Η ποιητική χειρ και η ιδρυματική χήρα του (Αρχείου) Καβάφη

Δημοσιευμένο πριν από έναν ακριβώς χρόνο, τον Νοέμβριο 2016, το κείμενό μου «Το αρχείο Καβάφη ως φετίχ εξουσίας;», βιβλιοκρισία για τεύχος της επιστημονικής επετηρίδας των νεοελληνικών φιλολογικών σπουδών Κονδυλοφόρος,[1] ήταν το πρώτο μιας σειράς μερικών δεκάδων κειμένων, δημοσιευμένων σε έντυπα ή/και στο διαδίκτυο, με τα οποία ένα ζήτημα που αφορούσε κυρίως μια επιστημονική κοινότητα, τη νεοελληνική φιλολογία, βγήκε από αυτόν τον περιορισμένου ενδιαφέροντος χώρο και βρέθηκε, για κάποιο διάστημα, στο επίκεντρο της δημόσιας σφαίρας. Πρόκειται, βέβαια, για το ζήτημα του Αρχείου Καβάφη· συγκεκριμένα, για τη διαχείρισή του από τον σημερινό κάτοχό του, το Ίδρυμα Ωνάση. Θα κάνω παρακάτω μια συνοπτική κριτική επισκόπηση του ζητήματος, που εξελίχθηκε σε διαμάχη. Η αναδρομή αυτή πιστεύω ότι δείχνει τη γενικότερη παθογένεια του δημόσιου λόγου στη χώρα μας. Στο αρχικό κείμενό μου, λοιπόν, με αφορμή ιδίως τη δημοσίευση του καταλόγου «Αρχείο Καβάφη. Αναλυτικός και ειδολογικός κατάλογος», που συντάχθηκε και υπογράφεται από τους φιλόλογους νεοελληνιστές Γ.Π. Σαββίδη και Μιχάλη Πιερή, σχολίασα την κατάσταση του Αρχείου Καβάφη ως τουλάχιστον προβληματική στα τέσσερα προηγούμενα χρόνια, ύστερα από την αγορά-απόκτησή του (τέλη του 2012) από το Ίδρυμα Ωνάση. Το βασικό πρόβλημα εντοπιζόταν αρχικά στο ότι το Ίδρυμα όχι μόνο δεν τήρησε τις δημόσια προβεβλημένες υποσχέσεις του, να ψηφιοποιήσει το Αρχείο και να παρέχει απρόσκοπτη και με όρους ίσης μεταχείρισης πρόσβαση των επιστημόνων σε αυτό, αλλά αντιθέτως το διαχειρίζεται με όρους αδιαφανείς ή και μεροληπτικούς. Ύστερα από τρεις μήνες, τον Φεβρουάριο 2017, η υπόθεση του Αρχείου Καβάφη ξαναήρθε στη δημοσιότητα με τέσσερα κείμενα στην ARB.[2] Σε αυτά περιλαμβανόταν και η «απάντηση» στο αρχικό γραπτό μου από τον «Project Manager» (όπως υπογράφει) του Αρχείου, φιλόλογο Θοδωρή Χιώτη. Ο υπάλληλος του Αρχείου ουσιαστικά επανέλαβε τις επί χρόνια διακηρυγμένες υποσχέσεις του Ιδρύματος Ωνάση περί της «ολοένα αυξανόμενης προσβασιμότητας» στο Αρχείο, της «ανοιχτότητάς» του και άλλα ηχηρά παρόμοια. Επισημαίνω ότι η «απάντηση» του Χιώτη ήταν η μοναδική, προερχόμενη από το Ίδρυμα Ωνάση, δημόσια αντίδραση του Ιδρύματος στο όλο ζήτημα. Με τα υπόλοιπα τρία γραπτά προστέθηκαν καίριες πληροφορίες που καταδείκνυαν όχι μόνο την προβληματική διαχείριση αυτού καθεαυτού του Αρχείου Καβάφη από το Ίδρυμα Ωνάση, αλλά και την προσπάθεια του τελευταίου να χειραγωγήσει την καβαφική έρευνα και να ελέγξει προληπτικά τη μελλοντική εκδοτική τύχη εργασιών για το καβαφικό έργο που είχαν σχέση με το Αρχείο και ξεκίνησαν στο παρελθόν, πριν από την αγορά του Αρχείου από το Ίδρυμα. Με το τεύχος 83, Απριλίου 2017, της ARB το ζήτημα του Αρχείου Καβάφη έφτασε στην αιχμή της δημοσιότητας με επτά κείμενα, τα έξι από τα οποία υπογράφονται από φιλόλογους νεοελληνιστές του ακαδημαϊκού χώρου.[3] Οι βασικοί συνεργάτες αυτού του άτυπου αφιερώματος ήταν οι φιλόλογοι νεοελληνιστές (Μιχάλης Πιερής, Νταϊάνα Χάας και Ρενάτα Λαβανίνι) που απειλήθηκαν από το Ίδρυμα Ωνάση είτε ευθέως μέσω εξωδίκων για δημοσιεύσεις τους είτε εμμέσως μέσω επιστολών για τις εν προόδω εργασίες τους που συνδέονται με το Αρχείο Καβάφη και, κατά την άποψη του Ιδρύματος, ανήκουν και σε αυτό. Τα γραπτά αυτών των νεοελληνιστών λειτούργησαν ως μαρτυρίες που κατέδειξαν την ευθεία απόπειρα του Ιδρύματος να ελέγξει την παλαιότερη έρευνα μελετητών που συνδέεται με το Αρχείο. Επιπροσθέτως, τα εν λόγω κείμενα ανέδειξαν μιαν ακόμα κρίσιμη πτυχή του ζητήματος. Το γεγονός, δηλαδή, ότι η διαχείριση του Αρχείου Καβάφη από το Ίδρυμα Ωνάση συνδέεται αναπόφευκτα και οδηγεί σε μία σύγκρουση επιστημονικού παραδείγματος, από τη στιγμή που το Ίδρυμα επέλεξε ως «επιστημονικό σύμβουλο» του Αρχείου Καβάφη τον Δημήτρη Παπανικολάου. Συγκεκριμένα, ιδίως το εκτενές κείμενο της Νταϊάνα Χάας, η πρώτη αναλυτική, συστηματική και (δικαίως, κατά τη γνώμη μου) αρνητική κριτική για το πολυσυζητημένο βιβλίο του Παπανικολάου, «Σαν κ’ εμένα καμωμένοι». Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας (2014), ύστερα από τη συντομότερη αρνητική βιβλιοκρισία του Μιχαήλ Πασχάλη[4], έδειξε πειστικότατα ότι η «κλειστή» ερμηνευτική σκοπιά του Παπανικολάου και η προβληματική διαχείριση του Αρχείου Καβάφη (ως «ανοιχτού»!) κινούνται παράλληλα και εκπορεύονται από την ίδια αντίληψη. Με άλλα λόγια, μέσω της διαχείρισης του Αρχείου Καβάφη και μέσω της σχετικής με αυτό πολιτισμικής στρατηγικής (των «δράσεων», των διαλέξεων και των άλλων εκδηλώσεων που διοργάνωνε το Αρχείο) το Ίδρυμα Ωνάση και ο Παπανικολάου προωθούν μια συγκεκριμένη σκοπιά θεώρησης του Καβάφη. Το ουσιαστικό ερώτημα που έθεσε το κείμενο της Χάας είναι αν γίνεται ο Παπανικολάου, ο πρώτος εισηγητής το 2011 του όρου Cavafistas και ο συγγραφέας του βιβλίου «Σαν κ’ εμένα καμωμένοι», να εγγυηθεί την αντικειμενική, διαφανή και αμερόληπτη διαχείριση του Αρχείου Καβάφη. Η απάντηση είναι ότι αυτό δεν γίνεται, επειδή όποιος διαβάσει το σύνολο των περί τον Καβάφη κειμένων του Παπανικολάου διαπιστώνει ότι αυτά στηρίζονται στην εντελώς σχηματική, ουσιαστικά ιδεοληπτική αντιπαράθεση μεταξύ ενός «κακού», ξεπερασμένου, φιλολογικού, ελληνικού και εσωστρεφούς Καβάφη (των παλαιών καβαφιστών) και ενός «καλού», διεθνούς, ομοφυλόφιλου, εξωστρεφούς ή ποπ Καβάφη (των νέων Cavafistas). Ουσιαστικά ο αντι-«Καβάφης» τών, προερχόμενων κυρίως από τις πολιτισμικές σπουδές, Cavafistas και αυτός που προέβαλαν οι περισσότερες «δράσεις» του Αρχείου Καβάφη, αποστρέφονται τον Καβάφη που σε μεγάλο βαθμό συγκρότησε η φιλολογία, ιδίως η νεοελληνική φιλολογία, και προτείνονται ως αντιπαράδειγμά του. Στη βάση της ίδιας αντίληψης περί του «κακού» και ξεπερασμένου Καβάφη, ορισμένοι Cavafistas προσπάθησαν να συγκροτήσουν το αφήγημα σύμφωνα με το οποίο η πριν από το Ίδρυμα Ωνάση διαχείριση του Αρχείου Καβάφη από τον φιλόλογο νεοελληνιστή Γ.Π. Σαββίδη είναι καταδικαστέα ως αδιαφανής και μεροληπτική. Αυτοί οι Cavafistas μέμφονται τους επιστημονικούς «εχθρούς» τους για ό,τι το Ίδρυμα Ωνάση ουσιαστικά πράττει από τη στιγμή που απέκτησε και κατέχει το Αρχείο Καβάφη. Τα κείμενα του τεύχους 83 (Απριλίου 2017) προκάλεσαν αντιδράσεις που μετέφεραν το ζήτημα στη δημόσια σφαίρα με όρους σύγκρουσης. Εμφανίστηκε μια τετραμελής ομάδα υποστηρικτών κυρίως του Δημήτρη Παπανικολάου (και εμμέσως του Ιδρύματος Ωνάση) που όλοι/όλες έχουν αποδεδειγμένα μηδενική σχέση με τη μελέτη και την ερμηνεία του καβαφικού έργου. Επρόκειτο για δημοσιογραφικά γραπτά σε διατεταγμένη υπηρεσία: ένθερμη υποστήριξη της επιστημονικής διαφορετικότητας του Παπανικολάου και σφοδρή καταγγελία των δόλιων κινήτρων (ουσιαστικά δίκη προθέσεων) της ημεδαπής ακαδημαϊκής κλίκας-«χούντας» που νεμόταν παλαιότερα το αρχείο του Καβάφη και λύσσαξε (όπως λένε οι Χριστιανοί για τον Ιουλιανό στο καβαφικό ποίημα «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας»), επειδή έχασε τα προνόμια της αποκλειστικής νομής του.[5] Στο χρονικό διάστημα των δύο πρώτων εβδομάδων του Απριλίου, όταν οι αυτόκλητοι (;) υποστηρικτές κυρίως του Δημήτρη Παπανικολάου (και εμμέσως και του Ιδρύματος Ωνάση) τους υπερασπίζονταν δημόσια, ο ίδιος ο «επιστημονικός σύμβουλος» και κυρίως το Ίδρυμα επέλεξαν τη στάση της δημόσιας σιωπής. Παράλληλα, όμως, προσπάθησαν να αντεπιτεθούν στους «εχθρούς» τους μέσω μιας παρασκηνιακής δράσης. Για άλλη μια φορά, επιστρατεύτηκε, εκών άκων, ο «Project Manager» Θοδωρής Χιώτης. Σε μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, σταλμένο στις 19 Απριλίου 2017 σε πανεπιστημιακούς που είχαν λάβει μέρος σε κάποια εκδήλωση του Αρχείου Καβάφη, ζήτησε την εξής «συνδρομή» τους: «Έχοντας συνεργαστεί με το Αρχείο Καβάφη και έχοντας αποκτήσει πρόσβαση σε αυτό για την προσωπική σας ακαδημαϊκή έρευνα, θα ήταν εξαιρετικά σημαντικό να καταγράψετε αυτή την εμπειρία και να αναδείξετε το ανοιχτό της διαδικασίας σε μια επιστολή την οποία θα επιδιώξουμε να δημοσιευτεί στην εφημερίδα Η Καθημερινή». Στη συνέχεια του μηνύματος δίνονται οδηγίες για την επιστολή και υποδεικνύεται υποστηρικτικό υλικό. Ο στόχος αυτής της αχαρακτήριστης παρασκηνιακής ενέργειας ήταν προφανής. Οι μέχρι τότε δημόσιοι υποστηρικτές του Παπανικολάου δεν ήταν ούτε καβαφιστές ούτε καβαφολόγοι ή, έστω, Cavafistas. Χρειαζόταν λοιπόν να προσέλθουν, αυτοβούλως, στον «δημόσιο διάλογο», και μάλιστα μέσω μιας εφημερίδας μεγάλης κυκλοφορίας, συνεργάτες του Ιδρύματος Ωνάση από τον ελληνικό ακαδημαϊκό φιλολογικό χώρο που να έχουν κάποια σχέση με τον Καβάφη. Η παρασκηνιακή αυτή ενέργεια, με άμεσο στόχο ένα έντυπο και έμμεσο στόχο επιστήμονες που περιστασιακά συνεργάζονται με αυτό, απέτυχε, επειδή το μήνυμα του Χιώτη διέρρευσε και, ύστερα από μερικές ημέρες, δημοσιεύτηκε σχολιασμένο από τη σύνταξη της Athens Review of Books στην ιστοσελίδα του περιοδικού.[6] Έξι ημέρες αργότερα από την αποστολή του μηνύματος του Χιώτη, τη διαρροή και τη δημοσίευσή του, το Ίδρυμα Ωνάση, στις 25 Απριλίου 2017, αναγκάστηκε να κάνει μιαν επείγουσα στροφή 180ο μοιρών από την (αντ)επίθεση στην άμυνα: έστειλε, μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, εκατοντάδες προσωπικές επιστολές, υπογεγραμμένες από τον Πρόεδρό του κ. Αντώνη Παπαδημητρίου, με το ίδιο σχεδόν κείμενο και περιεχόμενο, προς φιλόλογους νεοελληνιστές/στριες που τους/τις προσκαλούσε σε αγαστή συνεργασία. Ας δούμε ποια ήταν η συνέπεια λόγων και πράξεων του Ιδρύματος μέσα από την περίπτωσή μου. Στις 19 Απριλίου 2017 το μήνυμα του «Project Manager» με συμπεριλαμβάνει σε «μια μικρή ομάδα φιλολόγων, που ανήκαν στον άλλοτε κλειστό κύκλο της παλαιάς ιδιοκτησίας του αρχείου Καβάφη» και με θεωρεί όργανο «μιας χυδαίας και συντονισμένης επίθεσης [που] προσπαθεί να αποδομήσει και να συκοφαντήσει τόσο το Ίδρυμα Ωνάση, όσο και τον επιστημονικό σύμβουλο του Αρχείου Καβάφη, Δημήτρη Παπανικολάου (χρησιμοποιώντας μάλιστα πολύ συχνά και με αήθη τρόπο τη σεξουαλική του ταυτότητα)». Ύστερα από έξι ημέρες, στις 25 Απριλίου 2017, στην επιστολή που έλαβα από τον Πρόεδρο του Ιδρύματος Ωνάση έπαψα να είμαι δολοπλόκος και «συκοφάντης» του Ιδρύματος και έγινα ο «αξιότιμος κύριος Καθηγητής» που ο κ. Παπαδημητρίου προσκαλεί σε συνεργασία, αναγνωρίζοντας «την ερευνητική [μου] διαδρομή στον χώρο των ελληνικών γραμμάτων». Όπως θα έγραφε ο Καβάφης, «λαμπρά ταιριάζουν όλα» («Εν δήμω της Mικράς Aσίας»), αν τα δει κανείς από καβαφική, δηλαδή ειρωνική, σκοπιά. Οι παλινωδίες-κινήσεις πανικού του Ιδρύματος Ωνάση συντήρησαν και ενέτειναν το δημόσιο ενδιαφέρον για το ζήτημα, αν μη τι άλλο και επειδή εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας ήθελαν να δείξουν ότι δεν διαπλέκονται με εγχώρια πνευματικά ιδρύματα. Έτσι στα τέλη Απριλίου και στις αρχές Μαΐου 2017 δημοσιεύτηκαν αρκετά ακόμα σχετικά με το Αρχείο Καβάφη κείμενα, γραμμένα τόσο από δημοσιογράφους όσο και από φιλολόγους στην εφημερίδα Το Βήμα.[7] Την αρχή έκανε ο δημοσιογράφος (και πανεπιστημιακός) Νίκος Μπακουνάκης, το κείμενο του οποίου δημοσιεύτηκε πριν σταλεί και διαρρεύσει το μήνυμα του Χιώτη. Το βασικό επιχείρημα του Μπακουνάκη είναι ότι οι «επιστήμονες που ανήκαν στον κύκλο του Γ.Π. Σαββίδη» δεν μπορεί παρά να έχουν άδικο στη διαμάχη τους με το Ίδρυμα Ωνάση, επειδή η πνευματική προσφορά του στον τόπο μας είναι πολύ σημαντική, ιδίως μέσω των πολλών υποτροφιών και χορηγιών του, μεταξύ άλλων και στον ίδιο! Στη μεγάλη πλειονότητα των υπολοίπων κειμένων σχολιαζόταν, κατά βάση με επικριτικό για το Ίδρυμα Ωνάση τρόπο, η συνέχεια του όλου ζητήματος, χωρίς πάντως να προστεθούν σημαντικά στοιχεία που να αλλάζουν την ουσία του ζητήματος. Ύστερα από αυτό τον μεγάλο επικοινωνιακό θόρυβο, το Ίδρυμα Ωνάση είναι φανερό ότι δέχτηκε πίεση και ομολογουμένως βελτίωσε τους όρους της πρόσβασης και της μελέτης του Αρχείου Καβάφη, διέθεσε ηλεκτρονικά τον «Κατάλογο του Αρχείου» (η πρόσβαση στον κατάλογο γίνεται με password που αποστέλλεται στους ενδιαφερομένους μετά από αίτηση σε ηλεκτρονική διεύθυνση), ενώ στην ιστοσελίδα του Αρχείου (http://www.onassis.org/cavafy-archive-overview.php) και στον κατάλογο των μελών του «Ανθρώπινου Δυναμικού Αρχείου Καβάφη» το όνομα και η ιδιότητα του «επιστημονικού συμβούλου» δεν εμφανίζονται πλέον. Ο επόμενος και ο πλέον κρίσιμος σταθμός στην πορεία της υπόθεσης του Αρχείου Καβάφη ήταν η δημοσίευση της έρευνας του διευθυντή της Athens Review of Books Μανώλη Βασιλάκη στο τεύχος 85 (Ιουνίου 2017),[8] υπό τον γενικό τίτλο «Το άδειο Κιβώτιο του Αλεξανδρινού. Αι συνέπειαι της παλαιάς (δικαστικής) ιστορίας». Ανάμεσα σε άλλα αποκάλυπτε ότι η νόμιμη κληρονόμος του Αρχείου Κυβέλη Σεγκοπούλου πέθανε δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Γ.Π. Σαββίδη. Εξάλλου, τα ελληνικά δικαστήρια είχαν αποφανθεί από το 2008 και η απόφασή τους έχει καταστεί αμετάκλητη, σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα στο έργο του Καβάφη, σε μια δίκη που είχε κινήσει καταχρηστικά η οικογένεια Σαββίδη. Πριν αντιγράψω εδώ το βασικό συμπέρασμα της έρευνας, μεταφέρω την πληροφορία ότι στην κοινότητα των φιλολόγων νεοελληνιστών κυριαρχούσε η εντύπωση ότι ο Γ.Π. Σαββίδης αγόρασε το αρχείο Καβάφη και συνεπώς ήταν ο νόμιμος κάτοχός του μέχρι τον θάνατό του, οπότε αυτό πέρασε στην κατοχή των φυσικών κληρονόμων του, των μελών της οικογένειάς του. Όμως το συμπέρασμα της έρευνας που έκανε ο διευθυντής της ARB όχι μόνο ανέτρεψε αυτή την εντύπωση, αλλά και κατέληξε στη λογική συνέπεια της ανατροπής της: «Η Athens Review of Books, μετά από εξονυχιστική έρευνα, διαπιστώνει με έκπληξή της ότι ο “πωλητής”, δηλαδή οι κληρονόμοι Σαββίδη, πούλησαν τα “χαρτιά” του αρχείου Καβάφη που κατείχε ο Γ.Π. Σαββίδης και “πνευματικά δικαιώματα” που (εν γνώσει τους) δεν τους ανήκαν, ενώ από τη μεριά του το Ίδρυμα Ωνάση αγόρασε πανάκριβα ένα άδειο Κιβώτιο του Αλεξανδρινού». Αναδιατυπώνω το συμπέρασμα, αν κάποιος δεν αντιλήφθηκε τη μεταφορά, με βάση το μυθιστόρημα του Άρη Αλεξάνδρου Το κιβώτιο: Η οικογένεια Σαββίδη πούλησε στο Ίδρυμα Ωνάση ένα αρχειακό υλικό που δεν το κατείχε νόμιμα, καθώς δεν διέθετε ποτέ κάποιο έγγραφο αποδεικτικό αυτής της ιδιοκτησίας, και, κατά συνέπεια, το Ίδρυμα Ωνάση κατέβαλε ένα σημαντικό ποσό και αγόρασε αυτό το αρχειακό υλικό από έναν πωλητή ο οποίος δεν είχε τον ιδιοκτησιακό τίτλο και το νομικό δικαίωμα να το πουλήσει. Τα αποδεικτικά στοιχεία αυτού του συμπεράσματος, για όποιον διαβάσει με προσοχή την εν λόγω έρευνα, παρουσιάζονται αναλυτικά και είναι τόσο βάσιμα που δεν φαίνεται να επιδέχονται αμφισβήτηση. Για το ποια φυσικά πρόσωπα μπορούν να είναι οι δυνητικοί διεκδικητές της ιδιοκτησίας του αρχείου Καβάφη, ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης ας διαβάσει το τεύχος Ιουνίου 2017 της Athens Review of Books. Ύστερα από αυτήν τη συνταρακτική αποκάλυψη, για να χρησιμοποιήσω μια δημοσιογραφική έκφραση, θα περίμενε κανείς να υπάρξει συνέχεια στο ζήτημα του Αρχείου Καβάφη. Αντιθέτως, επικράτησε η απόλυτη σιωπή. Στο μοναδικό άξιο αναφοράς, ύστερα από την αποκάλυψη, κείμενο για το ζήτημα του Αρχείου Καβάφη, υπογεγραμμένο από τον δόκιμο μελετητή του ποιητή και συντάκτη της βιβλιογραφίας του, Δημήτρη Δασκαλόπουλο, και δημοσιευμένο μάλιστα στην Athens Review of Books,[9] όχι μόνο δεν γίνεται η παραμικρή μνεία στην αποκάλυψη, αλλά αυτή ουσιαστικά παρακάμπτεται με τις διατυπώσεις ότι ο Αλέκος Σεγκόπουλος, που είχε την αρχική κυριότητα του αρχείου Καβάφη, «το πώλησε αργότερα στον Γ.Π. Σαββίδη» ο οποίος στη συνέχεια ήταν «ο νέος κάτοχος του Αρχείου». Ουσιαστικά λοιπόν, ύστερα από τον Ιούνιο και μέχρι σήμερα, επί πέντε μήνες, επικράτησε η σιωπή· ακριβέστερα, κυριάρχησε η αποσιώπηση του ζητήματος, που δεν είναι δυνατό να οφείλεται μόνο στη θερινή ραστώνη. Πιστεύω ότι η κύρια αιτία της αποσιώπησης του ακανθώδους ερωτήματος ποιο είναι το σημερινό ιδιοκτησιακό καθεστώς του Αρχείου Καβάφη και αν, συνεπώς, το Ίδρυμα Ωνάση το κατέχει νόμιμα, είναι ότι δεν συνέφερε και δεν συμφέρει καμιάν από τις εμπλεκόμενες στο ζήτημα πλευρές το ερώτημα αυτό να τίθεται δημόσια. Το γιατί δεν συμφέρει τις δύο πλευρές της αγοραπωλησίας, τους κληρονόμους του Γ.Π. Σαββίδη και το Ίδρυμα Ωνάση, είναι τόσο προφανές που δεν χρειάζεται σχολιασμό. Το γιατί επίσης το θέμα αγνοήθηκε από τον χώρο της έντυπης δημοσιογραφίας είναι εξίσου σχεδόν προφανές. Λιγότερο, όμως, εξηγήσιμη είναι η σιωπηρή στάση της κοινότητας των φιλολόγων νεοελληνιστών. Πού είναι αυτοί, γιατί «δεν έρχονται σαν πάντα / να βγάλουνε τους λόγους τους, να πούνε τα δικά τους;», όπως θα έγραφε ο Καβάφης («Περιμένοντας τους Βαρβάρους»). Είναι αλήθεια ότι ως επιστήμονες κατά βάση δεν ενδιαφερόμαστε για το ιδιοκτησιακό καθεστώς ενός λογοτεχνικού αρχείου, όσο σημαντικό κι αν θεωρείται αυτό για λόγους συμβολικούς (όπως στην περίπτωση του Αρχείου Καβάφη) ή ουσιαστικούς (επειδή ένα αρχείο έχει αξιόλογα για την έρευνα και αξιοποιήσιμα προς έκδοση στοιχεία). Επίσης, όμως, είναι αλήθεια ότι τα αντανακλαστικά αρκετών φιλολόγων νεοελληνιστών είναι πολύ αργά στις, όχι και πολύ συχνές, προκλήσεις της δημόσιας σφαίρας και του δημόσιου διαλόγου για ζητήματα που τους αφορούν. Γι’ αυτό αρκετοί και αρκετές, αν και συστηματικοί μελετητές του καβαφικού έργου, επέλεξαν εδώ και έναν χρόνο να απέχουν από τον διάλογο. Έτσι, όμως, όπως εξελίχθηκε το ζήτημα του Αρχείου Καβάφη και στο σημείο που έχει πλέον φτάσει, θεωρώ ότι είναι ζήτημα προσωπικής ευθύνης και συλλογικής τιμής για τη νεοελληνική φιλολογία να αναγνωρίσει ότι ένα μεγάλο μέρος της συγκρότησής της ως επιστήμης στα μεταπολεμικά και τα μεταπολιτευτικά χρόνια θεμελιώθηκε στη βάση της μελέτης του καβαφικού έργου και του καβαφικού αρχείου, με κύριο συντονιστή τον Γ.Π. Σαββίδη. Ιδίως, λοιπόν, όσοι γνωρίζουν συμπληρωματικά πραγματικά στοιχεία (και διαθέτουν τα σχετικά τεκμήρια) για την κατοχή και τη διαχείριση του καβαφικού αρχείου από τον Σαββίδη και για την τύχη αυτού του αρχείου ύστερα από τον θάνατό του, όταν αυτό πέρασε στα χέρια των κληρονόμων του και ιδίως του γιου του Μανόλη Σαββίδη, πρέπει να τα φέρουν στο φως του δημόσιου διαλόγου (το αν το Ίδρυμα Ωνάση θα συνεχίσει να σωπαίνει είναι δική του επιλογή και ευθύνη). Γιατί μόνο έτσι θα ξετυλιχθεί το νήμα του κουβαριού, που φτάνει μέχρι τις μέρες μας, σε μια πραγματική, θλιβερή ιστορία επιθυμίας για υλικό πλούτο και συμβολική εξουσία στον χώρο του πολιτισμού, των γραμμάτων και των τεχνών. Μια ιστορία για την οποία ο Καβάφης, αν ζούσε σήμερα, ίσως θα έγραφε ένα από τα καλύτερα ιστοριογενή ποιήματά του. [1] Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Το αρχείο Καβάφη ως φετίχ εξουσίας;», The Athens Review of Books, τχ. 78, Νοέμβριος 2016, σ. 36-37. [2] Βλ. ARB, «Το Αρχείο Καβάφη και η δημόσια σφαίρα» (κύριο άρθρο), The Athens Review of Books, τχ. 81, Φεβρ. 2017, σ. 8· Θοδωρής Χιώτης, «Απάντηση του Αρχείου Καβάφη», ό.π., σ. 8-9· Χ.Λ. Καράογλου, «Διαψεύδει ο καθηγητής Χ.Λ. Καράογλου» [επιστολή], ό.π., σ. 9 και Ευριπίδης Γαραντούδης, «Το αρχείο Καβάφη ως μοχλός άσκησης εξουσίας», ό.π., σ. 10. [3] Βλ. ARB, «Ο Καβάφης σε Ίδρυμα. Η ποινικοποίηση της έρευνας, η ποίηση ως αξιοθέατο και ο αόρατος “επιστημονικός σύμβουλος” (ας φρόντιζαν)», The Athens Review of Books, τχ. 83, Απρίλιος 2017, σ. 27-28· Νταϊάνα Χάας, «“Για την αρμόζουσα παίδευσι κι αγωγή”: σχόλια με αφορμή μια αλληλογραφία», ό.π., σ. 29-36· Μιχάλης Πιερής, «Οι Cavafistas, το Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση, και η γενεαλογία μιας αθλιότητας», ό.π., σ. 37-41· Ρενάτα Λαβανίνι, «Μερικές σκέψεις για το Aρχείο Καβάφη», ό.π., σ. 42-43· Νάσος Βαγενάς, «Η διπλή κακοτυχία ενός Αρχείου», ό.π., σ. 44-45· Χ.Λ. Καράογλου, «Διάλογος. Κατάχρηση εξουσίας;», ό.π., σ. 46-47 και Ευριπίδης Γαραντούδης, «Δημήτρης Παπανικολάου: Το Αρχείο Καβάφη είμαι Εγώ», ό.π., σ. 48. [4] ARB, τχ. 56, Νοέμβριος 2014. [5] Η μόνη εκ των υποστηρικτών που έχει πανεπιστημιακή ιδιότητα είναι η Ελισάβετ Κυρτσόγλου, καθηγήτρια κοινωνικής ανθρωπολογίας με ειδίκευση στην πολιτική στo Πανεπιστήμιο του Ντάραμ, στην αρχή ήδη του γραπτού της («Αγάπη μου, δες πώς μίκρυναν τον Καβάφη!», Unfollow, 9 Απριλίου 2017) δηλώνει ότι αυτή και ο Παπανικολάου δεν είναι «πραγματικοί επιστήμονες», επειδή διαφοροποιούνται από το «καθηγητηλίκι-μαϊμού», την «παρέα τιτανομέγιστων επιστημόνων και φάρων της πνευματικής ζωής αυτού του τόπου», δηλαδή όσους φιλόλογους νεοελληνιστές έγραψαν τα κείμενα στο τεύχος του Απριλίου της ARB. Μια τέτοια ανενδοίαστη θρασύτητα απέναντι σε πανεπιστημιακούς με το γνωστικό αντικείμενο των οποίων δεν έχει την παραμικρή σχέση, ίσως θα τη μελετούν στο μέλλον οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι ως εκδήλωση ιδεολογικής εμπάθειας σύγχρονων ελλήνων διανοουμένων που μάλλον τους αξίζει η αφιέρωση ενός παραλλαγμένου παλαιότερου διστίχου: Ποιος σας είναι πιο αρεστός; Το καθεστώς ή ο αριστερός; [6] ARB, «Οι Αυθόρμητοι», http://athensreviewofbooks.com/?p=2776, 25 Απριλίου 2017· ARB, «Αρχείο Καβάφη – Ίδρυμα Ωνάση: Βυσσοδομώντας επαίσχυντα», The Athens Review of Books, τχ. 84, Μάιος 2017, σ. 11-13. [7] Βλ. Νίκος Μπακουνάκης, «Αρχείο Καβάφη», Το Βήμα της Κυριακής, 23 Απριλίου 2017· ARB, «Η (καβαφιστί) ουτιδανότης ως άποψη» [σχολιασμός του κειμένου του Μπακουνάκη], http://athensreviewofbooks.com/?p=2788, 25 Απριλίου 2017 και The Athens Review of Books, τχ. 84, Μάιος 2017, σ. 16· Λαμπρινή Κουζέλη, «Το τίμιο ξύλο του Καβάφη», Το Βήμα της Κυριακής, 29-30 Απριλίου 2017· Μιχαήλ Πασχάλης, «Σε τι χρησιμεύει ένα αρχείο;», The Athens Review of Books, τχ. 84, Μάιος 2017, σ. 14· Νάσος Βαγενάς, «Συνοπτικό σχόλιο σε μια διαμάχη», Το Βήμα της Κυριακής, 7 Μαΐου 2017, «Νέες εποχές», σ. 6/26-7/27· Γιώργης Γιατρομανωλάκης, «Οι χήρες του Καβάφη», Το Βήμα της Κυριακής, 7 Μαΐου 2017, «Νέες εποχές», σ. 7/27· Χ.Λ. Καράογλου, «Για το Αρχείο Καβάφη. Μια επιστολή με αφορμή σχετικό άρθρο του Βήματος», Το Βήμα της Κυριακής, 7 Μαΐου 2017. (Αξίζει να σημειώσουμε και το άρθρο του Τάκη Θεοδωρόπουλου, «Οι κληρονόμοι του πολιτισμού», Η Καθημερινή, 15-16 Απριλίου 2017, διαθέσιμο στο https://goo.gl/FbQqa3). [8] Βλ. ARB [=Μανώλης Βασιλάκης], «Το άδειο Κιβώτιο του Αλεξανδρινού. Αι συνέπειαι της παλαιάς (δικαστικής) ιστορίας», The Athens Review of Books, τχ. 85, Ιούνιος 2017, σ. 36-38, καθώς και τα ντοκουμέντα που παραθέτει: την αγωγή της οικογένειας Σαββίδη (σ. 39) και την εκτενή περίληψη των «προτάσεων» προς το δικαστήριο του δικηγόρου Βασίλη Γκουρογιάννη, «Μια συναρπαστική δικογραφία» (σ. 40-42). Σημαντικό είναι και το άρθρο του Ιακώβ Σιμπή «Το Αρχείο Κάφκα μας αφορά!» στο ίδιο τεύχος (σ. 32-35), το οποίο δείχνει με ποιο τρόπο αντιμετώπισε το Ισραήλ την ανάλογη περίπτωση. [9] Βλ. Δημήτρης Δασκαλόπουλος, «Το Αρχείο Καβάφη διχάζει», The Athens Review of Books, τχ. 87, Σεπτέμβριος 2017, σ. 13-14.

Η ποιητική χειρ και η ιδρυματική χήρα του (Αρχείου) Καβάφη

Σύνδεση