Έννοια και χαρακτηριστικά του δικαίου. Μια πρώτη προσέγγιση

Οποιαδήποτε εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου οφείλει λογικά να ξεκινά από το αντικείμενό της, που δεν είναι άλλο από το δίκαιο. Μια σειρά άρθρων του καθηγητή Απόστολου Σ. Γεωργιάδη (Μέρος πρώτο) Το δίκαιο ως άθροισμα δεοντολογικών και επιτακτικών κανόνων. Το δίκαιο ως παράγων ρύθμισης της κοινωνικής συμβίωσης. Υποκείμενα του δικαίου. Προέλευση του δικαίου. Ένας πρώτος ορισμός του δικαίου. Εισαγωγικά Οποιαδήποτε εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου οφείλει λογικά να ξεκινά από το αντικείμενό της, που δεν είναι άλλο από το δίκαιο. Με το δίκαιο, ως αντικείμενο μελέτης της νομικής επιστήμης, ερχόμαστε σε επαφή καθημερινά. Όλοι γνωρίζουμε λ.χ. ότι υπάρχουν νόμοι που απαγορεύουν την κλοπή ή την πρόκληση σωματικής βλάβης· ότι για να αγοράσουμε μια εφημερίδα ή ένα περιοδικό από το περίπτερο πρέπει να καταβάλουμε ορισμένο αντίτιμο· ότι για να πάμε με το λεωφορείο ή το μετρό στη δουλειά μας πρέπει να προμηθευτούμε εισιτήριο· ότι για να μεταβιβάσουμε το σπίτι μας σε κάποιο τρίτο πρόσωπο οφείλουμε να τηρήσουμε ορισμένες νόμιμες διατυπώσεις, όπως η σύνταξη συμβολαιογραφικού εγγράφου και η μεταγραφή του· ότι υποχρεούμαστε, αν θέλουμε να είμαστε νομοταγείς πολίτες, να πληρώνουμε ορισμένους φόρους προς το κράτος· ότι αν κάποιος συγγενής μας πεθάνει χωρίς να αφήσει διαθήκη, ενδέχεται, ανάλογα με την εγγύτητα της συγγενικής σχέσης που μας συνδέει μαζί του, να γίνουμε κληρονόμοι του κ.ο.κ. Το δίκαιο είναι, θα μπορούσαμε να πούμε, «πανταχού παρόν»· διέπει σχεδόν κάθε εκδήλωση της ζωής μας. Το γεγονός αυτό καθιστά μια πρώτη προσέγγιση του δικαίου σχετικά ευχερή. 1. Το δίκαιο ως άθροισμα δεοντολογικών και επιτακτικών κανόνων Από την εμπειρική επαφή, που έχουμε όλοι με το δίκαιο, είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε ότι η λέξη-κλειδί που συνοδεύει τις περισσότερες από τις προτάσεις του είναι το «πρέπει». Το πρώτο βασικό χαρακτηριστικό του δικαίου είναι ότι αυτό αποτελείται από κανόνες συμπεριφοράς. Οι προτάσεις του περιέχουν επιταγές ή απαγορεύσεις και, γενικότερα, υποδείξεις προς μια ορισμένη συμπεριφορά (πράξη ή παράλειψη). Δεν απεικονίζουν μια ορισμένη πραγματική κατάσταση, αλλά μας υποδεικνύουν πώς πρέπει (ή δεν πρέπει) να συμπεριφερθούμε. Τούτο είναι προφανές σε ορισμένους κανόνες, όπου η υπόδειξη ορισμένης συμπεριφοράς διατυπώνεται ρητά. Παράδειγμα: H διάταξη του άρθρου 648 ΑΚ (εφεξής χάριν συντομίας: η ΑΚ 648) ορίζει ότι «με τη σύμβαση εργασίας ο εργαζόμενος έχει υποχρέωση να παρέχει, για ορισμένο ή αόριστο χρόνο, την εργασία του στον εργοδότη και αυτός να καταβάλλει τον συμφωνημένο μισθό». Ισχύει όμως με τον ίδιο τρόπο και όταν στις προτάσεις του δικαίου χρησιμοποιείται η οριστική έγκλιση. Παράδειγμα: H διάταξη του άρθρου 372 ΠΚ (εφεξής: ΠΚ 372), υπό τον παράτιτλο «κλοπή», ορίζει ότι «όποιος αφαιρεί ξένο (ολικά ή εν μέρει) κινητό πράγμα από την κατοχή άλλου με σκοπό να το ιδιοποιηθεί παράνομα, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών». Η διάταξη αυτή δεν αποσκοπεί να μας μεταφέρει μια πραγματικότητα, ότι τάχα απαρεγκλίτως όποιος διαπράττει κλοπή συλλαμβάνεται και φυλακίζεται, αλλά στην ουσία διατυπώνει τον κανόνα ότι κάθε άνθρωπος οφείλει να απέχει από τη διάπραξη κλοπών. Οι κανόνες του δικαίου απευθύνονται, επομένως, στη βούληση του ανθρώπου, αποσκοπώντας να επηρεάσουν τη συμπεριφορά του προς ορισμένη κατεύθυνση. Μέσω των κανόνων του το δίκαιο αποσκοπεί, με άλλες λέξεις, να ρυθμίσει την ανθρώπινη συμπεριφορά. Τούτο επιβεβαιώνεται, εξάλλου, και από την ετυμολογία της λέξης «δίκαιο». Η λέξη δίκαιο στην ελληνική γλώσσα προέρχεται από το ρήμα δείκνυμι, που σημαίνει υποδεικνύω. Αλλά και σε όλες τις σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες η αντίστοιχη λέξη (droit, right, Recht, diritto, derecho κ.λπ.) προέρχεται από τη λατινική directum, που σημαίνει ορθή κατεύθυνση (in directum = κατευθείαν)[1]. Το δίκαιο αποτελείται λοιπόν από κανόνες, οι οποίοι μάλιστα είναι δεοντολογικοί. Τούτο διότι, σε αντίθεση με τους οντολογικούς κανόνες (όπως είναι λ.χ. ο «νόμος» της βαρύτητας) που απαντώνται κατά βάση στις φυσικές επιστήμες, οι κανόνες του δικαίου δεν περιγράφουν μια γενικώς ισχύουσα και αναλλοίωτη πραγματική κατάσταση, αλλά καθορίζουν-υποδεικνύουν πρότυπα συμπεριφοράς. Επιπλέον, αυτά τα πρότυπα συμπεριφοράς είναι υποχρεωτικά: Το δίκαιο δεν μας ρωτά αν επιθυμούμε να συμμορφωθούμε με τις επιταγές και τις απαγορεύσεις του, αλλά μας τις επιβάλλει ανεξάρτητα από τη θέλησή μας. Ο δεοντολογικός χαρακτήρας των κανόνων του δικαίου συνυφαίνεται και με μια άλλη ιδιότητά τους, η οποία μας είναι επίσης οικεία από την καθημερινή μας «τριβή» με το δίκαιο. Συγκεκριμένα, όλοι γνωρίζουμε ότι αν δεν συμμορφωθούμε με μια ορισμένη επιταγή ή απαγόρευση του δικαίου, είναι πολύ πιθανό να μας επιβληθούν κυρώσεις. Ο κοινωνός που παραβιάζει έναν κανόνα δικαίου κινδυνεύει δηλαδή να υποστεί ένα κακό, που συνίσταται σε στέρηση ή βλάβη ενός αγαθού του, συνήθως της ελευθερίας ή της περιουσίας του. Για παράδειγμα, αν κάποιος διαπράξει κλοπή, κινδυνεύει να συλληφθεί και να φυλακιστεί ή/και να του επιβληθεί χρηματική ποινή· αν ο Α χρωστάει στον Β ορισμένο χρηματικό ποσό και αρνείται να του το επιστρέψει, ο Β μπορεί να προσφύγει στα δικαστήρια και να τον εξαναγκάσει προς τούτο κ.λπ. Οι κανόνες του δικαίου είναι επομένως δεοντολογικοί και επιτακτικοί κανόνες που συνοδεύονται από την απειλή κυρώσεων. Οι κυρώσεις αυτές επιβάλλονται, αν χρειαστεί, από τα όργανα του κράτους (αστυνομία, δικαστικές αρχές κ.ο.κ.). 2. Το δίκαιο ως παράγων ρύθμισης της κοινωνικής συμβίωσης Είδαμε παραπάνω ότι το δίκαιο αποσκοπεί να ρυθμίσει την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ανάγκη όμως ρύθμισης της ανθρώπινης συμπεριφοράς ανακύπτει από τη στιγμή που περισσότεροι του ενός άνθρωποι συμβιώνουν σε μια κοινωνία. Ο ερημίτης ή ο στηλίτης μοναχός της ερήμου δεν έχει ανάγκη το δίκαιο. Παραδείγματα: 1) Κατά την Παλαιά Διαθήκη, ο Θεός τότε μόνον έθεσε στους νεόπλαστους απαγορευτικούς κανόνες, όταν δίπλα στον Αδάμ έπλασε την Εύα. 2) Στο μυθιστόρημα του Άγγλου συγγραφέα Ντάνιελ Ντιφόου (1660-1731) Ροβινσώνας Κρούσος, ο Ροβινσώνας τότε μόνο αισθάνθηκε την ανάγκη των κανόνων δικαίου, όταν κοντά του βρέθηκε ο Παρασκευάς. Αντίθετα, η κοινωνική συμβίωση πρέπει να υπαχθεί σε μια ορισμένη ρύθμιση για πολλούς λόγους, οι σπουδαιότεροι από τους οποίους είναι οι ακόλουθοι: Η ρύθμιση της κοινωνικής συμβίωσης είναι εν πρώτοις αναγκαία, προκειμένου να εγκαθιδρυθεί μια στοιχειώδης τάξη και να αποτραπεί το χάος. Τούτο καθίσταται φανερό, αν σκεφθούμε την οδική κυκλοφορία και αναλογιστούμε τι θα συνέβαινε αν δεν υπήρχε ο κανόνας ότι τα οχήματα κινούνται (ανάλογα με τη χώρα που βρισκόμαστε) στη δεξιά ή στην αριστερή πλευρά του δρόμου· ότι οι οδηγοί πρέπει να σταματούν κάθε φορά που ο φωτεινός σηματοδότης ανάβει κόκκινο κ.ο.κ. Ασφαλώς θα ήταν αδύνατο να διεξαχθεί η οδική κυκλοφορία και όχι μόνο αυτό. Πολύ περισσότερο, σημαντικά αγαθά των πολιτών, όπως η υγεία, η σωματική ακεραιότητα και η περιουσία θα διέτρεχαν σοβαρό κίνδυνο. Συστατικό στοιχείο του ανθρώπου είναι η συμβίωσή του με άλλους ομοίους του, αφού εκτός της κοινότητας δεν μπορεί αυτός να επιβιώσει. Η ανθρώπινη συμβίωση χρειάζεται όμως ρύθμιση και τάξη· προϋποθέτει κανόνες. Σε αντίθεση με το ζώο, που ελαύνεται αποκλειστικά από ένστικτα, ο άνθρωπος λόγω της βιολογικής ιδιοσυστασίας του έχει ανάγκη από διατάξεις και θεσμούς για να χαλιναγωγήσει τις ορμές και να ρυθμίσει τις ενέργειές του. Ένα ελάχιστο όριο κανόνων και θεσμών απαντάται σε κάθε κοινωνία –και την πιο πρωτόγονη– παντού και ανέκαθεν. Έπειτα, με τη ρύθμιση της κοινωνικής συμβίωσης διασφαλίζεται σε κάθε άνθρωπο ένας ζωτικός χώρος ελευθερίας, μέσα στον οποίο μπορεί να δραστηριοποιηθεί και να αναπτύξει την προσωπικότητά του. Στον χώρο του ιδιωτικού δικαίου, το βασικό μέσο για την πραγμάτωση αυτής της ελευθερίας είναι η λεγόμενη αρχή της ιδιωτικής αυτονομίας. Η ιδιωτική αυτονομία είναι η αναγνωριζόμενη στους κοινωνούς από το δίκαιο δυνατότητα να ρυθμίζουν με δικές τους πράξεις (= δικαιοπραξίες) τη νομική τους κατάσταση και τις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους. Η αυτόνομη διαμόρφωση των νομικών σχέσεων των κοινωνών γίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις με μονομερείς πράξεις. Το άτομο μπορεί λ.χ. με μονομερή του πράξη, που εκφράζει σχετική βούλησή του (= δήλωση βουλήσεως), να τερματίσει (να καταγγείλει, όπως λέμε) μια σχέση εργασίας ή να συντάξει μια διαθήκη, με την οποία καθορίζει τους κληρονόμους και την τύχη της περιουσίας του μετά τον θάνατό του. Συνήθως όμως οι κοινωνοί του δικαίου αναπτύσσουν την προσωπικότητά τους συνάπτοντας με τους συμπολίτες τους συμβάσεις (πώληση, δάνειο, σύμβαση έργου κ.λπ.), με τις οποίες δημιουργούνται, τροποποιούνται ή μεταβιβάζονται δικαιώματα εκατέρωθεν. Η ιδιωτική αυτονομία μετουσιώνεται, σ’ αυτό το πεδίο, στην αποκαλούμενη ελευθερία των συμβάσεων, που σημαίνει την καταρχήν ελευθερία κάθε ατόμου να αποφασίσει αν θα συνάψει κάποια σύμβαση, με ποιον θα τη συνάψει και ποιο περιεχόμενο θα της προσδώσει. Εξάλλου, σε έναν χώρο όπου συμβιώνουν περισσότεροι άνθρωποι, είναι φυσικό να δημιουργούνται αντιθέσεις. Κάθε άνθρωπος επιδιώκει την πραγμάτωση των συμφερόντων του, και μάλιστα στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Αυτή όμως η επιδίωξη είναι φυσικό να συγκρούεται με αντίστοιχα συμφέροντα των συνανθρώπων του ή/και του κοινωνικού συνόλου γενικότερα. Παραδείγματα: 1) Ο Α επιδιώκει να κτίσει το σπίτι του όσο γίνεται πιο κοντά στη θάλασσα («πάνω στο κύμα»), ώστε να απολαμβάνει όσο το δυνατόν αμεσότερη πρόσβαση σ’ αυτή, ησυχία και απεριόριστη θέα. Οι υπόλοιποι κοινωνοί του δικαίου διεκδικούν όμως εύλογα να έχουν και αυτοί πρόσβαση στην ακτή, για να κάνουν το μπάνιο τους, να ψαρέψουν κ.ο.κ. Συγχρόνως, υπάρχει και η ανάγκη να προστατευτεί το περιβάλλον από την αλόγιστη ανοικοδόμηση, ενώ, ανεξάρτητα από όλα τα παραπάνω, η ανέγερση ενός σπιτιού πάνω στον αιγιαλό είναι δυνατό να δημιουργεί και αμφιβολίες αναφορικά με τη σταθερότητά του. 2) Ο Α έχει ανάγκη να αποβάλει το άγχος της καθημερινότητας βάζοντας στο σπίτι του τη μουσική στη «διαπασών». Οι γείτονές του όμως θέλουν την ησυχία τους. Το δίκαιο, ως παράγων ρύθμισης της κοινωνικής συμβίωσης, αποσκοπεί στην όσο το δυνατόν ομαλότερη διευθέτηση τέτοιων συγκρούσεων, ώστε να μην επικρατεί η αυθαιρεσία ή –ακόμα χειρότερα– η βία και ο νόμος του ισχυροτέρου. Για να το επιτύχει αυτό αυτό, ο νομοθέτης λαμβάνει υπόψη –σταθμίζει, όπως λέμε– όλα τα συγκρουόμενα συμφέροντα και προσπαθεί, κατά το δυνατόν, να τα συμβιβάσει. Για να επιστρέψουμε στα προηγούμενα παραδείγματα: Σύμφωνα με την πολεοδομική νομοθεσία, η ανοικοδόμηση σπιτιών πλησίον της παραλίας επιτρέπεται μόνο εντός ορισμένων ορίων και υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Εξάλλου, το δίκαιο θέτει όρια στην εκπομπή θορύβου που είναι υποχρεωμένοι να ανέχονται οι ιδιοκτήτες των γειτονικών ακινήτων, ορίζοντας «ώρες κοινής ησυχίας» κ.ο.κ. Επιπλέον, σήμερα γνωρίζουμε πολύ καλά ότι οι κίνδυνοι για την ελευθερία των κοινωνών δεν προέρχονται μόνο από τους συμπολίτες τους αλλά και από την κρατική εξουσία. Πράγματι, στην ιστορία της ανθρωπότητας επικράτησαν δυστυχώς όχι σπάνια αυταρχικά καθεστώτα, τα οποία στερούσαν από τους πολίτες ακόμη και τις πιο βασικές τους ελευθερίες. Γι’ αυτό, μια ακόμη αποστολή που καλείται να διεκπεραιώσει το δίκαιο κατά τη ρύθμιση της κοινωνικής συμβίωσης είναι και η διασφάλιση σε κάθε κοινωνό ενός ορισμένου χώρου ελευθερίας, στον οποίο αυτός θα μπορεί να αναπτύσσει τη δραστηριότητά του ελεύθερος από κρατικές επεμβάσεις. Τούτο συντελείται με την κατοχύρωση των θεμελιωδών ελευθεριών του ατόμου (ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας, προσωπική ελευθερία, ατομική ιδιοκτησία, ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης, απόρρητο ιδιωτικής σφαίρας κ.ο.κ.) στο Σύνταγμα, δηλαδή στον υπέρτατο νόμο του κράτους, και στους νόμους που εξειδικεύουν το περιεχόμενο και τα όρια των ελευθεριών αυτών. Περαιτέρω, για την εύρυθμη λειτουργία μιας κοινωνίας απαιτείται να υπάρχει κι αυτό που αποκαλούμε ασφάλεια δικαίου. Οι κοινωνοί πρέπει δηλαδή να είναι σε θέση να γνωρίζουν ακριβώς τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται στον χώρο που ζουν. Έτσι, θα μπορούν να γνωρίζουν μέχρι πού εκτείνεται η ελευθερία τους και συγχρόνως θα είναι σε θέση να προβλέψουν, τουλάχιστον σε κάποιον βαθμό, και τη συμπεριφορά των συγκοινωνών τους, ώστε να μπορέσουν να αλληλεπιδράσουν με αυτούς. Τούτο μπορεί όμως να επιτευχθεί μόνο με τη θέσπιση κάποιων κανόνων, οι οποίοι λίγο-πολύ είναι γνωστοί σε όλους και προς τους οποίους τα περισσότερα μέλη της κοινωνίας προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους. Αυτή είναι μια ακόμη αποστολή που επιτελεί το δίκαιο σε μια οργανωμένη κοινωνία. Η ασφάλεια δικαίου πραγματώνεται σε μια έννομη τάξη με πολλούς τρόπους. Μερικοί από αυτούς είναι: α) Η όσο το δυνατόν σαφέστερη διατύπωση των κανόνων του δικαίου, ώστε αυτοί να γίνονται εύκολα αντιληπτοί από τους κοινωνούς. β) Η γενικότητα των θεσπιζόμενων κανόνων δικαίου, ώστε αυτοί να βρίσκουν εφαρμογή κάθε φορά που συντρέχουν οι προϋποθέσεις τους. γ) Η κατά το δυνατόν σταθερότητα των κανόνων δικαίου· τούτο διότι, όταν οι νόμοι μεταβάλλονται συνεχώς, καθίσταται δυσκολότερο για τους κοινωνούς να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά τους σ’ αυτούς· ανάλογα ισχύουν και ως προς την εφαρμογή των κανόνων του δικαίου από τη διοίκηση και τα δικαστήρια: Όσο πιο σταθερές είναι οι λύσεις που ακολουθούνται κατά την εφαρμογή του δικαίου, τόσο αποφεύγεται ο αιφνιδιασμός των πολιτών. δ) Η καταρχήν απαγόρευση αναδρομικής ισχύος των κανόνων του δικαίου – τουλάχιστον αυτών που επιβάλλουν στους πολίτες υποχρεώσεις ή επιβαρύνσεις· τούτο διότι, για να μπορεί ένας κοινωνός να συμμορφωθεί προς έναν κανόνα δικαίου, είναι εμφανές ότι ο κανόνας αυτός πρέπει να υφίσταται κατά τον χρόνο διενέργειας της αντίστοιχης πράξης. ε) Ποικίλες ειδικότερες ρυθμίσεις, που διευκολύνουν τις συναλλαγές και προστατεύουν τους συναλλασσόμενους από απρόβλεπτα περιστατικά. Παραδείγματα (από τον χώρο του Αστικού Δικαίου): 1) Η κατοχή ενός κινητού πράγματος προκαλεί εύλογα την εντύπωση ότι αυτός που το κατέχει είναι κύριος του πράγματος. Γι’ αυτό οι ΑΚ 1036 επ. προστατεύουν υπό ορισμένες προϋποθέσεις το πρόσωπο που αποκτά κινητό πράγμα από μη κύριο καλόπιστα, δηλαδή μη γνωρίζοντας ότι αυτός που κατείχε το πράγμα δεν ήταν στην πραγματικότητα κύριός του. 2) Η ΑΚ 132 καθιερώνει το δικαίωμα ενός προσώπου να ζητήσει αποζημίωση, αν συναλλάχθηκε με ένα άλλο πρόσωπο που δεν είχε συνείδηση των πράξεών του. Η διάταξη εξυπηρετεί την ασφάλεια των συναλλαγών, διότι διαφορετικά οι συναλλασσόμενοι θα κινδύνευαν να υποστούν ζημίες από παράγοντες (στη συγκεκριμένη περίπτωση την πνευματική κατάσταση του άλλου προσώπου) που δεν μπορούσαν να προβλέψουν και που καθιστούν άκυρες τις συναλλαγές τους. 3) Η ΑΚ 914 υποχρεώνει σε αποζημίωση μόνον τον παρανόμως ζημιώσαντα που ενήργησε υπαιτίως, δηλαδή μπορούσε να διακρίνει τις ζημιογόνες συνέπειες των πράξεών του και να τις αποφύγει. Αν η εν λόγω διάταξη δεν έθετε ως προϋπόθεση το στοιχείο της υπαιτιότητας, οι κοινωνοί του δικαίου θα αντιμετώπιζαν τον κίνδυνο να υποστούν τις δυσμενείς συνέπειές της (υποχρέωση προς αποζημίωση) χωρίς να είχαν τη δυνατότητα να τις προβλέψουν και να ενεργήσουν αναλόγως. Τέλος, η κοινή πείρα έχει αποδείξει ότι οι άνθρωποι σε μια κοινωνία μπορούν να αναπτύξουν πληρέστερα την προσωπικότητά τους ενώνοντας τις δυνάμεις τους, όταν δηλαδή συνεργάζονται για την επίτευξη ενός κοινού στόχου. Μιας μορφής σύμπραξη εμπεριέχει βεβαίως ήδη η σύναψη οποιασδήποτε σύμβασης. Όμως, η συνεργασία αυτή εμφανίζεται σε εντονότερο βαθμό, όταν λ.χ. περισσότεροι άνθρωποι ιδρύουν, με τις διαδικασίες και τα αποτελέσματα που προβλέπει το δίκαιο, μια εταιρεία (ομόρρυθμη, εταιρεία περιορισμένης ευθύνης, ανώνυμη κ.ο.κ.) ή όταν περισσότερες εταιρείες συμπράττουν με τη μορφή κοινοπραξίας για να φέρουν εις πέρας ένα μεγάλο δημόσιο έργο. Και αυτές οι δυνατότητες σύμπραξης και συνεργασίας αποτελούν μέρος της ρύθμισης της κοινωνικής συμβίωσης, που πραγματοποιείται από το δίκαιο. Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι το δίκαιο, μέσω της ρύθμισης των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων σε μια κοινωνία, αποτρέπει το χάος και την αναρχία· θέτει τις βάσεις για την απρόσκοπτη ανάπτυξη της προσωπικότητας των κοινωνών· διασφαλίζει σε κάθε κοινωνό ορισμένο χώρο ελευθερίας, τόσο έναντι των υπόλοιπων κοινωνών όσο και έναντι της κρατικής εξουσίας· φροντίζει για την όσο το δυνατόν ομαλότερη διευθέτηση των κοινωνικών αντιθέσεων· παράγει ένα περιβάλλον σταθερότητας, μέσα στο οποίο οι κοινωνοί μπορούν να δραστηριοποιηθούν γνωρίζοντας τους κανόνες που διέπουν τη συμπεριφορά τους· και δημιουργεί το βασικό πλαίσιο για την προαγωγή της συνεργασίας των συγκοινωνών. 3. Τα υποκείμενα του δικαίου Από την παραπάνω παραδοχή μας, ότι ο σκοπός του δικαίου είναι η ρύθμιση της κοινωνικής συμβίωσης των ανθρώπων, συνάγεται: α) Ότι το δίκαιο δεν αφορά στην άψυχη ύλη· λέμε ότι η θάλασσα είναι γαλήνια ή τρικυμισμένη· ποτέ όμως ότι είναι δίκαιη ή άδικη. β) Ότι το δίκαιο δεν αφορά στην έμψυχη άλογη ύλη· λέμε ότι η αλεπού είναι πονηρή, ο σκύλος πιστός, ο τίγρης αιμοδιψής· ποτέ όμως ότι τα ζώα αυτά είναι δίκαια ή άδικα. γ) Ότι το δίκαιο αφορά μεν στην έμψυχη έλλογη ύλη, δηλαδή στον άνθρωπο, αλλά μόνο για τις σχέσεις του προς τους άλλους ανθρώπους· θα ήταν παραδοξολογία να χαρακτηριστεί ο στηλίτης μοναχός της ερήμου ως δίκαιος. Θα μπορούσαμε να πούμε γι’ αυτόν ότι είναι πρότυπο πιστού ή εγκρατούς ανθρώπου· όχι όμως δίκαιος. Δίκαιος ή άδικος είναι μόνο ο άνθρωπος που ζει στην κοινωνία. Επομένως, υποκείμενο των κανόνων του δικαίου είναι ο άνθρωπος. Μάλιστα, οι επιταγές και οι απαγορεύσεις του δικαίου απευθύνονται σε κάθε άνθρωπο που ζει μέσα στην κοινωνία, όπου παράγονται αυτοί οι κανόνες· εκτός αν ο ίδιος ο κανόνας του δικαίου περιορίζει το πεδίο εφαρμογής του (θέτοντας λ.χ. μια απαγόρευση που αφορά μόνο τα πρόσωπα που ασκούν ορισμένο επάγγελμα). 4. Η προέλευση του δικαίου Για τους αρχαίους λαούς το δίκαιο δεν ήταν έργο ανθρώπινο, αλλά είχε θεϊκή προέλευση. Ίσως το πιο γνωστό παράδειγμα είναι οι «Δέκα Εντολές», τις οποίες ο Μωυσής δεν τις δημιούργησε ο ίδιος, αλλά τις παρέλαβε στο όρος Σινά από το «στόμα» του Θεού. Οι «μυθικές» αυτές αντιλήψεις για το δίκαιο καλλιεργούνταν πρωτίστως, προκειμένου οι «εξουσιαζόμενοι» να δέχονται αναντίρρητα τους θεσπιζόμενους νόμους. Ακόμη και στην εποχή που είχαν αρχίσει ήδη να θεσπίζονται γραπτοί κανόνες δικαίου, αρκετοί νομοθέτες επικαλούνταν το «θεόπνευστο» του έργου τους, προκειμένου να πείσουν για την ορθότητά του. Για παράδειγμα, ο Πλούταρχος αφηγείται πώς ο Λυκούργος, πριν επιβάλει τη νομοθεσία του στους Σπαρτιάτες, ταξίδεψε στους Δελφούς όπου η Πυθία τον αποκάλεσε «περισσότερο Θεό παρά άνθρωπο» και του αποκάλυψε πως ο Θεός συμφώνησε να του δώσει νόμους, οι οποίοι θα καθιστούσαν τη νομοθεσία του ανώτερη όλων (Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος, 5). Στην ουσία όμως, οι άνθρωποι εκείνης της εποχής ήταν ευάλωτοι σε τέτοιες αντιλήψεις, επειδή γι’ αυτούς το δίκαιο ήταν κάτι «άπιαστο» και δύσκολο να προσεγγισθεί, όπως ακριβώς και το Θείο. Η σύγχρονη αντίληψη για το δίκαιο είναι, ευλόγως, απαλλαγμένη από τέτοιες δοξασίες. Για τον σύγχρονο πολίτη είναι, πράγματι, σαφές ότι οι νόμοι θεσπίζονται από το κράτος· και μάλιστα με συγκεκριμένη διαδικασία, που προβλέπεται στο Σύνταγμα. 5. Ένας πρώτος ορισμός του δικαίου Παρά τη φαινομενικά σαφή εικόνα που προσφέρει η εξέταση της βασικής αποστολής του δικαίου, ο ορισμός της έννοιάς του εμφανίζει σοβαρές δυσκολίες. Πράγματι, ενώ όλοι είμαστε σε θέση να ονομάσουμε, αν μας ζητηθεί, έστω σε πρωτόλεια μορφή, ορισμένους κανόνες δικαίου (λ.χ. «όποιος προκαλεί ζημία σε άλλον οφείλει να τον αποζημιώσει»· «η φθορά ξένης ιδιοκτησίας απαγορεύεται»), δυσκολευόμαστε σημαντικά να προσδιορίσουμε ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που ενυπάρχουν σε κάθε κανόνα δικαίου και μας επιτρέπουν να τον αναγνωρίσουμε ως τέτοιον. Όμως, ένας ορισμός που περιορίζεται στην απλή υπόδειξη ορισμένων ισχυόντων κανόνων δικαίου είναι ανεπαρκής, γιατί δεν μας λέει τίποτε για την ουσία του δικαίου. Το εντυπωσιακό είναι, μάλιστα, ότι αυτή η αμηχανία επεκτείνεται και στο πεδίο της νομικής επιστήμης. «Ακόμη αναζητούν οι νομικοί έναν ορισμό της δικής τους έννοιας του δικαίου», έλεγε ο γερμανός φιλόσοφος Καντ (Immanuel Kant) στο τέλος του 18ου αιώνα, και η διαπίστωση αυτή εξακολουθεί να ισχύει και σήμερα. Ωστόσο, ορισμένα βασικά γνωρίσματα των κανόνων δικαίου γίνονται γενικότερα αποδεκτά: Είναι εκείνα που μπορέσαμε να συναγάγουμε κι εμείς από την πρώτη προσέγγιση της έννοιας του δικαίου, την οποία επιχειρήσαμε στην παράγραφο αυτή. Συγκεκριμένα, οι κανόνες του δικαίου ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, συνεπώς όχι τα ενδιάθετα φρονήματά τους· τίθενται από την κρατική εξουσία· δεν έχουν ατομικά ορισμένους αποδέκτες· και η τήρησή τους είναι υποχρεωτική, που σημαίνει ότι, αν χρειαστεί, πραγματώνεται με την επιβολή κυρώσεων από τα κρατικά όργανα. Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά, που θα εξεταστούν αναλυτικά στην επόμενη παράγραφο, μπορεί να διατυπωθεί ο εξής ορισμός του δικαίου: Δίκαιο είναι το σύνολο των γενικών και αφηρημένων κανόνων, οι οποίοι ρυθμίζουν ετερόνομα και επιτακτικά την εξωτερική συμπεριφορά των μελών μιας κοινωνίας που είναι οργανωμένη σε κράτος. Βέβαια, ο ορισμός αυτός αποδίδει μόνο κατά προσέγγιση την έννοια του δικαίου, γιατί ο ακριβής προσδιορισμός της δεν είναι τόσο ευχερής. Όπως η έννοια του «αριθμού» στα Μαθηματικά, η έννοια του «κυττάρου» στη Βιολογία, η έννοια του «ατόμου» στη Φυσική, έτσι και η έννοια του «δικαίου» στη Νομική αποτελεί τον άξονα γύρω από τον οποίο στρέφεται ολόκληρη η επιστημονική προσπάθεια για τη σύλληψη της ουσίας και της δικαιολογίας ισχύος του δικαίου. Με την προσπάθεια αυτή καταγίνονται επί αιώνες η φιλοσοφία και η γενική θεωρία του δικαίου, χωρίς ωστόσο να μπορούμε ακόμη να πούμε ότι κατέληξαν σε συμπεράσματα καθολικώς αποδεκτά. Από την άλλη μεριά όμως, η αγωνιώδης αυτή αναζήτηση από τον άνθρωπο των αξιών που κυριαρχούν στη διαμόρφωση του δικαίου και των λόγων που δικαιολογούν την ισχύ του είναι αυτό που χαρακτηρίζει τη Νομική ως επιστήμη και δεν την καθιστά απλώς τέχνη, τεχνική ή δεξιότητα. Ενίοτε, πάντως, χρησιμοποιούμε τον όρο «δίκαιο» και με μια στενότερη έννοια. Ειδικότερα, το «δίκαιο» μπορεί επίσης να υποδηλώνει και ένα επιμέρους σύνολο κανόνων δικαίου, οι οποίοι συνδέονται με ένα ορισμένο κοινό στοιχείο (που μπορεί να είναι το αντικείμενο της ρύθμισης, ο τόπος ή ο χρόνος ισχύος της κ.λπ.). Ομιλούμε λ.χ. για το «ελληνικό δίκαιο» εννοώντας τους κανόνες του δικαίου που ισχύουν στην ελληνική επικράτεια· όμοια, όταν αναφερόμαστε στο «εμπράγματο δίκαιο», επιθυμούμε να αποχωρίσουμε από το σύνολο των κανόνων του ελληνικού δικαίου αυτούς που διέπουν τις σχέσεις του ανθρώπου με τα πράγματα, κινητά ή ακίνητα. ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γεωργιάδης, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, 42012· Δωρής, Εισαγωγή στο Αστικό Δίκαιο, τεύχος Α΄, 1991· Μάνεσης, Κριτικές σκέψεις για την έννοια και τη σημασία του δικαίου, Αφιέρωμα στον Κ. Τσάτσο, 1980, σ. 365· Λαδάς, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, 2007-2009· Μιχελάκης, Εισαγωγή εις το Δίκαιον και εις την επιστήμην του Δικαίου, 1968· Μπέης, Το πρόβλημα του δικαίου και των ηθικών αξιών, 1997· Ν. Πανταζόπουλος, Εισαγωγή εις την επιστήμην του δικαίου, 1976· Παπαντωνίου, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, 31983· Σημαντήρας, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, 41988· Π. Σούρλας, Justi atque injusti scientia ‒ Μια εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου, 1995· Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου, Γενική Εισαγωγή, 22016. [1] Σύμφωνα όμως με άλλη άποψη, το «δίκαιο» παράγεται από το δαίομαι (δαίω) και δατέομαι: μοιράζω, μερίζω, διανέμω. Πβ. και διαιτάω, από το οποίο διαιτητής, διαιτησία και δαίμων. Ο Αριστοτέλης λέγει ότι η λέξη «δικαιοσύνη» παράγεται από μια ρίζα που σημαίνει «ίση διαίρεση (κατανομή) λαφύρων και τιμών στους πολίτες» (Ηθικά Νικομάχεια, Ε, 4, 7 και 8· Πολιτεία, 1283 α – 1284).

Έννοια και χαρακτηριστικά του δικαίου. Μια πρώτη προσέγγιση

Σύνδεση