«Mικρά κράτη» απέναντι σε υπέρτερη βία

Η χώρα μας ίσως διεκδικεί παγκόσμια πρωτοτυπία τιμώντας ως εθνική εορτή την επέτειο μιας ημέρας κατά την οποία δέχθηκε εξωτερική επίθεση. Η χώρα μας ίσως διεκδικεί παγκόσμια πρωτοτυπία τιμώντας ως εθνική εορτή την επέτειο μιας ημέρας κατά την οποία δέχθηκε εξωτερική επίθεση. Η ερμηνεία που έχει δοθεί εστιάζεται κυρίως στην ανάγκη του μεταπολεμικού κράτους να εξάρει τον αμυντικό πόλεμο του 1940 ως κορυφαία στιγμή ενότητας και ομοψυχίας του έθνους, ώστε τρόπον τινά να εξορκίσει τον ζόφο του εμφύλιου σπαραγμού που ακόμα πλανιόταν πάνω από τη χώρα.[1] Έκτοτε, η 28η Οκτωβρίου παρέχει την ευκαιρία να τονωθεί το εθνικό φρόνημα με γενναία δόση υπερηφάνειας για το κατόρθωμα μιας γενιάς που πλέον εκλείπει. Στο πλαίσιο αυτό, εξαίρεται το γεγονός πως η Ελλάδα πολέμησε επί έξι περίπου μήνες για την ελευθερία της, σε μια εποχή κατά την οποία οι υπόλοιπες χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης είτε είχαν συνταχθεί με τον Άξονα, είτε είχαν υποκύψει στρατιωτικά, είτε, τέλος, τηρούσαν αιδήμονα ουδετερότητα. Από τη σκοπιά του ιστορικού, ωστόσο, είναι ενδιαφέρον να εξεταστεί η ελληνική περίπτωση υπό το φως της εμπειρίας άλλων ευρωπαϊκών χωρών, συγκρίσιμων από άποψη είτε μεγέθους είτε πόρων, οι οποίες ενεπλάκησαν παρά τη θέλησή τους στον πόλεμο σε χρόνο προγενέστερο της ιταλικής επίθεσης εναντίον της Ελλάδος. Πριν ακόμα ξεσπάσει ο πόλεμος η Ευρώπη είχε εξελιχθεί σε πολύ επικίνδυνο μέρος για τα μικρότερα κράτη. Η βασική αιτία ήταν η πρόθεση της Γερμανίας και της Ιταλίας να αναθεωρήσουν έμπρακτα τα σύνορα που είχαν χαραχθεί την επομένη του Μεγάλου Πολέμου. Πρόσθετος παράγοντας αστάθειας ήταν το γεγονός ότι δεν υπήρχαν μεγάλες δυνάμεις πρόθυμες να εμπλακούν σε πόλεμο προκειμένου να υπερασπίσουν αυτά τα σύνορα. Η Βρετανία και η Γαλλία, μοναδικοί πλέον στυλοβάτες του συστήματος της Κοινωνίας των Εθνών, επέλεξαν την πολιτική κατευνασμού των δικτατόρων, εφόσον δεν διακυβεύονταν δικά τους εδάφη. Ήδη το 1938 η Αυστρία και μέρος της Τσεχοσλοβακίας ενσωματώθηκαν αμαχητί στο γερμανικό Ράιχ. Ακολούθησε η πλήρης διάλυση του τσεχοσλοβακικού κράτους και η κατάληψη της Αλβανίας από τη φασιστική Ιταλία την άνοιξη του 1939. Τότε φάνηκαν να αφυπνίζονται οι δύο δημοκρατικές μεγάλες δυνάμεις, Βρετανία και Γαλλία. Εγκαταλείποντας τη ρητορεία του κατευνασμού δήλωσαν έτοιμες να συνδράμουν την απειλούμενη Πολωνία. Ταυτόχρονα έδωσαν μονομερείς και μάλλον ασαφείς εγγυήσεις σε Ελλάδα και Ρουμανία, στην περίπτωση που οι χώρες αυτές αποφάσιζαν να αντισταθούν στις πιέσεις του Άξονα. Η αβεβαιότητα για τη στάση της πέμπτης μεγάλης δύναμης στην Ευρώπη, της Σοβιετικής Ένωσης, έληξε με αναπάντεχο τρόπο στις 23 Αυγούστου 1939, όταν σύναψε συνθήκη μη επίθεσης και αμοιβαίας ουδετερότητας με τη Γερμανία. Το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ, όπως ονομάστηκε, εγκαινίασε μία εταιρική σχέση μεταξύ δύο προηγουμένως θανάσιμων αντιπάλων, που θα διαρκούσε μέχρι τις 22 Ιουνίου 1941. Η σχέση αυτή επέτρεψε στον Χίτλερ να διεξαγάγει πόλεμο με την Πολωνία και, κατόπιν, με τις δυτικές δυνάμεις απερίσπαστος από το φάσμα του διμέτωπου αγώνα. Στο διάστημα αυτό μια σειρά από μικρότερες χώρες κυριολεκτικά συνθλίφθηκαν, καθώς οι δύο νεόκοποι εταίροι, Γερμανία και Σοβιετική Ένωση, ακολουθούμενοι από την Ιταλία, έσπευσαν να καταλάβουν κάθε μία τον δικό της «ζωτικό χώρο». Μετά τη συντριβή και τον διαμελισμό της Πολωνίας, η επόμενη χώρα που σύρθηκε στη δίνη του πολέμου ήταν η Φινλανδία. Το μυστικό πρωτόκολλο που συνόδευε τη γερμανοσοβιετική συνθήκη του Αυγούστου 1939 αναγνώριζε τη χώρα αυτή ως μέρος της σοβιετικής σφαίρας επιρροής. Η περίπτωσή της παρουσιάζει αρκετές αναλογίες με τη δική μας. Σε αντίθεση, βέβαια, με το ιταλικό τελεσίγραφο προς την Ελλάδα, η Μόσχα αρχικά διαπραγματεύτηκε τις εδαφικές και λοιπές αξιώσεις της, η αποδοχή των οποίων θα καθιστούσε την Φινλανδία κράτος-δορυφόρο της. Καθώς η φινλανδική κυβέρνηση δέχθηκε να συζητήσει ορισμένες μόνο από τις σοβιετικές αξιώσεις, η Σοβιετική Ένωση κήρυξε τον πόλεμο.[2] Επί εκατό και πλέον ημέρες οι Φινλανδοί αντιστάθηκαν σθεναρά και απώθησαν τους εισβολείς. Με ελάχιστη εξωτερική βοήθεια,[3] οι αμυνόμενοι εκμεταλλεύτηκαν τα πλεονεκτήματα του ημιαρκτικού εδάφους για να εξουδετερώσουν την ασύγκριτη υπεροπλία του αντιπάλου. Στο μέτρο αυτό, η φινλανδική αντίσταση υπήρξε προάγγελος της ελληνικής στην οροσειρά της Πίνδου. Σε αντίθεση, όμως, με τη δική μας περίπτωση, τις τύχες της Φινλανδίας καθόριζε μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση συνασπισμού όλων των κομμάτων πλην των εκτός νόμου κομμουνιστών και των ακραίων εθνικιστών. Τις ένοπλες δυνάμεις διοικούσε ο στρατάρχης Καρλ Γκούσταφ Έμιλ Μάννερχάιμ, ο οποίος είχε νικήσει τους μπολσεβίκους κατά τον σύντομο φινλανδικό εμφύλιο πόλεμο του 1918. Σε αντίθεση με έλληνες ομολόγους του, ο Μάννερχάιμ είχε αρνηθεί να κυβερνήσει δικτατορικά τη χώρα του, όταν του δόθηκε η ευκαιρία, και, όταν ξέσπασε ο πόλεμος, εγκατέστησε το στρατηγείο του εγγύς του μετώπου, το οποίο επισκεπτόταν συχνά. Το σημαντικότερο ήταν ότι η φινλανδική ηγεσία, πολιτική και στρατιωτική, κατόρθωσε να εξασφαλίσει ευρύτατη συναίνεση μεταξύ του πληθυσμού, όταν διαδοχικά αποφάσισε να συνθηκολογήσει με τη Μόσχα, τον Μάρτιο του 1940, να επαναλάβει τον πόλεμο για την ανακατάληψη του εθνικού εδάφους στο πλευρό της Γερμανίας, τον Ιούνιο του 1941, και, εκ νέου, να συνθηκολογήσει με τη Σοβιετική Ένωση, τον Σεπτέμβριο του 1944. Η Φινλανδία εξήλθε από την υπερτριετή εμπλοκή της στον πόλεμο ηττημένη μεν, αλλά χωρίς να έχει βιώσει εχθρική κατοχή παρά σε μικρό τμήμα του εδάφους της, και με νεκρούς που αναλογούσαν σε ποσοστό μικρότερο του 2,5% του πληθυσμού. Οι οδυνηρές εμπειρίες του Ερυθρού Στρατού από τις αναμετρήσεις του με τους Φινλανδούς, αλλά και το σχεδόν αρραγές εσωτερικό μέτωπο της χώρας, έπεισαν τον Στάλιν να μην επιδιώξει την καθυπόταξη της Φινλανδίας, η οποία μεταπολεμικά κατόρθωσε να διατηρήσει την πολιτική και οικονομική της ελευθερία σε καθεστώς διεθνούς ουδετερότητας. Καθώς ο Χίτλερ έστρεφε την προσοχή του στην κατάληψη της Νορβηγίας, τον Απρίλιο του 1940, γερμανικές δυνάμεις εισέβαλαν απροειδοποίητα στο δανικό έδαφος. Στην εξουσία βρισκόταν μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση συνασπισμού, η οποία, από κοινού με τον βασιλιά Χριστιανό Ι΄, έκρινε ότι η μικρή, επίπεδη χώρα δεν προσφερόταν για αντίσταση απέναντι σε έναν απείρως ισχυρότερο αντίπαλο. Δέχθηκε, λοιπόν, τη μετατροπή της Δανίας σε γερμανικό προτεκτοράτο, διατηρώντας όμως τον έλεγχο της εσωτερικής διακυβέρνησης. Μάλιστα, η Δανία υπήρξε η μόνη χώρα στη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη όπου διεξήχθησαν ελεύθερες εκλογές, τον Μάρτιο του 1943, στις οποίες καταποντίστηκε το εγχώριο ναζιστικό κόμμα. Το ιδιόμορφο αυτό καθεστώς τερματίστηκε τον επόμενο Αύγουστο, όταν η δανική κυβέρνηση αρνήθηκε να θεσπίσει τα κατασταλτικά μέτρα που ζητούσαν οι Γερμανοί και οι τελευταίοι επέβαλαν τον δικό τους στρατιωτικό νόμο. Η κυβέρνηση παραιτήθηκε, η κρατική διοίκηση, όμως, συνέχισε να λειτουργεί αποτελεσματικά, ο δε βασιλιάς παρέμεινε διαρκώς στη χώρα, ζωντανό σύμβολο της εθνικής ομοψυχίας απέναντι στον εισβολέα. Με εξαίρεση τη μεγάλη απεργία του Ιουλίου του 1944 και ορισμένες αψιμαχίες τις παραμονές της απελευθέρωσης, η αντίσταση των Δανών υπήρξε κατά βάση παθητική.[4] Έτσι, στο τέλος του πολέμου η χώρα μετρούσε νεκρούς σε ποσοστό κάτω του 0,2% του πληθυσμού της και περιορισμένες καταστροφές στην οικονομική της υποδομή. Μεριμνώντας για το σύνολο του πληθυσμού, οι δανικές αρχές κατόρθωσαν να διασώσουν και τους δανούς Εβραίους. Με την έμπρακτη συμπαράσταση των πολιτών, εξασφαλίστηκε η έξοδος πλέον του 95% των ανθρώπων αυτών στην ουδέτερη Σουηδία. Οι δύο περιπτώσεις που εξετάσαμε διαφέρουν από τη δική μας κατά το ότι οι μεν Φινλανδοί διατήρησαν τον έλεγχο στο μεγαλύτερο μέρος της επικράτειάς τους μαχόμενοι, ενώ οι Δανοί απέφυγαν να καταστεί η χώρα τους πεδίο μάχης επιλέγοντας την παράδοση. Το Βέλγιο θα μπορούσε, εκ πρώτης όψεως, να έχει μοίρα ανάλογη της Ελλάδας. Όπως πάγια προέβλεπαν τα γερμανικά σχέδια, η αποφασιστική επίθεση εναντίον της Γαλλίας εξαπολύθηκε μέσα από τα εδάφη της ουδέτερης αυτής χώρας και του γειτονικού Λουξεμβούργου. Στα τέλη Μαΐου του 1940, έπειτα από αντίσταση δεκαοκτώ ημερών, ο αρχιστράτηγος και βασιλιάς Λεοπόλδος Γ΄ αγνόησε την αντίθετη άποψη της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης των Βρυξελλών και παραδόθηκε με τον στρατό του στους Γερμανούς. Συμμεριζόμενος τη μοίρα του λαού του, ο Λεοπόλδος φάνηκε προς στιγμήν να συγκεντρώνει υψηλή δημοτικότητα, καθώς επιχείρησε να αμβλύνει τις επιπτώσεις της ήττας, ιδίως στο ζήτημα της απελευθέρωσης των 200.000 βέλγων αιχμαλώτων πολέμου. Ωστόσο, η σκληρή πραγματικότητα της κατοχής, καθώς και η αρνητική για τον Άξονα εξέλιξη του πολέμου, έγειραν τελικά την πλάστιγγα υπέρ της εξόριστης βελγικής κυβέρνησης που έδρευε στο Λονδίνο. Ως συνεχιστής της προπολεμικής νομιμότητας, η κυβέρνηση αυτή κράτησε ψηλά τη σημαία της αντίστασης μέσα και έξω από τη χώρα, σε αντίθεση με τον αυταρχικών αντιλήψεων Λεοπόλδο, η στάση του οποίου πρόδιδε μια μοιρολατρική αποδοχή της ναζιστικής Νέας Τάξης στην Ευρώπη.[5] Η στάση αυτή πυροδότησε πολιτειακή κρίση στο τέλος του πολέμου, η οποία λίγο έλειψε να κλιμακωθεί σε εμφύλια σύρραξη. Στην επιδίωξη του Λεοπόλδου να επανέλθει στον θρόνο αντιτάχθηκαν πολιτικές δυνάμεις και πέραν των κομμουνιστών, με επίκεντρο τη γαλλόφωνη Βαλλωνία. Παρά το γεγονός ότι δημοψήφισμα που διεξήχθη το 1950 αποφάνθηκε υπέρ της επιστροφής του, η υπεύθυνη κυβέρνηση υποχρέωσε τον βασιλιά να παραιτηθεί υπέρ του διαδόχου του, προκειμένου να αποκατασταθεί η γαλήνη στη χώρα. Τέλος, ο πόλεμος κόστισε στο Βέλγιο κάτι περισσότερο από το 1% του πληθυσμού του, μεταξύ αυτού και το ένα τρίτο των 75.000 περίπου βέλγων Εβραίων. Σε σχέση με τα προαναφερθέντα παραδείγματα, η εμπειρία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε οδυνηρότερη για την Ελλάδα. Η χώρα υπέστη βάναυση εχθρική κατοχή, η οποία όχι μόνο κόστισε ακριβά σε ανθρώπινα θύματα (οι εκτιμήσεις για τους νεκρούς κυμαίνονται μεταξύ 7 και 11% του πληθυσμού) και οικονομική παράλυση, αλλά εξέθρεψε και την εμφύλια διαμάχη που θα κλιμακωνόταν την επομένη της απελευθέρωσης. Η εξέλιξη αυτή οπωσδήποτε συνδέεται με τον διχασμό και τα τραύματα της περιόδου 1915-22, τα οποία με τη σειρά τους τροφοδότησαν την ενδημική πολιτική αστάθεια του μεσοπολέμου. Η παρατεταμένη εκείνη κρίση προσωρινά μόνο ανεστάλη με την επιβολή της δικτατορίας από τον Ιωάννη Μεταξά και τον βασιλιά Γεώργιο Β΄, τον Αύγουστο του 1936. Το ερώτημα που αναδύεται είναι κατά πόσον η απουσία μιας αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης, σε αντίθεση με ό,τι συνέβη την ίδια περίοδο σε Φινλανδία, Δανία και Βέλγιο, στέρησε τη χώρα από την αναγκαία εθνική συναίνεση, όχι μόνο τη στιγμή της ιταλικής επίθεσης, αλλά και όσο θα διαρκούσε η περιδίνηση της εμπλοκής σε έναν παγκόσμιο πόλεμο. Η αντίσταση στο ιταμό ιταλικό τελεσίγραφο της 28ης Οκτωβρίου 1940 ήταν επιλογή ευρύτατης αποδοχής και πιθανότατα κατέστησε τον Ιωάννη Μεταξά τον πλέον δημοφιλή Έλληνα εκείνων των ημερών. Το δικτατορικό καθεστώς, όμως, δεν είχε τα περιθώρια να αξιοποιήσει διπλωματικά τις ελληνικές νίκες, με δεδομένη και την απροϋπόθετη πρόσδεσή του στη βρετανική πολιτική. Ο ίδιος ο Μεταξάς δεν έβλεπε άλλη επιλογή απέναντι στο φάσμα της γερμανικής επέμβασης, πέρα από τη θυσία: «Ας πέσουμε σαν άνδρες», σημείωνε στο ημερολόγιό του λίγες ημέρες πριν από τον θάνατό του, τον Ιανουάριο του 1941. Ταυτόχρονα, εξέφραζε την πικρία του διότι οι ομοϊδεάτες του Χίτλερ και Μουσολίνι είχαν επιλέξει την επιβολή διά της ωμής βίας, αντί «να υποστηρίζουν παντού την Ελλάδα με όλη τους τη δύναμι».[6] Αν η χώρα κινδύνευε να υποδουλωθεί έστω και «προσωρινώς», όπως πιθανολογούσε ο Μεταξάς, ο θάνατός του την άφησε αντιμέτωπη με την κατακλυσμιαία αυτή εξέλιξη σε κενό ηγεσίας. Ο Γεώργιος, ως μοναδικός πλέον στυλοβάτης του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, απεμπόλησε την ευκαιρία να διευκολύνει την ανάδειξη μιας αντιπροσωπευτικής πολιτικής ηγεσίας, ικανής να εξασφαλίσει τόσο την αναγνώριση των Συμμάχων όσο και την κατά το δυνατόν ευρύτερη αποδοχή του λαού στο εσωτερικό της χώρας.[7] Το κλίμα ομοψυχίας που γέννησε η κήρυξη του πολέμου δεν άντεξε στη δοκιμασία της Κατοχής. Την επομένη της γερμανικής κατάκτησης, το προφανές κενό εξουσίας επιχείρησαν να καλύψουν τρεις διαφορετικοί πόλοι: η εξόριστη κυβέρνηση, η κατοχική κυβέρνηση της Αθήνας, και το εαμικό κίνημα αντίστασης υπό τον έλεγχο των κομμουνιστών. Η φυγή του βασιλιά και των κυβερνητικών αρχών επέτρεψε στους στρατηγούς που υπέγραψαν τη συνθηκολόγηση και, εν συνεχεία, συνεργάστηκαν με τον κατακτητή, να λειτουργήσουν ως εάν η συνέχεια του κράτους είχε καταλυθεί. Τη συνέχεια αυτή δεν κατόρθωσαν να ενσαρκώσουν πειστικά ο βασιλιάς και οι εξόριστες κυβερνήσεις, τουλάχιστον έως τον Μάιο του 1944, καθώς στη συνείδηση του πολιτικού κόσμου, μεγάλης μερίδας του λαού εντός της κατεχόμενης Ελλάδος, αλλά και των ενόπλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή παρέμεναν ταυτισμένοι με το «έκνομο» καθεστώς της 4ης Αυγούστου.[8] Επρόκειτο για βαθιά κρίση νομιμοποίησης από την οποία επωφελήθηκε μια έως τότε σχεδόν αμελητέα πολιτική δύναμη. Οι επαγγελίες των κομμουνιστών για απελευθέρωση και ένα νέο μεταπολεμικό ξεκίνημα, σε συνδυασμό με την εγνωσμένη ικανότητά τους να δρουν σε συνθήκες παρανομίας, διεύρυναν δραματικά την απήχηση του αντιστασιακού τους μετώπου. Ο αγώνας για επικράτηση που ακολούθησε βύθισε τη χώρα σε εμφύλιο σπαραγμό, τη στιγμή που διακυβευόταν το μέλλον της ως ανεξάρτητου κράτους. Δικαιούται κανείς να αναρωτηθεί κατά πόσον η απουσία μιας αντιπροσωπευτικής ηγεσίας στις κρίσιμες στιγμές του πολέμου, ικανής να διεκδικήσει τη στήριξη μεγάλης μερίδας του έθνους, υπήρξε ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην Ελλάδα και σε χώρες που απέφυγαν τα δικά της δεινά. [1] Βλ., για παράδειγμα, τη συμβολή της Anastasia Karakasidou, “Protocol and Pageantry: Celebrating the Nation in Northern Greece”, στο Mark Mazower (επιμ.), After the War was Over: Reconstructing the Family, Nation, and State in Greece, 1943-1960, Princeton University Press, Πρίνστον και Οξφόρδη 2000, σ. 221-46. [2] H πληρέστερη και πιο πρόσφατη μελέτη για τον λεγόμενο «Χειμερινό Πόλεμο» είναι των Vesa Nenye, Peter Munter και Toni Wirtanen, Finland at War: The Winter War 1939-1945, Osprey Publishing, Λονδίνο 2015. [3] Επρόκειτο για εθελοντές, κυρίως από τη Σουηδία. Η Βρετανία και η Γαλλία σχεδίασαν την αποστολή εκστρατευτικού σώματος, αλλά η άρνηση της Νορβηγίας και της Σουηδίας να επιτρέψουν τη διέλευσή του, και, εν τέλει, η συνθηκολόγηση των Φινλανδών απέτρεψαν μια διαφορετική εξέλιξη του πολέμου, με τη Σοβιετική Ένωση de facto σύμμαχο της Γερμανίας απέναντι στις δύο δυτικές δημοκρατίες. [4] Την αντίσταση των Δανών τονίζει ίσως καθ’ υπερβολήν μια πρόσφατη μελέτη για την ιστορία της κατεχόμενης Δανίας: Nathaniel Hong, Occupied: Denmark's Adaptation and Resistance to German Occupation 1940-1945, Frihedsmuseets Venners Forlag, Κοπεγχάγη 2012. [5] Για την ιστορία του κατεχόμενου Βελγίου, έργο αναφοράς παραμένει το βιβλίο του Werner Warmbrunn, The German Occupation of Belgium, 1940-1944, Peter Lang, Νέα Υόρκη 1993. [6] Ιωάννης Μεταξάς, Το προσωπικό του Ημερολόγιο, τ. 4 (επιμ. Παν. Σιφναίος), Ίκαρος, Αθήνα 1960, σ. 549. [7] Για τις εσωτερικές εξελίξεις κατά την περίοδο του πολέμου πηγή αναφοράς παραμένει το έργο του Ιωάννη Σ. Κολιόπουλου, με πιο πρόσφατη έκδοση το Η δικτατορία του Μεταξά και ο Πόλεμος του ’40, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993. [8] Μόλις στις αρχές Φεβρουαρίου του 1942 η εξόριστη κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσουδερού ανακάλεσε το διάταγμα της 4ης Αυγούστου του 1936, με το οποίο είχε επιβληθεί η δικτατορία.

«Mικρά κράτη» απέναντι σε υπέρτερη βία

Σύνδεση