Οι πρώτες δύο σελίδες της «Πάπισσας Ιωάννας»: ένας αδιόρατος κέντρωνας

Η συμπίληση κεντρώνων, δηλαδή συρραμμάτων εδαφίων από έργα διαφόρων συγγραφέων, ήταν προσφιλής πρακτική του Ροΐδη[1]. Ειδικά όμως η Πάπισσα Ιωάννα βρίθει από υποσημειώσεις, παραπομπές και αδήλωτα παραθέματα[2], αφού η ροΐδεια γραφή είναι συρραφή, συμπίλημα και συναρμολόγηση, συχνά μια σχεδόν αυτολεξεί ενσωμάτωση αποσπασμάτων από ετερόκλητα κείμενα στα αφηγηματικά συμφραζόμενα του κειμένου[3]. Είναι λοιπόν δικαιολογημένος, αν και υπερβολικός, ο σύγχρονος του Ροΐδη Δημήτριος Τζαννετάκης όταν αποκαλεί την Πάπισσα Ιωάννα[4] (Π.Ι.) κέντρωνα: «Ποία δε υπό πάσαν έποψιν η αξία του κέντρωνος εκείνου, ον προβάλλει ως τον μόνον φιλολογικόν του τίτλον;»[5]. Την χαρακτηρίζει ως «ακάθαρτον έλος, εν ω πολλούς αλιεύει τις μαργαρίτας του Βύρωνος, του Κάστη και άλλων ποιητών και λογογράφων, και παντοειδής αποθήκη»[6]. Ο Τζαννετάκης περιγράφει μάλιστα τις παραθεματικές πρακτικές του Ροΐδη στην Π.Ι. ως ακολούθως: Αληθώς, εάν είχε τις καιρόν και υπομονήν να εξελέγξη ακριβώς αυτήν και ο,τιδήποτε άλλο έγραψε, ήθελεν ευρεί ότι πάσα σχεδόν εν αυτοίς φράσις και εικών ανευρίσκεται παρά ξένοις ποιηταίς και μυθιστοριογράφοις ομοία ή η αυτή, εναποταμιευθείσα κατά τινα γνωστήν μέθοδον υπό του Ροΐδου και ακολούθως χρησιμοποιηθείσα κατά την ανάγκην και την ευκαιρίαν. Δικαίως δε ούτος εχλεύασεν εν τη Παπίσση Ιωάννα τους προ αυτού λογοκλόπους ως αρχαρίους περί την τέχνην της λογοκλοπείας και περιοριζομένους «να μετασχηματίσωσι προς χρήσιν των τας ξένας ιδέας.»[7]. Τις δύναται τωόντι ν’ αρνηθή ότι ήνοιξε νέας και ευρείας οδούς εν τη τέχνη εκείνη, ότι την ηπλοποίησε, εφευρών την κατά λέξιν μετάφρασιν; Διά την ανακάλυψιν αυτήν θα ευλογώσι βεβαίως το όνομά του οι μέλλοντες λογοκλόποι των αιώνων, και θα τον αναγνωρίζωσιν ευλαβώς ως πατριάρχην, και δι’ αυτήν δικαίως πρέπει να δοθή αυτώ το γέρας της λογοκλοπικής πρωτοτυπίας ή της λογοκλόπου πρωτοτυπίας, της τέχνης δηλ. του επαγγέλλεσθαι πρωτοτυπίαν δι’ αυτής της λογοκλοπείας[8]. Τόσο ο Τζαννετάκης[9], όσο και ο Χ. Μελετόπουλος[10] νωρίτερα, θεμελιώνουν τις κατηγορίες τους περί λογοκλοπής μέσω ενός καταλόγου αδηλώτων παραθεμάτων από τον Don Juan του Λόρδου Βύρωνα. Μάλιστα ο Μελετόπουλος δείχνει ότι ακόμα και η αρχή της Π.Ι. περιλαμβάνει εδάφια του Βύρωνα. Στην πραγματικότητα όμως τα ερανίσματα στην αρχή της Π.Ι. είναι πολύ πιο εκτεταμένα απ’ όσο φαντάζεται ο Μελετόπουλος. Κι αυτό διότι για τον Ροΐδη το σημαντικό είναι η έξυπνη και πρωτότυπη αναδιάταξη των από άλλους ήδη λεχθέντων[11]. Ο Ροΐδης είναι πάνω απ’ όλα ένας συγγραφέας-αναγνώστης που γράφει διαβάζοντας και δεν διστάζει να δανειστεί και να ενσωματώσει ξένα κείμενα στο δικό του, συμφύροντας εδάφια, παραποιώντας παραθέματα και αλλοιώνοντας το νόημα[12]. Θα δείξουμε εδώ ότι οι πρώτες δύο σελίδες της Π.Ι. απαρτίζονται σχεδόν εξ ολοκλήρου από αδήλωτα ερανίσματα ή άδηλες ετεροαναφορές. Αποτελούν έτσι ουσιαστικά έναν αδιόρατο κέντρωνα. Η απαρίθμηση των κρυφά εντοιχισμένων ερανισμάτων θα αναδείξει ταυτόχρονα και τον τρόπο κατασκευής της αρχής της Π.Ι. Το κείμενο της Π.Ι. αρχίζει με την επιγραφή: ένα παράθεμα παρμένο αυτολεξεί από την 11η επαρχιακή επιστολή του Πασκάλ. Κατόπιν ακολουθούν τα παρακάτω: − Aπό του μέσου άρχονται συνήθως οι επικοί ποιηταί. Ο Ροΐδης μεταφράζει τον στίχο «Most epic poets plunge in medias res» από τον Don Juan του Λόρδου Βύρωνα (Άσμα I, στροφή 6). − ταυτό ποιούσι και οι μυθιστοριογράφοι, όσοι τας δεκατόμους τύχας των Πόρθων και Αραμίδων παραγγέλλουσιν υπομισθίω εφημερίδι να ονομάση εποποιίας (πρώτη έκδοση της Π.Ι., 1866). Το αυτό πράττουσι και οι μυθιστοριογράφοι, όσοι υπέρ των δεκατόμων εαυτών διηγήσεων διεκδικούσι τον τίτλον πεζής εποποιΐας (τέταρτη έκδοση της Π.Ι., 1882). Ο Ροΐδης αναφέρεται εδώ στη φράση «grand enthousiaste de cette suite de romans historiques que je publiais à cette époque, et particulièrement de cette épopée chevaleresque ayant pour titre les Trois Mousquetaires» του Αλεξάνδρου Δουμά πατρός (δηλαδή «μέγας θαυμαστής εκείνης της σειράς ιστορικών μυθιστορημάτων που δημοσίευα εκείνον τον καιρό, και ιδίως εκείνης της ιπποτικής εποποιίας που έφερε τον τίτλο Οι Τρεις Σωματοφύλακες»). Αυτή η φράση απαντά στην 36η ιστορία στο βιβλίο του Δουμά Histoire de mes bêtes (εκδόσεις Michel Lévy, Paris 1867, σ. 227), όμως οι ιστορίες του βιβλίου αυτού είχαν εκδοθεί προηγουμένως σε προσωπικά περιοδικά του Δουμά. Οι πρώτες 28 ιστορίες είχαν δημοσιευθεί το 1855 στο περιοδικό Le Mousquetaire που εξέδιδε ο Δουμάς, ενώ οι επόμενες 15 δημοσιεύθηκαν το 1864 στο περιοδικό Les Nouvelles του Δουμά. Στο τελευταίο αυτό προσωπικό περιοδικό του Δουμά, σε μια «υπομίσθια εφημερίδα» δηλαδή, πρέπει να είχε δει τη συγκεκριμένη φράση ο Ροΐδης. Όλες αυτές οι ιστορίες επαναδημοσιεύθηκαν σ’ έναν τόμο το 1867. Δεκάτομο ήταν το έργο του Δουμά Μετά είκοσι έτη (1845). − αριστοτελική αδεία [όρα Σατωβρ. Προλεγ. Μαρτύρ. σ. 3]. Ο Ροΐδης παραπέμπει στο κείμενο του Σατωβριάνδου Les Martyrs (Préface): «Aristote, dont les jugements sont des lois, dit positivement que l’épopée peut être écrite en prose ou en vers, H δε εποποιΐα μόνον τοις λόγοις ψιλοίς, ή τοις μέτροις». (Δηλαδή ο Αριστοτέλης, του οποίου οι κρίσεις είναι νόμος, λέει αποφαντικά πως η εποποιία μπορεί να γραφτεί σε πεζό λόγο ή σε στίχο). Στην πραγματικότητα, αυτή η παραπομπή είναι παραπλανητική, αφού ο Ροΐδης παραφράζει τον όρο «αριστοτελική αδεία» από τη στροφή 120 του πρώτου Άσματος του Don Juan του Λόρδου Βύρωνα[13]: «Here my chaste Muse a liberty must take... This liberty is a poetic licence, Which some irregularity may make In the design, and as I have a high sense Of Aristotle and the rules, it is fit To beg his pardon when I err a bit». − έπειτα ο ήρως, όταν εύρη ευκαιρίαν, εντός σπηλαίου ή ανακτόρου, επί ευώδους χλόης ή μαλακής κλίνης διηγείται τα προηγούμενα τη ερωμένη. Ο Ροΐδης μεταφράζει τους στίχους «And then your hero tells whenever you please / What went before by way of episode, / While seated after dinner at his ease / Beside his mistress in some soft abode, / Palace or garden, paradise or cavern, / Which serves the happy couple for a tavern» από τον Don Juan του Λόρδου Βύρωνα (Άσμα I, στροφή 6). − επεί ευνής και φιλότητος εξ έρον έντο. Ο Ροΐδης διασταυρώνει τον στίχο της Ιλιάδας Ξ 206-207, «αλλήλων απέχονται ευνής και φιλότητος», με τον στίχο της Ιλιάδας Α 469, «αυτάρ επεί πόσιος και εδητύος εξ έρον έντο». − Ούτω θέλει ο Λατίνος Οράτιος εν τη Ποιητική (παραλείπεται στην τέταρτη έκδοση της Π.Ι. το 1882). Ο Ροΐδης μεταφράζει τον στίχο «Horace makes this the heroic turnpike road» από τον Don Juan του Λόρδου Βύρωνα (Άσμα I, στροφή 6). − Τούτο συνιστώσι και οι βιβλιοπώλαι, οσάκις παραγγέλλουσι βιβλίον, ορίζοντες εις τον συγγραφέα το μήκος, το πλάτος και την ύλην αυτού ως του ενδύματος εις τον ράπτην (παραλείπεται στην τέταρτη έκδοση της Π.Ι. το 1882). Ο Ροΐδης ίσως συμφύρει δύο εδάφια από τα Άπαντα του Βολταίρου, τα οποία υπάρχουν στη βιβλιοθήκη του Ροΐδη στην Ακαδημία Αθηνών σε έκδοση του 1843 από τον Firmin Didot. Το ένα εδάφιο, από τα Commentaires sur Corneille (Remarques sur Oedipe), αναφέρει ότι «il semble que Fouquet ait commandé à Corneille une tragédie pour lui être rendue dans deux mois, comme on commande un habit à un tailleur» (δηλαδή «φαίνεται ότι ο Φουκέ παράγγειλε στον Κορνέιγ μια τραγωδία παραδοτέα εντός δύο μηνών, όπως παραγγέλλει κανείς ένα ένδυμα στον ράφτη»). Το άλλο εδάφιο, από το λήμμα Charlatan του Dictionnaire philosophique του Βολταίρου, αναφέρει ότι «Un autre marchand libraire commande des romans, ou de traductions de romans. Si vous n’ avez pas d’ imagination, dit-il à son ouvrier, vous prendrez quelques aventures dans Cyrus, dans Gusman d’ Alfarache, dans les Mémoires secrets d’ un homme de qualité, ou d’ une femme de qualité; et du total vous ferez un volume de quatre cents pages à vingt sous la feuille» (δηλαδή «ένας άλλος βιβλιοπώλης παραγγέλλει μυθιστορήματα, ή μεταφράσεις μυθιστορημάτων. Αν σου λείπει η φαντασία, λέει στον μισθωμένο παραγγελιοδόχο, θα πάρεις κάποιες περιπέτειες από τον Κύρο, από τον Γκουζμάν ντ’ Αλφαράς, από τα Μυστικά απομνημονεύματα ενός διακεκριμένου ανδρός ή μιας διακεκριμένης γυναίκας και με αυτές θα φτιάξεις έναν τόμο τετρακοσίων σελίδων προς είκοσι λεπτά το φύλλο»). Το δεύτερο αυτό εδάφιο ίσως τράβηξε την προσοχή του Ροΐδη ακριβώς επειδή αναφέρεται σ’ έναν συμπιλητή κειμένων. − Τοιαύτη τέλος είναι η κοινή μέθοδος· αλλ’ εγώ προτιμώ ν’ αρχίσω από την αρχήν. Ο Ροΐδης μεταφράζει τον στίχο «That is the usual method, but not mine; My way is to begin with the beginning» από τον Don Juan του Λόρδου Βύρωνα (Άσμα I, στροφή 7). − ο δε αγαπών την κλασικήν αταξίαν δύναται ν’ αναγνώση πρώτον τας τελευταίας του βιβλίου μου σελίδας και έπειτα τας πρώτας. Αυτό το χωρίο θυμίζει τις τελευταίες τρεις προτάσεις μιας παραγράφου της 66ης επιστολής από τις Περσικές Επιστολές του Μοντεσκιέ, που υπάρχουν στη βιβλιοθήκη του Ροΐδη στην Ακαδημία Αθηνών σε γαλλική έκδοση του 1863 από τον Firmin Didot: De tous les auteurs il n’y en a point que je méprise plus que les compilateurs, qui vont de tous côtés chercher des lambeaux des ouvrages des autres, qu’ ils plaquent dans les leurs comme des pièces de gazon dans un parterre. Ils ne sont point au-dessus de ces ouvriers d’imprimerie qui rangent des caractères, qui, combinés ensemble, font un livre où ils n’ont fourni que la main. Je voudrois qu’on respectât les livres originaux; et il me semble que c’est une espèce de profanation de tirer les pièces qui les composent du sanctuaire où elles sont pour les exposer à un mépris qu’elles ne méritent point. Quand un homme n’a rien à dire de nouveau, que ne se tait-il? Qu’a-t-on affaire de ces doubles emplois? Mais je veux donner un nouvel ordre. — Vous êtes un habile homme! Vous venez dans ma bibliothèque, et vous mettez en bas les livres qui sont en haut, et en haut ceux qui sont en bas: c’est un beau chef-d’œuvre! (Απ’ όλους τους συγγραφείς, δεν υπάρχει κανείς τον οποίον να περιφρονώ τόσο όσο περιφρονώ τους συμπιλητές, οι οποίοι γυρεύουν απ’ οπουδήποτε λωρίδες αλλοτρίων συγγραμμάτων για να τις συναρμόσουν στα δικά τους, σαν τεμάχια χλόης σε μια πρασιά. Δεν είναι καθόλου ανώτεροι από τους τυπογράφους που αραδιάζουν τυπογραφικά στοιχεία που συνδυαζόμενα σχηματίζουν ένα βιβλίο για το οποίο δεν βάλανε τίποτα πέρα από το χέρι τους. Ήθελα να σέβονται τα πρωτότυπα βιβλία· και μου φαίνεται ότι είναι ένα είδος βεβήλωσης ν’ αποσπά κανείς τα συνιστώντα εδάφια από το άσυλο όπου βρίσκονται για να τα εκθέσει σε μια περιφρόνηση την οποία ουδόλως αξίζουν. Αν ένας άνθρωπος δεν έχει τίποτε νέο να πει, γιατί δεν σιωπά; Τι προσφέρει αυτή η διπλή χρήση; Αλλά θέλω να δώσω μια νέα τάξη. Σεις είσθε άνθρωπος επιδέξιος! Έρχεσθε στην βιβλιοθήκη μου και θέτετε κάτω όσα βιβλία είναι επάνω, κι επάνω όσα είναι κάτω. Ιδού ένα ωραίο αριστούργημα!) Ένα τέτοιο εδάφιο ενδέχεται να τράβηξε την προσοχή του Ροΐδη, τον οποίο απασχόλησε επανειλημμένα το ζήτημα της πρωτοτυπίας μέσω της κομψής αναδιάταξης των ήδη ρηθέντων. Έγραψε μάλιστα ότι: πας ο εν Ευρώπη ορεγόμενος να λαλήση δημοσία πρέπει προηγουμένως ν’ αποτείνη εις εαυτόν τας εξής δύο ερωτήσεις: “Έχω τι νέον να είπω; Εν ελλείψει τοιούτου, δύναμαι να επαναλάβω τα ήδη ρηθέντα άλλως πως ή όπως μυριάκις ήδη ερρήθησαν πεζώς τε και εμμέτρως;” Ο δε μη δυνάμενος ν’ απαντήση καταφατικώς εις ουδετέραν των ερωτήσεων τούτων μένει άφωνος ως ιχθύς[14]. Αναγνωρίζοντας ότι «εύκολον είναι τη βοηθεία της μνήμης καί τινων βιβλίων να συρράψη τις κομβολόγιον λογοκλοπιών και κοινών τόπων»[15], τονίζει ότι οι ρήτορες, αν και «δεν υποχρεούνται τη αληθεία να είπωσί τι νέον, οφείλουσιν εξ άπαντος να μεταχειρίζωνται τον λόγον μετ’ εξόχου τινός πρωτοτυπίας και τέχνης», αφού το κοινό «ζητεί παρά τούτων να θαμβωθή διά πυροτεχνίας τινός εικόνων, χρωμάτων και σπινθήρων»[16]. − την απέριττον και φιλαλήθη διήγησίν μου. Ο Ροΐδης άντλησε εδώ από τον Πατριάρχη Φώτιο (Μυριόβιβλον ή Βιβλιοθήκη, ΝΖ΄). Το σχετικό κείμενο αναφέρεται στον Λόγο του Κωνσταντίνου Ασωπίου επί της δευτέρας αυτού πρυτανείας (25.9.1856): «Ο Φώτιος, περί Αππιανού λαλών, λέγει: έστι δε την φράσιν απέριττος και ισχνός, την δε ιστορίαν ως οίον τέ εστι φιλαλήθης». − Ο μέγας Βύρων έλαβε την υπομονήν ν’ ακούση τας φλυαρίας των γραιών της Σεβίλλης, ίνα μάθη αν η μήτηρ του ήρωός του Δον Ζουάν έλεγε λατινιστί το Πάτερ ημών, αν ήξευρεν Εβραϊκά. Ο Ροΐδης χρησιμοποιεί εδώ τους στίχους «She knew the Latin, that is, the Lord’s prayer... She liked the English and the Hebrew tongue» του Don Juan του Λόρδου Βύρωνα (Άσμα I, στροφές 13, 14). − αλλ’ ούτος είναι εκεί πολυώνυμος και ποικιλώνυμος, ως ο Ζευς παρά τοις ποιηταίς και ο Διάβολος παρά τοις Ινδοίς. Ο Ροΐδης υπονοεί εδώ το επιφώνημα «Mille noms d’ un diable!» (Χίλια ονόματα ενός διαβόλου), που απαντά πέντε φορές στο έργο La Reine Margot του Αλεξάνδρου Δουμά πατρός, ο οποίος καταγόταν από τις Δυτικές Ινδίες. − Ακολουθών λοιπόν το παράδειγμα των σημερινών λογίων, οίτινες φοβούνται μήπως, αν έχανον καιρόν αναγινώσκοντες, ήθελον γράψει ολιγώτερα και ούτω ζημιώσει τους τε συγχρόνους και τους μετά ταύτα. Ο Ροΐδης μεταφράζει ένα χωρίο του Σατωβριάνδου από το Études ou discours historiques sur la chute de l’empire Romain (Préface), που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Ροΐδη σε έκδοση του 1855 από τον Firmin Didot: «Si nous lisions, nous aurions moins de temps pour écrire, et quel larcin fait à la posterité!» (αν διαβάζαμε θα είχαμε λιγότερο χρόνο για γραφή, και οποία λαθροχειρία τότε εις βάρος των μελλοντικών γενεών!). − μη ούσης ακόμη διηρημένης της Βρεταννίας εις κομιτάτα προς ευκολίαν των εισπρακτόρων. Ο Ροΐδης παραφράζει το χωρίο «Επί Τουρκοκρατίας εκάστη επαρχία προς ευκολίαν των εισπρακτόρων των δημοσίων προσόδων εδιαιρείτο εις τμήματα» από το βιβλίο του Περικλή Αργυρόπουλου Δημοτική διοίκησις εν Ελλάδι (τόμ. 1, εν Αθήναις εκ της Φιλολάου τυπογραφίας, 1843, σ. 92). Περίπου τα τρία πέμπτα του κειμένου του Ροΐδη σ’ αυτές τις δύο σελίδες είναι εντοιχισμένα ερανίσματα. Αλλά και το υπόλοιπο αυτών των δύο σελίδων αποτελείται ως επί το πλείστον από έμμεσα σχόλια επί εδαφίων άλλων συγγραφέων. Τόσο τα εντοιχισμένα ερανίσματα όσο και οι θρυαλλίδες των ροϊδείων σχολίων δεν ήταν εύκολα ανιχνεύσιμα από τον μέσο αναγνώστη εκείνης της εποχής, μια και είναι εξεζητημένα ή καταχωρημένα με αλλόκοτο τρόπο. Αυτό ισχύει για όλη την Πάπισσα Ιωάννα. Για παράδειγμα, το εδάφιο «Εν αρχή μεν ο φιλόστοργος γονεύς ανατείνων τους κατίσχνους βραχίονας εις ουρανόν απεκρίνετο ως η Μήδεια, τας φλέβας μου θέλω ανοίξει, ίνα διά του αίματός μου σε χορτάσω» (Μ93) είναι μετάφραση του εδαφίου «Ne pouvoir épuiser ses veines goutte à goutte, et leur dire: Prenez, buvez!... nourissez-vous!» από το έργο Médée του Ernest Legouvé (εκδόσεις Michel Lévy, Paris 1856, πράξη 1, σκηνή 5). Ενώ το εδάφιο «οι αρχαίοι Έλληνες, οι παριστώντες τον χειμώνα ως γέροντα μισογύνην» (Μ82) σχολιάζει το εδάφιο «οι μεν άνδρες του χειμώνος, αι δε γυναίκες του θέρους ορμητικώτεραι προς τα αφροδίσια», από τα Αριστοτέλους Προβλήματα (880a). Γιατί είναι άραγε τόσο διακειμενική η Π.Ι.; Γιατί «εκ των συλλεγέντων λιθαρίων επειράθη να συναρμόση μωσαϊκόν» (Μ11); Γιατί «εκάστη εν τη Παπίσση Ιωάννα φράσις, πάσα σχεδόν λέξις, στηρίζεται επί τη μαρτυρία συγχρόνου συγγραφέως» (Μ12), συγχρόνου μάλλον του ίδιου του Ροΐδη παρά της Πάπισσας; Γιατί δηλώνει ότι κάθε του παρομοίωση έχει «αντιλογίαν τινά προς τας εν χρήσει παρά δοκίμω ποιητή»[17]; Σίγουρα, προσπαθεί να επιδείξει την ευφυΐα του, «καταφεύγων ανά πάσαν σελίδα εις απροσδοκήτους παρεκβάσεις, ιδιοτρόπους παρομοιώσεις ή αλλοκότους λέξεων συγκρούσεις» (Μ13). Δεν είναι όμως μόνο αυτός ο λόγος. Για τον Ροΐδη η αντιγραφή δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά το μέσο για να αποκτήσουν τα αντικείμενα τη μεγαλύτερη δυνατή σημασία. Όταν απομονώνει κάποια φράση, ξεριζώνοντάς την από το φυσικό της περιβάλλον και μετατοπίζοντάς την σ’ ένα πεδίο άλλο από το συνηθισμένο της, την απελευθερώνει και από τον συνηθισμένο ρόλο της. Ακριβώς όπως ένας υπερρεαλιστής ζωγράφος θέτει ένα αναμμένο κερί ανάμεσα σε αβγά ευρισκόμενα στη φωλιά ενός πουλιού, διαστέλλοντας έτσι την ύπαρξη των εμπλεκομένων αντικειμένων μέσω των νέων διασυνδέσεών τους, έτσι και οι αλλόκοτες συγκρούσεις λέξεων και οι ιδιότροπες παρομοιώσεις του Ροΐδη διαστέλλουν τη σημασία των λέξεων και των εικόνων μέσω των νέων συσχετισμών τους. Τα συστατικά των κεντρώνων του έχουν πάντα μια διπλή ύπαρξη, εκείνη της ροΐδειας χρήσης τους κι εκείνη της αρχικής προέλευσής τους. Όταν αλλοιώνει ένα παράθεμα, μεταβάλλοντας κάποια πλευρά του, εισάγει μια ιδιότητα που δεν συνδεόταν ως τότε με το παράθεμα αυτό. Όταν διασταυρώνει δυο γνώριμα παραθέματα, δημιουργώντας ένα συναρπαστικό τρίτο, δημιουργεί πρωτοτυπία, νέα σημασία. Όταν αλλάζει τις κλίμακες ή τις θέσεις, ώστε να προκύψει μια απίθανη κατάσταση, ή όταν προκαλεί μια τυχαία συνάντηση δυο αταίριαστων αντικειμένων, δίνει στα λόγια και στα αντικείμενα μια υπερπραγματικότητα, μια επαλληλία των συνιστωσών πραγματικοτήτων. Οι αμφίσημες φράσεις, όπως οι «μαρτυρίες συγχρόνου συγγραφέως» παραπάνω, τα παράδοξα και οι διανοητικές αντιθέσεις, οι αλληλοδιεισδύουσες εικόνες, όλα αυτά είναι τρόποι γεννήσεως σημασίας, είσοδοι σε μια αδιόρατη υπερπραγματικότητα. Τέτοιους τρόπους χρησιμοποίησαν αργότερα και οι υπερρεαλιστές στη ζωγραφική[18]. Για τον Ροΐδη, η πρόσβαση προς την υπερπραγματικότητα αυτή περνούσε μέσα από τις αλλόκοτες[19] συγκρούσεις λέξεων και τους αδιόρατους κέντρωνες. Κέντρωνες που είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατασκευασθούν και ακόμα δυσκολότερο να εκτιμηθούν. [1] Σταύρος Κρητιώτης, Τα συρτάρια της γνώμης του: άγνωστες παραθεματικές τεχνικές του Εμμανουήλ Ροΐδη, Τόπος, Αθήνα 2009, σ. 30. Επίσης Σωκράτης Τιτούρης, «Ένας κέντρωνας του Ροΐδη», Μικροφιλολογικά, τχ. 20 (φθινόπωρο 2006), σ. 57. [2] Σ. Κρητιώτης, ό.π., σ. 123. Επίσης Σωκράτης Τιτούρης, Το αρχείο της Πάπισσας Ιωάννας του Εμμ. Ροΐδη, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2009. [3] Μαρία Κακαβούλια, περ. Χάρτης, τχ. 15, Αθήνα, Απρίλιος 1985, σ. 299. [4] Εμμ. Ροΐδης, Η Πάπισσα Ιωάννα, επιμ. Δημήτρης Δημηρούλης, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005. Αναφορές σε εδάφια αυτής της έκδοσης δίδονται από το Μ ακολουθούμενο από τον σελιδαριθμό. [5] Δημήτριος Τζαννετάκης, Απάντησις προς την σύντομον απάντησιν του Καρατζά-Ροΐδου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου αδελφών Περρή 1881, σ. 50. [6] Δημήτριος Τζαννετάκης, ό.π., σ. 47. [7] «Ταύτα πάντα παραλαβόντες οι χριστιανοί μετεσχημάτισαν οπωσούν προς χρήσιν των ως οι λογοκλόποι τας ξένας ιδέας» (Μ201). [8] Δημήτριος Τζαννετάκης, ό.π., σ. 47-48. [9] Δημήτριος Τζαννετάκης, ό.π., σ. 39-41. [10] Χαρίλαος Μελετόπουλος, Η αλήθεια περί της Εθνικής Βιβλιοθήκης, εν Αθήναις, τυπογραφείον αδελφών Περρή 1881, σ. 89, σ. 91-92. [11] Σ. Κρητιώτης, ό.π., σ. 205. [12] Δημήτρης Δημηρούλης, ό.π., Μ LXXVII. [13] Foteini Lika, «When epic Juan meets Donna Joan», Byron and Latin culture, edited by Peter Cochran, Cambridge Scholars Publishing 2013, σ. 411. [14] Εμμ. Ροΐδης, «Τα στίγματα», Εμμ. Ροΐδη Άπαντα, Ερμής, Αθήνα 1978, τόμ. Β΄, σ. 207. [15] Εμμ. Ροΐδης, «Τα στίγματα», ό.π., σ. 210. [16] Εμμ. Ροΐδης, «Τα στίγματα», ό.π., σ. 207. [17] Εμμ. Ροΐδης, «Περί συγχρόνου εν Ελλάδι κριτικής», Εμμ. Ροΐδη Άπαντα, Ερμής, Αθήνα 1978, τόμ. Β΄, σ. 248. [18] Σούζι Γκάμπλικ, Μαγκρίτ, Υποδομή, Αθήνα 1993, σ. 125. [19] Η λέξη αλλόκοτος είναι προσφιλής στον Ροΐδη. Απαντά 59 φορές στα Άπαντά του, τη στιγμή που η λέξη Πάπισσα απαντά 63 φορές. Η λέξη ψηλαφητός απαντά 38 φορές, ενώ ο ιδιότροπος και η ιδιοτροπία 30 φορές. Η λέξη σκάνδαλο και οι ομόρριζες της λέξεις απαντούν 61 φορές.

Οι πρώτες δύο σελίδες της «Πάπισσας Ιωάννας»: ένας αδιόρατος κέντρωνας

Σύνδεση