας αφήνουν με την αίσθηση ότι ο ένας από τους δύο πρωταγωνιστές δεν έχει πάρει ζωή. Συνήθως μας δίνουν έναν πολύ ανθρώπινο Αυγουστίνο, με τον οποίο μπορούμε εύκολα να ταυτιστούμε, ακόμη κι αν δεν τον εγκρίνουμε. Όμως τον βρίσκουμε να μιλά ενώπιον ενός καμβά του μπαρόκ, τον οποίον οι μεταφραστές τον ονομάζουν «Θεό»: μεγάλο ασφαλώς, πολύχρωμο όπως ταιριάζει, επίπεδο όμως όπως ένας τοίχος. Πώς καταφέρνει η Ρούντεν να δώσει αυτήν την ζωή στον Θεό, η οποία λείπει από τις άλλες μεταφράσεις; Παίρνει τον Θεό από το χέρι, του δίνει άλλο όνομα, δεν τον λέει πλέον «Κύριο», γιατί αυτή η λέξη ύστερα από τόσους αιώνες κατάχρησης από τους ευσεβείς έχει χάσει την πραγματική σημασία της. Ο Θεός του Αυγουστίνου ονομάζεται dominus, δηλαδή αφέντης, όπως ο Ρωμαίος αφέντης που διαφέντευε τους σκλάβους του. Η λέξη dominus, σε αντίθεση με την λέξη «Κύριος», στα χρόνια του Αυγουστίνου δεν υπονοούσε ένα απόμακρο μεγαλείο, κρυμμένο πίσω από μία υπερκόσμια πολυτέλεια· αντιθέτως, δημιουργούσε άλλους συνειρμούς, εκείνους ενός ρωμαϊκού σπιτικού, στην πεζή καθημερινότητά του, έφερνε στον νου το πλατάγισμα του μαστιγίου και τα οργισμένα ουρλιαχτά του σπιτονοικοκύρη. Μπενότσο Γκότσολι, Ιστορίες του Αγίου Αυγουστίνου, νωπογραφία (λεπτομέρεια), Εκκλησία Αγ. Αυγουστίνου, Σαν Τζιμινιάνο, Σιένα, 1465. Πάνω: Ο άγιος Αυγουστίνος αναχωρεί από την Ρώμη για το Μιλάνο. Κάτω: Ο άγιος Αυγουστίνος αρχίζει το σχολείο στην Ταγάστη της Νουμιδίας. Στο σπίτι των γονιών του Αυγουστίνου οι σκλάβοι είχαν μεγάλες ευκαιρίες για κουτσομπολιό: γυναίκες με μελανιές στο πρόσωπο που οφείλονταν στον θυμό του συζύγου τους έρχονταν να βρουν την Μόνικα, που τις παρηγορούσε, θυμίζοντάς τους, ωστόσο, ότι τα γαμήλια συμβόλαια τις έχουν παραχωρήσει σε αυτούς τους άντρες όπως ακριβώς και τους δούλους. Θα προσθέταμε ότι σύγχρονες, πολύ ευφυείς μελέτες σαν αυτήν του Κάιλ Χάρπερ και άλλων δεν μας αφήνουν καμιά αμφιβολία[2]: η δουλεία ήταν μια ζωντανή πραγματικότητα στην ρωμαϊκή Βόρεια Αφρική και αλλού, προσθέτοντας μια διάσταση πικρίας τόσο στην κοινωνική ζωή, όσο και στην σεξουαλική ηθική και στις φαντασιώσεις των Ρωμαίων στα χρόνια του Αυγουστίνου. Γράφει στην εισαγωγή της η Ρούντεν: «Αυτές οι εικόνες ... μπορεί να είναι σκληρές και αποκρουστικές, όμως ο μεταφραστής πρέπει να θέσει υπό τον έλεγχό του κάθε αίσθημα αποστροφής που αισθάνεται ο ίδιος, και να καταστήσει την σκέψη και την εμπειρία του συγγραφέα του ζωντανή, ώστε να νοιώσουν οι σύγχρονοι αναγνώστες ό,τι ένοιωθαν και οι αναγνώστες της δικής του εποχής». Κάθε άλλη στάση ισοδυναμεί με «αυθαίρετο αναχρονισμό». Βέβαια ό Θεός γίνεται με τον τρόπο αυτό περισσότερο ζωντανός, παίρνοντας το πρόσωπο του αφέντη των σκλάβων, δεν γίνεται όμως, τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως, ιδιαίτερα συμπαθής. Τουλάχιστον πάντως οι δυνατότητές του απελευθερώνονται, αλλά κι ο Αυγουστίνος αποκτά νέα ζωή. Στην σχέση του με τον Θεό ο Αυγουστίνος νοιώθει όλες τις διακυμάνσεις στα συναισθήματα που αισθάνεται κι ένας δούλος στην σχέση με τον αφέντη του. Μαστιγώνεται, δραπετεύει, προσπαθεί να απαντήσει. Σε γενικές γραμμές, «ο χιουμοριστικός τρόπος με τον οποίον ο Αυγουστίνος αυτοταπεινώνεται, υποτάσσεται και ταυτόχρονα βρίσκει την δύναμη να ελπίζει, θυμίζει τους σκλάβους του ρωμαϊκού θεάτρου». (Μάλιστα η σκέψη του επισκόπου της Ιππώνος ότι ήταν κάποτε ένας κατεργάρης δούλος του Θεού, όπως ο Ζίρο Μόστελ ως Ψευδύλος στο έργο A Funny Thing Happened on the Way to the Forum[3] [Κάτι αστείο συνέβη καθώς βαδίζαμε προς την Αγορά] συμβάλλει κάπως στο να αμβλύνει την εντύπωση που δημιουργείται από την φαινομενικά αδιάρρηκτη σχέση αμαρτίας και ποινής που συνήθως αποκομίζουμε διαβάζοντας το πρώτο μέρος των Εξομολογήσεων). Κι αυτό γιατί ο Θεός, όπως ο κάθε ελεύθερος πολίτης, αλλάζει διάθεση, μπορεί να δείξει μια διαφορετική πλευρά του. Στις Εξομολογήσεις θαυμάζει κανείς τον τρόπο με τον οποίο νέες πτυχές του Θεού αναδεικνύονται, καθώς αλλάζει ταυτόχρονα, στο διάβα των χρόνων, και η σχέση του Αυγουστίνου με Εκείνον: από δούλος του γίνεται γιος του που μετανοεί, γίνεται τέλος εραστής του. Η Ρούντεν μπορεί να πρέπει να υπερασπιστεί την μεταφραστική επιλογή της να κάνει τον Θεό «Αφέντη» αντί για «Κύριο». Όμως πρόκειται για επιλογή στην οποία κατέληξε ύστερα από πολλή σκέψη και έχει προσδιορισθεί από τη θέλησή της να παρουσιάσει τις σχέσεις του Αυγουστίνου με τον Θεό φορτισμένες με το συναισθηματικό βάρος μιας συνάντησης δύο πραγματικών προσώπων. Δεν καταφεύγει στις εύκολες λύσεις. Ορισμένες μικρές αποκλίσεις από τις συνηθισμένες μεταφραστικές δοκιμές δείχνουν την αδιάκοπη προσπάθειά της να συλλάβει μια αναπάντεχη διάσταση τρυφερότητας στην σχέση του Θεού προς τον Αυγουστίνο και του τελευταίου προς τον Θεό, που δεν μπορεί να υπάρχει στην σχέση αφέντη και σκλάβου. Μερικά μικρά παραδείγματα: Η Ρούντεν δεν αφήνει τον Αυγουστίνο να αγκαλιάσει (embrace) τον Ιησού, γιατί στα αγγλικά αυτό μπορεί να γίνει και με μια θεωρία ή με μια πρόταση, αλλά τον «παίρνει μέσα στα χέρια του». Όταν ο Αυγουστίνος καθώς αναγεννιέται με τρόπο μυστικό κραυγάζει την περίφημη πρόταση Sero te amavi (αργά σε αγάπησα), η συνηθισμένη μετάφραση δείχνει κάπως πομπώδης. Ο κοινός άνθρωπος θα έλεγε: «Πέρασε καιρός για να σε ερωτευτώ». Αυτή η πιο ανθρώπινη και λιγότερο δραματική διάσταση είναι εκείνο που επιδιώκει η Ρούντεν. Συνεχείς μικρές υπενθυμίσεις της ταπεινής, της ανθρώπινης πλευράς των εικόνων που χρησιμοποιεί ο Αυγουστίνος για τις σχέσεις του με τον Θεό επιτρέπουν στην Ρούντεν να καταστήσει ζωντανό Εκείνον ενώπιον του οποίου ο Αυγουστίνος προσεύχεται απορροφημένος: «Είναι σιωπηλός, καρτερικός και με τόσο έλεος στην καρδιά του». Αυτός που γράφει την παρούσα κριτική μπορεί να προσθέσει ακόμη μερικές πινελιές σε αυτόν τον πίνακα. Μετά την σοκαριστική πρώτη συνάντηση του σκλάβου με τον Θεό-αφέντη του, η Ρούντεν θα μπορούσε ίσως να προσέξει περισσότερο στην εισαγωγή της τις τρυφερές εικόνες που χρησιμοποιεί ο Αυγουστίνος για τον Θεό. Μιλώ ειδικά για την εικόνα του γιατρού και της αλοιφής για τα μάτια. Στην αρχαιότητα ο γιατρός δεν ήταν ένας ψυχρός επαγγελματίας, όπως έχουμε καταλήξει να τον φανταζόμαστε σήμερα. Σε αντίθεση με τον χειρουργό με τα νυστέρια, ο γιατρός έμπαινε στο σπίτι σαν μία μορφή μαγική και τρυφερή συνάμα. Σε έναν κόσμο που δεν διέθετε τα σύγχρονα αναισθητικά φάρμακα, ο γιατρός ήταν η μόνη εγγύηση τρυφερότητας για ένα κορμί που υπέφερε από πόνο, τα σοφά λόγια του έδιναν παρηγοριά, έστω και μόνον στον νου, τα έμπειρα χέρια του έλυναν τα δεσμά του πόνου στο σώμα, καθώς κινούνταν επάνω σε αυτό, όσο ήταν δυνατόν, ενώ τα φάρμακά του παρείχαν μια εγγύηση θεραπείας, καθώς είχαν μέσα μαγικές δυνάμεις από τα βοτάνια, που λειτουργούσαν αργά και σιωπηλά για να ξαναδώσουν στο πονεμένο κορμί την φυσική του κατάσταση. Όσο για την αλοιφή για τα μάτια, το τσουχτερό κολλύριο ήταν σε όλους γνωστό. Οι ασθένειες των ματιών όπως το γλαύκωμα, ήταν πολύ διαδεδομένες στις γεμάτες σκόνη περιοχές της Μεσογείου. Οι κίνδυνοι για το μάτι από το μολυσμένο νερό υπήρχαν σε κάθε ρωμαϊκή πόλη λόγω των τόσο ωραίων δημόσιων λουτρών της. Ακόμα και στο Tείχος του Αδριανού με το τόσο τονωτικό κλίμα το 12% της φρουράς της Βιντολάντα κοντά στο ρωμαϊκό οχυρό του Χάουζστεντς στο Νορθάμπερλαντ) ήταν εκτός υπηρεσίας λόγω των οφθαλμικών παθήσεων που κυριαρχούσαν. Έτσι εξηγείται η επιδέξια χρήση ιατρικών όρων από τον Αυγουστίνο στο έκτο και το έβδομο βιβλίο των Εξομολογήσεων, προκειμένου να περιγράψει τα τελευταία, σχεδόν υποσυνείδητα, στάδια της μεταστροφής του. Δεν ακούγεται εδώ πλέον ο ήχος του μαστιγίου ούτε η αλήθεια ανατέλλει άξαφνα μπροστά του από τις ανάλαφρες συζητήσεις, τις οποίες καταγράφει σε άλλες περιπτώσεις. Εδώ μπαίνουμε στο δωμάτιο ενός Ρωμαίου αρρώστου, τη στιγμή που ο Θεός, εκείνος ο τόσο ευαίσθητος γιατρός, γεμάτος έλεος, βάζει το χέρι του στην καρδιά του Αυγουστίνου: Και το φούσκωμα του μυαλού μου άρχισε να μικραίνει κάτω από τη μυστήρια θεραπεία του χεριού σου. Και η ταραγμένη και σκιαγμένη όραση της σκέψης μου γιατρευόταν «ημέραν εξ ημέρας», γιατί στάλαζες μέσα μου το κολλύριο που καίει και πονά, αλλά σώζει.[4] Η Ρούντεν θα μπορούσε ακόμη να εξηγήσει πληρέστερα την τόσο καλά οργανωμένη χρήση της εικόνας του ιλίγγου, που προκαλείται από την συνάντηση δύο όντων τόσο διαφορετικών μεταξύ τους, ενός ταλαιπωρημένου ανθρώπινου πλάσματος και του αιώνιου Θεού. Όμως παρουσιάζει αυτήν την τεράστια ανακολουθία σχεδόν σαν αφορμή για ένα αστείο. Δείχνοντάς μας τα διανοητικά πυροτεχνήματα του Αυγουστίνου, τονίζει την διάσταση του ελεύθερου διανοητικού παιχνιδιού στο οποίο επιδίδεται ένα παιδάκι υπό το άγρυπνο βλέμμα του Θεού: είναι τόσο διαφορετικός από μας, που ακόμη κι η πιο σοβαρή πνευματική μας ενασχόληση φαίνεται γελοία. Ωστόσο, ο Αυγουστίνος χρησιμοποιεί τον ίλιγγο και με έναν ἄλλο τρόπο: έχει μια δαιμονική ικανότητα να φτιάχνει πετυχημένες μικρογραφίες της αμαρτίας. Στις Εξομολογήσεις δεν υπάρχουν μεγάλων διαστάσεων αμαρτήματα. Εξετάζονται μόνον οι μικρές αμαρτίες, π.χ. ένα μεγάλο μέρος του δεύτερου βιβλίου, εννιά ολόκληρες σελίδες, είναι αφιερωμένο στην εξέταση των λόγων που κάποτε τον ώθησαν να κλέψει από μια αχλαδιά. Απορούν οι σύγχρονοι αναγνώστες: ο δικαστής Όλιβερ Βέντελ Χολμς έγραψε το 1921 στον Χάρολντ Λάσκι πως είναι αλλόκοτο να βλέπει κανείς έναν άνθρωπο να δημιουργεί τέτοιο κολοσσιαίο ζήτημα επειδή έκλεψε κάτι αχλάδια όταν ήταν μικρός. Ο Χολμς δεν θα έπρεπε όμως να είναι τόσο ανυπόμονος. Μόνο με την λεπτομερή εξέταση με μικροσκόπιο όλων των λόγων που οδήγησαν τον μικρό Αυγουστίνο σε αυτόν τον μικροβανδαλισμό, μπόρεσε ο συγγραφέας να καταλήξει στο τρομακτικό για κείνον συμπέρασμα, πως μπορεί και να το έκανε χωρίς καμιά αιτία, έτσι απλά μόνο και μόνο για να δείξει ότι μπορεί και κείνος να κάνει ό,τι θέλει, σαν τον Θεό, και μετά σαν τον Αδάμ. Καλά έκαναν λοιπόν οι εκδότες που έβαλαν στο εξώφυλλο του βιβλίου εκείνου που περιέχει μια σειρά αμαρτημάτων, τα οποία περιγράφονται με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες σαν να είναι κάτω από ένα μικροσκόπιο, την εικόνα ενός μισοφαγωμένου αχλαδιού. Όμως δύσκολα θα μπορούσαν να βρουν κατάλληλη εικονογράφηση για την ιδέα που έχει ο μεσήλικας πια Αυγουστίνος για το σεξ. Διότι την ώρα πια που ο επίσκοπος Ιππώνος ήρθε να γράψει το δέκατο βιβλίο των Εξομολογήσεων για τους σεξουαλικούς πειρασμούς του το 397, η επιθυμία για σεξ είχε πια τελείως ατονήσει μέσα του, είχε σχεδόν εξανεμισθεί. Είχε να κάνει έρωτα καμιά δεκαετία. Ερωτικές σκηνές έβλεπε πλέον μόνο στον ύπνο του. Πάντως υπήρχαν στην ζωή του. Ήταν μία ένδειξη ότι υπήρχαν μέσα του δυνάμεις που εξακολουθούσαν να δρουν με μεγάλη ένταση, όσο κι αν ο ίδιος δεν τις πολυκαταλάβαινε. Τις αποκαλεί viscum, δηλαδή κόλλα στην οποία πιάνεται το πουλί στις ξόβεργες. Πόση ακρίβεια έχει αυτή η λέξη! Δεν πρόκειται για απλή κόλλα, αλλά για διάφανη κόλλα, που την άλειφαν πάνω σε ξόβεργες, τις οποίες μετά τις τοποθετούσαν ανάμεσα στα κλαδιά ενός δέντρου. Το πουλάκι πετούσε στα κλαδιά και δεν ξεχώριζε το κανονικό κλαδί από την ξόβεργα, καταλήγοντας τελικά να κολλήσει ανυποψίαστο πάνω της. Σε μία νωπογραφία ενός λουτρού του τετάρτου αιώνα στο Σίντι Γκριμπ, δεκαεννέα μίλια νοτιοδυτικά της Καρχηδόνος, βλέπουμε τον ιδιοκτήτη της έπαυλης να ξεκινά για το κυνήγι, ενώ από πίσω του ένας δούλος κουβαλά το φοβερό αυτό εργαλείο. Δεν απασχολούσαν τον επίσκοπο Ιππώνος οι ηδονές του κρεβατιού, αυτό που τον τρόμαζε ήταν η αίσθηση της κόλλας, που δεν την καταλαβαίνεις καν, η οποία μπορούσε να κολλήσει πάνω στα φτερά της ψυχής του, αν επιβράδυνε λίγο το ταξίδι του προς τον Θεό. Τζιοακίνο Ασσερέτο, Ο άγιος Αυγουστίνος και η αγία Μόνικα, 17ος αιώνας, ελαιογραφία σε καμβά, Ινστιτούτο Τέχνης της Μιννεάπολης. Όταν διαβάζουμε το δέκατο βιβλίο των Εξομολογήσεων, έχουμε την αίσθηση πως τα αμαρτήματα μικραίνουν στο μάτι του Αυγουστίνου, σαν να τα βλέπει από την ανάποδη πλευρά του φακού ενός τηλεσκόπιου, το οποίο μικραίνει τα αντικείμενα. Είναι ανησυχητικά ακριβώς γιατί είναι τόσο μικρά και επίμονα. Οι αρχαίοι ηθικολόγοι, Χριστιανοί και μη, όταν είχαν να αντιμετωπίσουν τις αισθητικές απολαύσεις ή την ανθρώπινη βιαιότητα, προσπαθούσαν να κάνουν αυτά τα πράγματα απεχθή στον άνθρωπο, χρησιμοποιώντας κάθε είδους ρητορικές υπερβολές, περιγράφοντάς τα με τα πιο μελανά χρώματα και δείχνοντας πόσο απαίσια είναι τελικά η λάμψη των κοσμημάτων στον λαιμό, τα ουρλιαχτά του όχλου στον ιππόδρομο, το λίκνισμα του κορμιού στον χορό, η πάλη, η θέα μιας όμορφης γυναίκας και η σαγηνευτική μυρωδιά των αρωμάτων. Σιωπή για όλα τούτα στον Αυγουστίνο. Η θέα της υλικής ομορφιάς δεν έχει παρά ένα μόνον αποτέλεσμα πάνω του: την αίσθηση μιας πικρίας που έχει, επειδή έχει χάσει για καιρό τον αφρικανικό ήλιο: «η βασίλισσα των χρωμάτων, αυτό το συνηθισμένο φως, διεισδύει σε όλα ... καθώς πέφτει σε όλα τα πράγματα μου δίνει μια αγαλλίαση». Ακόμη κι ο τεράστιος εκείνος τόπος, το Κολοσσαίο, ο χώρος της μεγαλύτερης δυνατής βιαιότητας, μικραίνει δραματικά στον Αυγουστίνο. Ήξερε καλά τι είναι ένα παιχνίδι μονομάχων. Μιλώντας για τον φίλο του Αλύπιο που παρακολουθούσε ένα τέτοιο θέαμα στην Ρώμη έγραψε ότι «χόρτασε ... φρίκη». Του είχε φύγει όμως του ίδιου η επιθυμία να βλέπει άγρια θεάματα; Όχι βέβαια. Ασφαλώς δεν παρακολουθεί πια ο Αυγουστίνος τις venationes, δηλαδή την μάχη καλά εκπαιδευμένων κυνηγών με δόρατα και δίχτυα εναντίον άγριων θηρίων, οι οποίες είχαν αντικαταστήσει τις μονομαχίες στην Βόρεια Αφρική, [Και] τι να πω για όλες εκείνες τις φορές που ενώ κάθομαι στo σπίτι μου, αρκεί συχνά μια σαύρα που κυνηγά μύγες να μου αποσπάσει την προσοχή, ή η παρατήρηση μιας αράχνης που τις πλέκει στο δίχτυ της. Τι κι αν αυτά τα πλάσματα είναι μικρά; Μήπως δεν πρόκειται για το ίδιο πράγμα;[5] Δεν έχουμε εδώ μία περίπτωση διάσπασης της προσοχής. Καταλαβαίνει ότι μέσα του δουλεύουν ακόμη ένστικτα που θυμίζουν την τρομακτική φωνούλα ενός μικρού φαντάσματος στο δωμάτιο: «ακόμη εδώ είμαι!». Παρ’ όλες όμως αυτές τις συνεχείς προειδοποιήσεις των παθών του που θυμίζουν το σφύριγμα του φιδιού, ο Αυγουστίνος δεν ξεχνά πόσο λίγο στην πραγματικότητα έχει απολαύσει την γλυκύτητα του Θεού: Πολλές φορές με κάνεις να αισθάνομαι ένα εκπληκτικό αίσθημα και με οδηγείς στο κατώφλι μιας πρωτόγνωρης γλυκύτητας. Αν έφτανε στην ολοκλήρωση, θα ήταν κάτι ασύγκριτο σε τούτη τη ζωή.[6] Κι ακόμη κάτι περισσότερο: θυμάται ότι μοιράστηκε μια τέτοια γλυκύτητα με ένα άλλο πρόσωπο. Το πιο εκπληκτικό σημείο στο περίφημο όραμα στην Όστια, που δεν έχει προσεχθεί σχεδόν καθόλου, είναι ότι ό Αυγουστίνος το είδε μαζί με την μητέρα του, την Μόνικα που πέθανε το 387, και έτσι πήραν μια πρόγευση του «πώς θα μοιάζει η αιώνια ζωή». Την «ώρα που κουβεντιάζαμε ήρεμα μεταξύ μας» ήρθε η οπτασία. Στο τέλος των αιώνων πολλοί άνθρωποι και άγγελοι μαζί θα δουν την οπτασία που μοιράστηκαν μεταξύ τους η Μόνικα και ο Αυγουστίνος, έστω για μια στιγμή, και τότε θα είναι όλοι μαζί. Αυτό είναι όλο το νόημα του τελευταίου βιβλίου των Εξομολογήσεων που κλείνει με έναν τόνο θριαμβευτικό, διότι εκεί ψηλά στον ουρανό «όλοι θα βλέπουν το πρόσωπό μας και θα λιώνουν από αγάπη γι’ αυτό». Μα υπήρχε και μια εκκλησία την οποία ο Αυγουστίνος έπρεπε κάπως να την διοικήσει. Οι άγνωστες μέχρι τότε επιστολές που έγραψε στα γεράματα ο Αυγουστίνος και ανακαλύφθηκαν από τον Αυστριακό μελετητή Γιοχάνες Ντίβγιακ, ο οποίος και τις εξέδωσε το 1981, έχουν χρησιμοποιηθεί από τους ερευνητές και έχουν συζητηθεί εκτεταμένα, χωρίς ωστόσο ακόμη να έχουν πλήρως αξιολογηθεί, προκειμένου να προσδιορισθεί η συμβολή τους στην γενικότερη εικόνα που έχουμε για τον άγιο. Τόσο εμείς όσο και οι μαθητές μας είμαστε γκουρού της γνώσης και μας αρέσει να φανταζόμαστε τον Αυγουστίνο να κάθεται κλεισμένος στο γραφείο του και να ξενυχτά προβληματιζόμενος, με τρόπο σωστό ή όχι, για το αγαθό και το κακό, για θέματα δύσκολα όπως ο έρωτας, το υποκείμενο και η γνώση του εαυτού μας. Έτσι πρόκειται για μία ευχάριστη έκπληξη να διαβάζουμε στην επιστολή 10 της έκδοσης Ντίβγιακ ότι το 428, τριάντα χρόνια αφότου γράφτηκαν οι Εξομολογήσεις και μάλλον δυο χρόνια πριν πεθάνει, ο Αυγουστίνος, ήδη εβδομήντα τεσσάρων χρονών, έκανε μεγάλες προσπάθειες να σταματήσει το δουλεμπόριο που διεξαγόταν στο λιμάνι της Ιππώνος. Οι δουλέμποροι έστελναν τους δικούς τους δούλους στα απομονωμένα χωριουδάκια στα γύρω βουνά, κι αυτοί γύριζαν πίσω κουβαλώντας καραβάνια τρομοκρατημένων χωρικών, για να τους πουλήσουν πέρα από την θάλασσα, σε γαιοκτήμονες της Ιταλίας ή της Γαλατίας, που ήθελαν επειγόντως να φέρουν νέο κόσμο στα ρημαγμένα από τις επιδρομές των βαρβάρων υποστατικά τους. Ο Αυγουστίνος μιλά για την υπόθεση αυτή στον παλιό του φίλο τον Αλύπιο, που ήταν ξανά στην Ρώμη, όχι για να παρακολουθήσει πια τους αγώνες, αλλά για να ψάξει στις βιβλιοθήκες για αντίγραφα αυτοκρατορικών νόμων, που θα μπορούν να βάλουν ένα τέρμα σε αυτό το «δεινό της Αφρικής». Η εκκλησία της Ιππώνος είχε ήδη εξαγοράσει 130 τέτοιους σκλάβους, όμως οι δουλέμποροι, διαθέτοντας άψογη νομική αρωγή, κατήγγειλαν τον Αυγουστίνο για κλοπή ιδιοκτησίας! Πάντα σε εγρήγορση και προσέχοντας να ενισχύσει την νομική πλευρά της υπόθεσής του, ο Αυγουστίνος αναφέρει τις μαρτυρίες εκείνων που εξαγοράστηκαν από την εκκλησία: Κάποτε που ήμουν μαζί με μερικούς από εκείνους που απελευθέρωσε η εκκλησία, ρώτησα μια κοπέλα πώς κατέληξαν να την πουλήσουν στον δουλέμπορο. Μου είπε πως την άρπαξαν από το σπίτι των γονιών της ..., μπροστά στα μάτια των γονιών της και των αδελφών της. Ένας αδελφός της ήταν μάλιστα μπροστά [την ώρα που μιλούσε ο Αυγουστίνος] και επειδή εκείνη ήταν πολύ μικρή [και μπορεί να μην μιλούσε λατινικά, εφόσον η ενδοχώρα της Ιππώνος κατοικούνταν ακόμη από εκείνους που μιλούσαν την γλώσσα των Καρχηδονίων], αυτός μου αφηγήθηκε τι συνέβη. Τέτοιοι ληστές εισβάλλουν συνήθως νύχτα. Όσο πιο καλά κρύβουν την ταυτότητά τους, τόσο λιγότερες πιθανότητες υπάρχουν να τους φέρουν αντίσταση τα θύματα, που νομίζουν πως απλά είναι κάποια συμμορία βαρβάρων. Όμως τέτοια πράγματα δεν θα συνέβαιναν, αν δεν υπήρχαν δουλέμποροι [στο λιμάνι της Ιππώνος]. Για τον Αυγουστίνο αυτές οι ανθρωπιστικές πρωτοβουλίες μαζί με άλλα πολλά θεωρούνταν εκκλησιαστική διακονία, παράλληλα όμως ήταν και μία ακόμη απόπειρα να αισθανθεί κάπου την γλυκύτητα του Θεού: στην κοινή προσευχή, στην ανάγνωση των Ψαλμών από το εκκλησίασμα, στην δραματοποίηση των εορτών για τους αγίους, στην ευχαριστηριακή σύναξη. Λίγα χρόνια πριν παρέμβει στο θέμα του δουλεμπορίου στην Ιππώνα, ο Αυγουστίνος τελείωνε μία από τις ομιλίες του για το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο με τα ακόλουθα λόγια: Νιώθω πόσο ποθείτε, πόσο θέλετε, όπως κι εγώ, να ανεβείτε ψηλά ... Τώρα θα κλείσω όμως το ευαγγέλιο κι εσείς θα πάτε στα σπίτια σας. Ωραία ήταν: μοιραστήκαμε όλοι μας το Φως, χαρήκαμε μέσα σε αυτό, εξυψωθήκαμε όλοι μαζί. Τώρα ας χωριστούμε ο ένας από τον άλλον. Ας μην χωριστούμε όμως από Εκείνον. Καλό είναι να ξαναθυμηθούμε έναν τέτοιο άνθρωπο από μια μετάφραση που δικαιώνει τόσο τον Αυγουστίνο όσο και τον Θεό του. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2017 — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης [1] The Golden Ass, μετάφραση Sarah Ruden (Yale University Press, 2012), βιβλιοκρισία στην NYRB από τον Γκλεν Μπάουερσοκ, 20 Δεκεμβρίου 2012. [2] Kyle Harper, Slavery in the Late Roman World, AD 275–425 [Η δουλεία στον ύστερο ρωμαϊκό κόσμο, 275-425 μ. Χ.] (Cambridge University Press, 2011) και From Shame to Sin: The Christian Transformation of Sexual Morality in Late Antiquity [Από την αιδώ στην αμαρτία: Η αλλαγή της σεξουαλικής ηθικής από τους Χριστιανούς στην ύστερη αρχαιότητα] (Harvard University Press, 2013). Βλ. και την βιβλιοπαρουσίαση από μένα στην NYRB, 19 Δεκεμβρίου 2013. Βλ. επίσης Brent D. Shaw, “The Family in Late Antiquity: The Experience of Augustine” [“Η οικογένεια στην ύστερη αρχαιότητα: η εμπειρία του Αυγουστίνου”], Past & Present, Vol. 115, No. 1 (May 1987). [3] Σ.τ.μ.: Κινηματογραφική μουσική κωμωδία (1966) του Ρίτσαρντ Λέστερ, βασισμένη στο ομότιτλο θεατρικό μιούζικαλ (1962), που είναι εμπευσμένο από τον Πλαύτο, κυρίως από τον Pseudolus (Ψευδύλο). [4] Σ.τ.μ.: Αγίου Αυγουστίνου, Εξομολογήσεις, μετάφραση-επιμέλεια: Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Πατάκη, Αθήνα 1999, Βιβλίο VΙI, 8.12, σ. 306. [5] Ό.π., Βιβλίο X, 35.57, σ. 137. [6] Ό.π., Βιβλίο X, 40.65, σ. 146.

Σύνδεση